3

Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷äààñ Ìîíãîëûí òóëãàð òºð áàéãóóëàãäàæ
òóíõàãëàãäñàíû äàðàà Áýýæèí ð¿¿ Ìàíæ ÷èí óëñûí Äîòîîä, Ãàäààä õî¸ð
ÿàìíû íýð äýýð ÿâóóëñàí öàõèëãààí óòàñíû äîòîð ºã¿¿ëýõäýý, ìàíæ-õÿòàäûí
äàðëàã÷äààñ ìîíãîë÷óóäûã ìºëæèí çîâîîõ íü òóéëä õ¿ð÷, ÿëàíãóÿà øèíý
çàñãèéí áîäëîãî ÿâóóëíà ãýæ óëàì ÷ òàëõèõ áîëñíû óëìààñ, ìîíãîë÷óóä
ººðòºº òóñãààð òîãòíîõûã õàòóó ÷àíä ýðìýëçýí “á¿ãäýýð Áîãäûã ºðãºìæëºí
ýçýí áîëãîæ, óëñûí öîëûã Ìîíãîë õýìýýí óëàìëàí óìàð ç¿ãèéí äýëõèé
äàõèí ãàçàð îðíûã óóë ýçýí íü õóðààí àâ÷ á¿ðýí á¿òýí áîëãîí áàòàëáàé” 34 ãýæ
òýìäýãëýæýý. Öààø íü, Ìîíãîë, Õÿòàä õî¸ð óëñ õîéøäîî õýðõýí õàðèëöàõ
òóõàé àñóóäëûã õºíäºæ “¯¿íýýñ òóñ òóñûí çàõ õÿçãààðûã ñàõèæ ýðõã¿é
¸ñëîë íàéðëàëûã óðüäàë áîëãîí äàðàà ºìíºä ìóæ òîãòñîí öàãò õàðèí ÷ ãýðýý
áè÷ãèéã õýëýëöýí, õîëáîîã äóóñãàâààñ áîëíî” ãýæ ñàíàë äýâø¿¿ëæýý. Óòàñíû
òºãñãºëä “¯¿íèéã áè÷èõýä Ìàíæèéí òºðèéã ºíº óäàõûã õè÷ýýíã¿éëýí
çàëáèð÷... ìºðãºâýé” ãýõ ìýòýýð äóðäñàí àæýý.
¯íýõýýð òýð ¿åä-1911 îíû ýöýñ, 1912 îíû ýõýíä Õÿòàäàä õºðºíãºòíèé
õóâüñãàë èä äóíäàà ºðíºæ, Ìàíæèéí ôåîäàëûí ÿëçàðñàí äýãëýì íóðæ óíàõ
îéðòîæ, Õóàíäè íü çàñãèéí ýðõíýýñ îãöðîõ áîëæ õàìàã õýðýã Õÿòàäàä á¿ãä
íàéðàìäàõ ¸ñ òóíõàãëàãäàõ òèéø ºðíºæ áàéñíûã Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èä ýñ
òààëæýý. Òýä õÿòàäàä õààíò ¸ñûã ìºõººõ á¿ãä íàéðàìäàõ çàñàã òîãòîõîîñ
õóó÷èí Ìàíæèéí äýãëýì õýâýýð îðøèõûã ¿íýíýýñ “õè÷ýýíã¿éëýí çàëáèð÷”
áàéñàí íü Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçðûí àíãèéí õàðãèñ øèíæ ÷àíàðûã
õàðóóëñàí õýðýã.
Ãýòýë, Ìàíæèéí òºð Áîãä ãýãýçíèé òèéíõ¿¿ “çàëáèðñàí” öàõèëãààí
óòàñíû õàðèóã ÷ ºã÷ àìæèëã¿é ìºõñºí àæýý. Òýð çàâñàð Õÿòàäûí õºðºíãºòíèé
õóâüñãàë õýðýã äýýð ÿëæ 1911 îíû 11-ð ñàðûí-26-íä õºðºíãºòíèé á¿ãä
íàéðàìäàõ ¸ñ àëáàí ¸ñîîð òóíõàãëàãäàæ, ìàíæ õóàíäè íü ¯íäñýí õóóëèéã
äàãàíà ãýæ òàíãàðàã ºðãºñºí áèëýý. Öààøèä 1912 îí ãàðàõàä Õÿòàäûí àðä
ò¿ìíèé òýìöëèéí ºðíºëòººð Ìàíæèéí òºð òîãòîõûí àðãàã¿é áîëîõîä
Õóàíäè àëáàí ¸ñîîð õààí øèðýýíýýñ 2-ð ñàðûí 12-íä îãöðîõäîî òºðèéí ýðõèéã
àðä÷èëñàí õ¿÷íèé ãàðò ºãñºíã¿é, õàðèí õàðãèñ ëèáåðàë õºðºíãºòºíòýé ýâñýæ,
òýäíèé òîëãîéëîã÷ Þàíü Øè-Êàéä øèëæ¿¿ëæýý. ×óõàì ¿¿íèéã õ¿ëýýæ
áàéñàí õàðãèñ ýòãýýä Þàíü Øè-Êàé Äóíäàä Èðãýí óëñûí ò¿ð åðºíõèéëºã÷
áîëîâ. Þàíü Øè-Êàé òóøààë äýâøìýãö Õ¿ðýýòýé õàðèëöàæ Ìîíãîë óëñûã
óñòãàõ ãýæ èõýýõýí õººöºëäæýý.
Ìàíæ ÷èí óëñûí áîøãèéã õàëñàí õºðºíãºòíèé Á¿ãä Íàéðàìäàõ Äóíäàä
Èðãýí óëñûí ýðõ áàðèã÷èä, ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ÷ºëººëëèéí
õºäºë㺺íèé ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûã îãò õ¿ëýýõã¿é,
õàðèí Õÿòàäàä íóòàã äýâñãýðèéã ñàÿ íóðñàí ×èí óëñûí õèë õÿçãààðààð áîäîæ,
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã óñòãàõ çîðèëò òàâüæýý.
34
Ë.Äýíäýâ. Ìîíãîëûí òîâ÷ ò¿¿õ. ÓÁ., 1934. 29-ð òàë.
32