Profielcommissie - Bruggen bouwen tussen natuur en ... - USG Vox
Profielcommissie - Bruggen bouwen tussen natuur en ... - USG Vox
Profielcommissie - Bruggen bouwen tussen natuur en ... - USG Vox
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Brugg<strong>en</strong></strong> Bru<br />
ge<br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> tus<br />
Natuur Na<br />
ur <strong>en</strong><br />
Maatschappij<br />
Ma M tsc<br />
Ontwerpadvies<br />
<strong>Profielcommissie</strong><br />
Natuur <strong>en</strong> Techniek / Natuur <strong>en</strong> Gezondheid<br />
<strong>Profielcommissie</strong><br />
Economie <strong>en</strong> Maatschappij / Cultuur <strong>en</strong> Maatschappij
<strong>Brugg<strong>en</strong></strong><br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong><br />
Natuur <strong>en</strong><br />
Maatschappij<br />
Ontwerpadvies<br />
<strong>Profielcommissie</strong><br />
Natuur <strong>en</strong> Techniek / Natuur <strong>en</strong> Gezondheid<br />
<strong>Profielcommissie</strong><br />
Economie <strong>en</strong> Maatschappij / Cultuur <strong>en</strong> Maatschappij
Verantwoording<br />
Ontwerpadvies, december 2006<br />
<strong>Profielcommissie</strong>s<br />
Natuur <strong>en</strong> Techniek / Natuur <strong>en</strong> Gezondheid<br />
Economie <strong>en</strong> Maatschappij / Cultuur <strong>en</strong> Maatschappij<br />
Redactie<br />
Drs. L. Bruning secretaris <strong>Profielcommissie</strong> Natuur <strong>en</strong> Techniek/Natuur <strong>en</strong> Gezondheid<br />
Drs. L Meijs secretaris <strong>Profielcommissie</strong> Economie <strong>en</strong> Maatschappij/Cultuur <strong>en</strong> Maatschappij<br />
Dr. J.G.F. Veldhuis voorzitter van beide <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
Tekstbijdrag<strong>en</strong> van<br />
Prof. dr. P de Rooy, Prof. dr. P. Schnabel, Prof. dr. G.J. Mell<strong>en</strong>bergh, Prof. dr. F. H.<br />
Haanstra, led<strong>en</strong> van de <strong>Profielcommissie</strong>s, drs. A. van der Kaap (SLO).<br />
Secretariaat <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
T. Bruno<br />
Tekstadvies<br />
Drs. M.C.H. Paulides, Tekst <strong>en</strong> Taal, taalservicebureau<br />
Productie<br />
Theo van Leeuw<strong>en</strong> (Axis media ontwerpers), Enschede<br />
Ontwerp<br />
atelier Gerco Hiddink, Nijmeg<strong>en</strong><br />
Druk<br />
Deltahage, D<strong>en</strong> Haag<br />
isbn<br />
90 329 2257 2
Inhoud<br />
Hoofdstukk<strong>en</strong><br />
Voorwoord 5<br />
Sam<strong>en</strong>vatting 7<br />
1 Inleiding 13<br />
1.1 Gang van zak<strong>en</strong> 13<br />
1.2 Uitgangspunt<strong>en</strong> 14<br />
2 Algem<strong>en</strong>e maatschappelijke ontwikkeling<strong>en</strong> 17<br />
2.1 Externe maatschappelijke situaties <strong>en</strong> ontwikkeling<strong>en</strong> 17<br />
2.2 De geschied<strong>en</strong>is van het voortgezet onderwijs: <strong>en</strong>ige hoofdlijn<strong>en</strong> 21<br />
3 Relevante onderwijsinterne ontwikkeling<strong>en</strong> 25<br />
4 De profielstructuur in de tweede fase van het voortgezet onderwijs 29<br />
5 Algem<strong>en</strong>e hoofdlijn<strong>en</strong> langere- termijnadvies 33<br />
5.1 Weerbarstighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> 33<br />
5.1.1 Kwaliteit <strong>en</strong> niveau 33<br />
5.1.2 Sam<strong>en</strong>hang 35<br />
5.1.3 Balans <strong>tuss<strong>en</strong></strong> keuzevrijheid <strong>en</strong> verplichting<strong>en</strong> 38<br />
5.1.4 Aansluiting <strong>tuss<strong>en</strong></strong> voortgezet onderwijs <strong>en</strong> hoger onderwijs 40<br />
5.2 Bèta-onderwijs 43<br />
5.3 Flexibilisering van de profielstructuur 49<br />
5.4 Exam<strong>en</strong>s 55<br />
6 Langere-termijnadviez<strong>en</strong>; specifiek 59<br />
6.1 Nederlands 59<br />
6.2 Moderne vreemde tal<strong>en</strong> 63<br />
6.3 Klassieke tal<strong>en</strong> <strong>en</strong> literatuur 66<br />
6.4 Wiskunde 68<br />
6.5 Compon<strong>en</strong>t <strong>natuur</strong> <strong>en</strong> compon<strong>en</strong>t maatschappij 72<br />
6.5.1 Geïntegreerde <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> 73<br />
6.5.2 Geïntegreerde maatschappijwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> 74<br />
6.6 Compon<strong>en</strong>t cultuur <strong>en</strong> kunst <strong>en</strong> het vak Kunst 76<br />
6.6.1 Compon<strong>en</strong>t cultuur <strong>en</strong> kunst in het geme<strong>en</strong>schappelijke deel 76<br />
6.6.2 Het profielvak kunst 77<br />
Nawoord: Nederland: voldo<strong>en</strong>de goede lerar<strong>en</strong> in de kom<strong>en</strong>de 10-15 jaar? 81<br />
Not<strong>en</strong> 85<br />
Afkorting<strong>en</strong> 89<br />
Literatuur 91<br />
Themadocum<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
1 Externe maatschappelijke ontwikkeling<strong>en</strong> 97<br />
2 De geschied<strong>en</strong>is van het onderwijs: <strong>en</strong>ige hoofdlijn<strong>en</strong> 109<br />
3 Relevante onderwijsinterne ontwikkeling<strong>en</strong> 119<br />
4 De Tweede Fase van het voortgezet onderwijs 131<br />
5 Concept- contextb<strong>en</strong>adering 145<br />
6 Uitdaging<strong>en</strong> <strong>en</strong> kans<strong>en</strong> voor het bètaonderwijs 153<br />
7 Klassieke tal<strong>en</strong> <strong>en</strong> literatuur 165<br />
8 Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de Tweede Fase 169<br />
Overige bijlag<strong>en</strong><br />
1 Overzicht van de adviez<strong>en</strong> <strong>en</strong> voorgestelde experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> 177<br />
2 Brief van de minister aan de Tweede Kamer 183<br />
3 Led<strong>en</strong> van de profielcommissie N&T/N&G 189<br />
4 Led<strong>en</strong> van de profielcommissie E&M/C&M 191<br />
5 Ontkoppeling schoolexam<strong>en</strong> <strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong> 193<br />
6 Het niveau van de c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>s in vwo <strong>en</strong> havo 197<br />
7 Consultaties 225
Voorwoord<br />
Welke maatschappelijke sector mag zich in e<strong>en</strong> bredere <strong>en</strong> int<strong>en</strong>sere belangstelling<br />
verheug<strong>en</strong> dan het onderwijs? Ge<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat is niet verwonderlijk: bij weinig sector<strong>en</strong><br />
is de mondige burger langer <strong>en</strong> int<strong>en</strong>siever betrokk<strong>en</strong> dan bij het onderwijs: eerst zelf<br />
als kind <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>t, daarna via zijn/haar kinder<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dan ook nog e<strong>en</strong>s via de<br />
kleinkinder<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> lang onderwijs.<br />
Het voortgezet onderwijs neemt hierbinn<strong>en</strong> weer e<strong>en</strong> speciale plaats in: meestal het<br />
kruispunt voor de verdere onderwijs- <strong>en</strong> lev<strong>en</strong>sloopbaan. Opvatting<strong>en</strong> over het onderwijs,<br />
<strong>en</strong> in het bijzonder over het voortgezet onderwijs, word<strong>en</strong> doorgaans dan ook,<br />
bewust of onbewust, gekleurd door de eig<strong>en</strong> ervaring<strong>en</strong>. Het spraakmak<strong>en</strong>de deel van<br />
de sam<strong>en</strong>leving, dat als regel met waardering terugkijkt op de eig<strong>en</strong> opleiding, ontkomt<br />
er meestal niet aan deze eig<strong>en</strong> opleiding als maatstaf te gebruik<strong>en</strong> bij het beoordel<strong>en</strong><br />
van het onderwijs dat zijn/haar kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> kleinkinder<strong>en</strong> ontvang<strong>en</strong>.<br />
In het voortgezet onderwijs zelf werk<strong>en</strong> meer dan 100.000 m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. Deze werk<strong>en</strong> voor<br />
het overgrote deel met veel inzet <strong>en</strong> <strong>en</strong>thousiasme. Zij hebb<strong>en</strong> veel k<strong>en</strong>nis van <strong>en</strong><br />
ervaring met het hed<strong>en</strong>daagse onderwijs. En ook zij hebb<strong>en</strong> opvatting<strong>en</strong>, én belang<strong>en</strong>,<br />
forse belang<strong>en</strong>.<br />
De maatschappij als geheel is economisch, sociaal <strong>en</strong> cultureel sterk afhankelijk van<br />
het onderwijs, <strong>en</strong> juist ook van het voortgezet onderwijs. Ge<strong>en</strong> sector of groepering in<br />
deze maatschappij kan zich hieraan onttrekk<strong>en</strong>. Alle sector<strong>en</strong> <strong>en</strong> groepering<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
opvatting<strong>en</strong>, <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>zeer belang<strong>en</strong>, forse belang<strong>en</strong>.<br />
Deze opvatting<strong>en</strong> <strong>en</strong> belang<strong>en</strong> zijn niet zeld<strong>en</strong> strijdig met elkaar. Bij e<strong>en</strong> advisering<br />
over de vorm <strong>en</strong> inhoud van het voortgezet onderwijs op de langere termijn moet<strong>en</strong><br />
daarom brugg<strong>en</strong> geslag<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. En ook keuzes word<strong>en</strong> gemaakt. Keuzes, die e<strong>en</strong><br />
beperking betek<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s bestaan uit person<strong>en</strong> die ev<strong>en</strong>zeer opvatting<strong>en</strong> <strong>en</strong> belang<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong>. Bij de sam<strong>en</strong>stelling heeft de minister van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap<br />
bewust e<strong>en</strong> grote variatie in achtergrond<strong>en</strong> <strong>en</strong> mogelijke belang<strong>en</strong> van de led<strong>en</strong> nagestreefd,<br />
vooral qua werkterrein <strong>en</strong> opleiding. Dit ter bevordering van de uitwisseling<br />
van verschill<strong>en</strong>de ervaring<strong>en</strong> <strong>en</strong> d<strong>en</strong>kbeeld<strong>en</strong>, <strong>en</strong> in de verwachting e<strong>en</strong> zo ev<strong>en</strong>wichtig<br />
mogelijk advies te krijg<strong>en</strong>. De <strong>Profielcommissie</strong>s hop<strong>en</strong> dat ze aan deze verwachting<br />
voldo<strong>en</strong>. Door de aard van de opdracht <strong>en</strong> de betrekkelijk korte tijd waarbinn<strong>en</strong><br />
het advies uitgebracht moest word<strong>en</strong>, was er slechts beperkte geleg<strong>en</strong>heid voor raadpleging.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> daarom acht maand<strong>en</strong> voor de einddatum e<strong>en</strong><br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong>rapport met e<strong>en</strong> ontwerpadvies uit.<br />
Gevoelige onderwerp<strong>en</strong><br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s onderk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dat diverse onderwerp<strong>en</strong> in het onderwijs, <strong>en</strong><br />
zeker ook in de tweede fase, gevoelig ligg<strong>en</strong>. De <strong>Profielcommissie</strong>s hebb<strong>en</strong> bij de<br />
start van de beraadslaging<strong>en</strong> afgesprok<strong>en</strong> dat alle onderwerp<strong>en</strong> aan de orde kunn<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>, als ze relevant zijn voor het voldo<strong>en</strong> aan de opdracht van de minister.<br />
Daarom hebb<strong>en</strong> de commissies ook gesprok<strong>en</strong> over:<br />
• de spanning <strong>tuss<strong>en</strong></strong> algem<strong>en</strong>e vorming <strong>en</strong> voorbereiding op vervolgonderwijs;<br />
• het wel of niet bestaan van e<strong>en</strong> hiërarchie in de vier profiel<strong>en</strong>;<br />
• de kloof <strong>tuss<strong>en</strong></strong> alfa/gamma <strong>en</strong> bèta;<br />
• de cultuur in het bètaonderwijs met zijn afvalracekarakter;<br />
• het belang van rek<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> wiskunde voor alle leerling<strong>en</strong>, ook voor de leerling<strong>en</strong><br />
van het profiel Cultuur <strong>en</strong> Maatschappij op havo;<br />
• de positie van de beide klassieke tal<strong>en</strong>;<br />
• het niet meer verplicht stell<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> tweede moderne vreemde taal;<br />
5
• het loskoppel<strong>en</strong> van literatuuronderwijs van het taalonderwijs <strong>en</strong> het onderbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong><br />
van literatuuronderwijs in e<strong>en</strong> breed cultuur- <strong>en</strong> kunstvak;<br />
• de noodzaak van oef<strong>en</strong><strong>en</strong>, oef<strong>en</strong><strong>en</strong>, <strong>en</strong> nog e<strong>en</strong>s oef<strong>en</strong><strong>en</strong> (stamp<strong>en</strong> ...) bij<br />
rek<strong>en</strong><strong>en</strong>/wiskunde <strong>en</strong> tal<strong>en</strong>.<br />
De procedure van e<strong>en</strong> interim-advies geeft de <strong>Profielcommissie</strong>s de mogelijkheid de<br />
reacties van ander<strong>en</strong> te hor<strong>en</strong>, van zowel de vele m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die werk<strong>en</strong> in het voortgezet<br />
onderwijs <strong>en</strong> het hoger onderwijs alsook van vele andere belanghebb<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
belangstell<strong>en</strong>d<strong>en</strong> in de sam<strong>en</strong>leving.<br />
U wordt daarom van harte uitg<strong>en</strong>odigd om tot uiterlijk 28 februari 2007 via de website<br />
(www.profielcommissies.nl) of schriftelijk te reager<strong>en</strong> op dit ontwerpadvies: op de<br />
overweging<strong>en</strong>, de argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> op de adviez<strong>en</strong>.<br />
14 december 2006<br />
De <strong>Profielcommissie</strong> Natuur <strong>en</strong> Techniek/Natuur <strong>en</strong> Gezondheid<br />
De <strong>Profielcommissie</strong> Economie <strong>en</strong> Maatschappij/Cultuur <strong>en</strong> Maatschappij<br />
Jan G. F. Veldhuis, voorzitter van beide <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
Lucia Bruning, secretaris <strong>Profielcommissie</strong> Natuur <strong>en</strong> Techniek/Natuur <strong>en</strong> Gezondheid<br />
Lieke Meijs, secretaris <strong>Profielcommissie</strong> Economie <strong>en</strong> Maatschappij/Cultuur <strong>en</strong><br />
Maatschappij<br />
Schriftelijke reacties naar:<br />
SLO<br />
T.a.v. mevr. T. Bruno<br />
Postbus 2041<br />
7500 CA Enschede<br />
website: www.profielcommissies.nl<br />
6
Sam<strong>en</strong>vatting<br />
1 Handhaving van de profielstructuur in de bov<strong>en</strong>bouw havo/vwo<br />
De structuur met vier profiel<strong>en</strong> die schol<strong>en</strong> in 1998 respectievelijk 1999 hebb<strong>en</strong> ingevoerd,<br />
resulteerde in ondermeer de volg<strong>en</strong>de positieve effect<strong>en</strong>:<br />
• drastische afname van het aantal pakkett<strong>en</strong> van circa 260 naar <strong>en</strong>kele ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong>;<br />
• hierdoor betere organisatie van de curricula <strong>en</strong> het onderwijsproces;<br />
• eerdere oriëntatie op profielkeuze <strong>en</strong> vervolgopleiding;<br />
• e<strong>en</strong> meer ev<strong>en</strong>wichtige studiebelasting van leerling<strong>en</strong>, ongeacht het profiel.<br />
Deze effect<strong>en</strong> zijn grot<strong>en</strong>deels te dank<strong>en</strong> aan de <strong>en</strong>thousiaste <strong>en</strong> creatieve inzet van<br />
doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> schoolleiding<strong>en</strong>. De verwachting is dat deze positieve effect<strong>en</strong> door de<br />
wijziging<strong>en</strong> per 1 augustus 2007 op de meeste punt<strong>en</strong> nog zull<strong>en</strong> word<strong>en</strong> versterkt.<br />
De verworv<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> van deze nieuwe structuur alsmede de verwachting voor de<br />
kom<strong>en</strong>de jar<strong>en</strong> zijn aanleiding om te adviser<strong>en</strong> de profielstructuur als zodanig te handhav<strong>en</strong>,<br />
ook op langere termijn.<br />
2 Vijf klassieke weerbarstighed<strong>en</strong><br />
Ook op het gebied van vijf klassieke weerbarstighed<strong>en</strong> zijn vordering<strong>en</strong> gemaakt.<br />
Toch bestaan ook hier nog terechte w<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. Het betreft:<br />
• kwaliteit/niveau van het onderwijs;<br />
• sam<strong>en</strong>hang (<strong>tuss<strong>en</strong></strong> profiel<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> vakk<strong>en</strong>);<br />
• balans <strong>tuss<strong>en</strong></strong> keuzevrijheid <strong>en</strong> verplichting<strong>en</strong>;<br />
• aansluiting op het hoger onderwijs;<br />
<strong>en</strong> de rec<strong>en</strong>te, maar inmiddels ook klassieke weerbarstigheid<br />
• keuze voor bètaprofiel<strong>en</strong> alsmede voor bèta-opleiding<strong>en</strong> in het hoger onderwijs.<br />
De advisering van de <strong>Profielcommissie</strong>s is in hoofdzaak gericht op de verdere versterking<br />
van deze vijf gebied<strong>en</strong>.<br />
3 Keuze na het derde leerjaar<br />
Vooral om meer leerling<strong>en</strong> te stimuler<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bètaprofiel te kiez<strong>en</strong>, adviser<strong>en</strong> de<br />
<strong>Profielcommissie</strong>s in het algeme<strong>en</strong>:<br />
• e<strong>en</strong> toewerk<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> driedeling in het voortgezet onderwijs havo/vwo:<br />
e<strong>en</strong> funder<strong>en</strong>de, oriënter<strong>en</strong>de <strong>en</strong> specialiser<strong>en</strong>de fase;<br />
• e<strong>en</strong> minder definitieve keuze in de overstap van het derde naar het vierde leerjaar.<br />
Deze algem<strong>en</strong>e lijn wordt in de onderstaande adviez<strong>en</strong> (punt 4) geconcretiseerd.<br />
4 Flexibilisering <strong>en</strong> verbreding van de profielstructuur<br />
Onder handhaving van de profielstructuur als zodanig adviser<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
wel om deze structuur flexibeler te mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> te verbred<strong>en</strong>, zonder afbreuk te do<strong>en</strong> aan<br />
de gew<strong>en</strong>ste sam<strong>en</strong>hang in <strong>en</strong> organiseerbaarheid van de profiel<strong>en</strong>.<br />
4.1 Aantal profiel<strong>en</strong><br />
• Beperk het aantal profiel<strong>en</strong> tot twee: e<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>profiel <strong>en</strong> e<strong>en</strong> maatschappijprofiel,<br />
met hierbinn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal richting<strong>en</strong>.<br />
7
4.2 Vierde leerjaar<br />
• Zet experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> op waarin in havo-4 <strong>en</strong> –5, naast e<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>profiel <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
maatschappijprofiel, e<strong>en</strong> N/M-richting ingevoerd wordt, met de mogelijkheid om<br />
e<strong>en</strong> gecombineerd programma te volg<strong>en</strong> met als doel e<strong>en</strong> verl<strong>en</strong>gde oriëntatie tot <strong>en</strong><br />
met het eindexam<strong>en</strong>;<br />
• Zet experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> op waarin in vwo-4, naast e<strong>en</strong> keuze voor e<strong>en</strong> N- of M-stroom,<br />
ruimte voor e<strong>en</strong> jaar verl<strong>en</strong>gde oriëntatie wordt gecreëerd in de vorm van e<strong>en</strong> N/Mstroom.<br />
4.3 Inhoud profiel<strong>en</strong><br />
• Bouw het profieldeel in het <strong>natuur</strong>profiel havo <strong>en</strong> vwo op uit de kern van de drie<br />
<strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke basisvakk<strong>en</strong>, <strong>natuur</strong>kunde, scheikunde <strong>en</strong> biologie; in het profielkeuzedeel<br />
kunn<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> door het kiez<strong>en</strong> van modules hun richting bepal<strong>en</strong>;<br />
• Onderscheid in het maatschappijprofiel havo twee richting<strong>en</strong>: Maatschappij <strong>en</strong><br />
Gedrag, <strong>en</strong> Maatschappij <strong>en</strong> Economie, <strong>en</strong> in het maatschappijprofiel vwo daarnaast<br />
nog e<strong>en</strong> derde: Maatschappij, Taal <strong>en</strong> Cultuur.<br />
5 Uitdaging<strong>en</strong> <strong>en</strong> kans<strong>en</strong> voor het bèta-onderwijs<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s waarder<strong>en</strong> de vele initiatiev<strong>en</strong> om de keuze voor bèta in het<br />
voortgezet én in het hoger onderwijs te vergrot<strong>en</strong> zoals onder andere, Stichting<br />
Technasium, Jet-Net, Axis, sinds 2004 overgegaan in Platform Bèta Techniek, Landelijk<br />
expertisebureau meisjes/vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> bèta/techniek (=vhto). Ook verwacht<strong>en</strong> de<br />
<strong>Profielcommissie</strong>s veel van de project<strong>en</strong> op individuele schol<strong>en</strong>, <strong>en</strong> van de vernieuwing<br />
van het onderwijs in de <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> in het vak wiskunde die<br />
onlangs zijn ingezet.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s adviser<strong>en</strong> vanuit hun opdracht om de effect<strong>en</strong> te onderzoek<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> structurele verandering van de onderwijsopzet, namelijk: e<strong>en</strong> verl<strong>en</strong>gde oriëntatie.<br />
Daarnaast adviser<strong>en</strong> zij om het bèta-onderwijs op e<strong>en</strong> aantal punt<strong>en</strong> te verbeter<strong>en</strong>:<br />
• stimuleer het gebruik van de concept-contextb<strong>en</strong>adering ter vermindering van<br />
de overlad<strong>en</strong>heid, ter garandering van de geme<strong>en</strong>schappelijke basisk<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> basisvaardigheid<br />
én ter versterking van de aantrekkelijkheid <strong>en</strong> actualiteit;<br />
• verbreed het <strong>natuur</strong>profiel door het aanbied<strong>en</strong> van modules met het acc<strong>en</strong>t op<br />
zowel verbreding als verdieping; maak het mogelijk dat schol<strong>en</strong> del<strong>en</strong> uit de programma's<br />
van de profielkeuzevakk<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>, lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> technologie (nlt), wiskunde<br />
D, fysische aardrijkskunde <strong>en</strong> informatica als modules aanbied<strong>en</strong>;<br />
• stimuleer de sam<strong>en</strong>hang <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de vakk<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>kunde, scheikunde <strong>en</strong> biologie in<br />
het profieldeel van het <strong>natuur</strong>profiel; zet experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> op waarin schol<strong>en</strong> de disciplinaire<br />
<strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke programma's in één binask-vak met deels<br />
geme<strong>en</strong>schappelijke context<strong>en</strong> aanbied<strong>en</strong>.<br />
6 Eindexam<strong>en</strong>s<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s zijn van opvatting dat de bewaking van het niveau van het<br />
onderwijs van het grootste belang is, <strong>en</strong> dat het c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong> gehandhaafd moet<br />
blijv<strong>en</strong>. Zij adviser<strong>en</strong>:<br />
• handhaaf naast elkaar e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong>;<br />
• geef elk van beide e<strong>en</strong> duidelijk onderscheid<strong>en</strong> vorm <strong>en</strong> inhoud;<br />
• streef naar e<strong>en</strong> situatie waarin voor het behal<strong>en</strong> van het einddiploma slag<strong>en</strong> voor<br />
zowel het c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong> als het schoolexam<strong>en</strong> vereist is. Onderzoek hiertoe de mogelijkhed<strong>en</strong><br />
voor e<strong>en</strong> andere zak-/slaagregeling pass<strong>en</strong>d bij het eig<strong>en</strong> karakter <strong>en</strong> de<br />
functie van zowel het c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong> als van het schoolexam<strong>en</strong>.<br />
8
7 Sam<strong>en</strong>hang <strong>tuss<strong>en</strong></strong> profiel<strong>en</strong> <strong>en</strong> vakk<strong>en</strong><br />
Om de sam<strong>en</strong>hang in het onderwijs in de bov<strong>en</strong>bouw havo/vwo te versterk<strong>en</strong>, adviser<strong>en</strong><br />
de <strong>Profielcommissie</strong>s:<br />
• ga versnippering in het onderwijs teg<strong>en</strong> door kleine vakk<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> opgaan in<br />
bredere vakk<strong>en</strong> in datzelfde geme<strong>en</strong>schappelijke deel (zie 13 <strong>en</strong> 14);<br />
• versterk de sam<strong>en</strong>hang binn<strong>en</strong> de profiel<strong>en</strong> door aan nieuw te ontwikkel<strong>en</strong><br />
exam<strong>en</strong>programma’s de eis te stell<strong>en</strong>, dat er minimaal één vakoverstijg<strong>en</strong>d inhoudelijk<br />
domein opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> wordt;<br />
• installeer e<strong>en</strong> perman<strong>en</strong>te landelijke profielgroep als toezichthouder op het<br />
realiser<strong>en</strong> van horizontale <strong>en</strong> verticale sam<strong>en</strong>hang binn<strong>en</strong> de exam<strong>en</strong>programma’s.<br />
8 Balans <strong>tuss<strong>en</strong></strong> keuzevrijheid <strong>en</strong> verplichting<strong>en</strong><br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s sluit<strong>en</strong> zich aan bij het door de minister per 2007 in gang gezette<br />
beleid om schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> meer keuzevrijheid te gev<strong>en</strong>. Ter versterking hiervan<br />
gev<strong>en</strong> zij, naast de adviez<strong>en</strong> van punt 4, nog de volg<strong>en</strong>de adviez<strong>en</strong>:<br />
• differ<strong>en</strong>tieer het onderwijsaanbod voor leerling<strong>en</strong> door ze te lat<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong><br />
aanbod van modules bij ieder vak;<br />
• verplicht schol<strong>en</strong> om alle profielkeuzevakk<strong>en</strong> aan te bied<strong>en</strong>, waarbij schol<strong>en</strong> zelf de<br />
ondergr<strong>en</strong>s bepal<strong>en</strong> van het aantal leerling<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> dergelijk vak moet kiez<strong>en</strong>.<br />
9 Aansluiting voortgezet <strong>en</strong> hoger onderwijs<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s constater<strong>en</strong> dat bij de invoering van de tweede fase tal van initiatiev<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> zijn om de aansluiting <strong>tuss<strong>en</strong></strong> voortgezet <strong>en</strong> hoger onderwijs te verbeter<strong>en</strong>.<br />
Ter versterking hiervan adviser<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s:<br />
• stimuleer het hoger onderwijs om minder geprofileerde instroomeis<strong>en</strong> te stell<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
het onderwijsprogramma aan te pass<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> meer gediffer<strong>en</strong>tieerde instroom.<br />
10 Algem<strong>en</strong>e vorming <strong>en</strong> ontwikkeling<br />
Handhaaf als doelstelling dat voor alle leerling<strong>en</strong> ook in de bov<strong>en</strong>bouw havo/vwo e<strong>en</strong><br />
brede basis voor e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> lang ler<strong>en</strong> moet word<strong>en</strong> aangebracht, <strong>en</strong> wel<br />
in vier compon<strong>en</strong>t<strong>en</strong>: geletterdheid, gecijferdheid, <strong>natuur</strong> <strong>en</strong> maatschappij/cultuur.<br />
11 Geletterdheid<br />
Voor de compon<strong>en</strong>t geletterdheid adviser<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s:<br />
• versterk de taalvaardigheid in het Nederlands <strong>en</strong> het Engels, met extra aandacht<br />
voor mondelinge <strong>en</strong> schriftelijke uitdrukkingsvaardigheid <strong>en</strong> voor de verankering<br />
van de beheersing van die vaardighed<strong>en</strong> (geleg<strong>en</strong>heid tot oef<strong>en</strong><strong>en</strong>);<br />
• leg de optie voor om de tweede moderne vreemde taal ook voor het ath<strong>en</strong>eum niet<br />
langer in het geme<strong>en</strong>schappelijke deel op te nem<strong>en</strong>, dat wil zegg<strong>en</strong> niet meer verplicht<br />
te stell<strong>en</strong> voor alle leerling<strong>en</strong>;<br />
• handhaaf klassieke tal<strong>en</strong> voor het gymnasium;<br />
• zet de ontwikkeling van geïntegreerd literatuuronderwijs (glo) voort, <strong>en</strong> neem dit<br />
vak, voor die schol<strong>en</strong> die hiervoor kiez<strong>en</strong>, op in e<strong>en</strong> versterkt vak cultuur <strong>en</strong> kunst<br />
in het geme<strong>en</strong>schappelijke deel (zie14).<br />
9
12 Gecijferdheid<br />
Voor de compon<strong>en</strong>t gecijferdheid adviser<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s:<br />
• bevorder de gecijferdheid van alle leerling<strong>en</strong> door basale eis<strong>en</strong> te stell<strong>en</strong> aan rek<strong>en</strong>vaardighed<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> door wiskunde, in gediffer<strong>en</strong>tieerde vorm, verplicht te stell<strong>en</strong> in<br />
alle profiel<strong>en</strong>, ook in alle richting<strong>en</strong> van het maatschappijprofiel;<br />
• handhaaf de vier wiskundeprogramma's A, B, C <strong>en</strong> D. Versterk in de verschill<strong>en</strong>de<br />
programma's de verankering van het beheers<strong>en</strong> van basisk<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> -vaardighed<strong>en</strong><br />
op het gebied van rek<strong>en</strong><strong>en</strong>/wiskunde (geleg<strong>en</strong>heid tot oef<strong>en</strong><strong>en</strong>).<br />
13 Natuur <strong>en</strong> maatschappij<br />
Voor de compon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>natuur</strong> <strong>en</strong> maatschappij adviser<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s:<br />
• versterk de brede algem<strong>en</strong>e ontwikkeling van alle leerling<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> substantieel<br />
maatschappijvak, <strong>en</strong> voor de leerling<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> maatschappijprofiel e<strong>en</strong> substantieel<br />
<strong>natuur</strong>vak, op te nem<strong>en</strong> in het geme<strong>en</strong>schappelijke deel, met e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong>;<br />
• kies als maatschappijvak voor geïntegreerde maatschappijwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, gmw;<br />
overstijg hiermee de diversiteit én de verdeeldheid in de maatschappijvakk<strong>en</strong>/wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
door hoofdelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit maatschappijleer, maatschappijwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>,<br />
geschied<strong>en</strong>is, aardrijkskunde, filosofie <strong>en</strong> economie te combiner<strong>en</strong> in<br />
één vak. Laat gmw ook di<strong>en</strong><strong>en</strong> als e<strong>en</strong> voortgezette canon ter bevordering van nationaal<br />
én internationaal burgerschap;<br />
• kies als <strong>natuur</strong>vak voor geïntegreerde <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, (gnw). Ga hierbij uit van<br />
de uitgangspunt<strong>en</strong> voor algem<strong>en</strong>e <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> (anw), maar versterk dit<br />
programma met <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke k<strong>en</strong>niscompon<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Bouw het vak op<br />
vanuit multidisciplinaire vraagstukk<strong>en</strong> in actuele context<strong>en</strong>.<br />
14 Cultuur <strong>en</strong> kunst<br />
Voor cultuur <strong>en</strong> kunst adviser<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s:<br />
• ontwikkel e<strong>en</strong> substantieel vak cultuur <strong>en</strong> kunst voor het geme<strong>en</strong>schappelijke deel,<br />
<strong>en</strong> vooralsnog zonder c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong>. Laat culturele <strong>en</strong> kunstzinnige vorming<br />
(ckv) hierin opgaan. Neem hierin ook geïntegreerd literatuuronderwijs (glo) op voor<br />
de schol<strong>en</strong> die dat will<strong>en</strong> (zie 11);<br />
• voer als profielkeuzevak één vak kunst in bij de richting<strong>en</strong> Maatschappij <strong>en</strong> Gedrag<br />
<strong>en</strong> Maatschappij, Taal <strong>en</strong> Cultuur (vwo) van het maatschappijprofiel.<br />
15 Studiehuis<br />
Wat betreft het studiehuis adviser<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s:<br />
• b<strong>en</strong>adruk naar schol<strong>en</strong> dat het studiehuis e<strong>en</strong> niet-verplichte pedagogischdidactische<br />
b<strong>en</strong>adering is;<br />
• stimuleer dat schol<strong>en</strong>, op basis van e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> visie die past bij de eig<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> bij het vak, keuzes mak<strong>en</strong> in de pedagogisch-didactische aanpak.<br />
16 Experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Bij e<strong>en</strong> aantal van de uitgebrachte adviez<strong>en</strong> voor aanpassing<strong>en</strong> is het noodzakelijk om<br />
te start<strong>en</strong> met het opzett<strong>en</strong> van experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> gedur<strong>en</strong>de minst<strong>en</strong>s 3 jaar op e<strong>en</strong> substantieel<br />
aantal schol<strong>en</strong>. In sam<strong>en</strong>werking met bedrijv<strong>en</strong>, organisaties <strong>en</strong>/of instelling<strong>en</strong><br />
voor het hoger onderwijs moet word<strong>en</strong> bezi<strong>en</strong> of de voorgestelde aanpassing<strong>en</strong> realiseerbaar<br />
zijn <strong>en</strong> de verwachte positieve effect<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. Indi<strong>en</strong> dit het geval is, kunn<strong>en</strong>,<br />
evid<strong>en</strong>ce based, aanpassing<strong>en</strong> voor alle schol<strong>en</strong> word<strong>en</strong> door gevoerd. Draag<br />
gedur<strong>en</strong>de de experim<strong>en</strong>tele periode zorg voor de belang<strong>en</strong> van leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
10
17 Nawoord: lerar<strong>en</strong><br />
Voor de verdere realisering van doelstelling<strong>en</strong> van de profielstructuur, <strong>en</strong> dan vooral<br />
voor e<strong>en</strong> goed onderwijsproces met goede resultat<strong>en</strong>, zijn <strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> de<br />
hoofdrolspelers. Al vele jar<strong>en</strong> wordt gewaarschuwd voor e<strong>en</strong> tekort aan lerar<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />
vooral voor e<strong>en</strong> tekort aan bekwame <strong>en</strong> bevoegde lerar<strong>en</strong>. In 2006 zijn minst<strong>en</strong>s acht<br />
rapport<strong>en</strong>/notities over deze problematiek geschrev<strong>en</strong>.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s kunn<strong>en</strong> zich grot<strong>en</strong>deels vind<strong>en</strong> in de vele deelanalyses <strong>en</strong> voorstell<strong>en</strong>.<br />
Zij hebb<strong>en</strong> echter grote zorg<strong>en</strong> over:<br />
• het ontbrek<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> grondige analyse van (het ontstaan van) de problematiek;<br />
• het ontbrek<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> hierop gebaseerde inspirer<strong>en</strong>de <strong>en</strong> consist<strong>en</strong>te visie op de<br />
gew<strong>en</strong>ste ontwikkeling in de kom<strong>en</strong>de 10-15 jaar;<br />
• de wirwar van voorstell<strong>en</strong>, die deels ook teg<strong>en</strong>strijdig zijn;<br />
• de huidige situatie die vooral bedreig<strong>en</strong>d is voor het havo <strong>en</strong> vwo, vanwege het<br />
tekort aan b<strong>en</strong>odigde academisch gevormde lerar<strong>en</strong>.<br />
Zij adviser<strong>en</strong> derhalve tot het instell<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> Staatscommissie:<br />
• bestaande uit 5 onafhankelijke, gezaghebb<strong>en</strong>de person<strong>en</strong>, vier uit respectievelijk de<br />
publieke sector, de private sector, het onderwijsveld <strong>en</strong> de wet<strong>en</strong>schap, <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
voorzitter met erk<strong>en</strong>de nationale autoriteit;<br />
• met als opdracht: e<strong>en</strong> grondige analyse, gevolgd door e<strong>en</strong> inspirer<strong>en</strong>de, consist<strong>en</strong>te<br />
visie <strong>en</strong> e<strong>en</strong> hierop gebaseerde consist<strong>en</strong>te set van voorstell<strong>en</strong> voor maatregel<strong>en</strong>;<br />
• die binn<strong>en</strong> één jaar e<strong>en</strong> rapport/advies oplevert.<br />
Voor e<strong>en</strong> volledig overzicht van de voorgestelde adviez<strong>en</strong> <strong>en</strong> experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong>: zie bijlage 1.<br />
11
1 Inleiding<br />
1.1 Gang van zak<strong>en</strong><br />
Op 7 oktober 2004 installeerde de minister van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap,<br />
mevrouw M.J.A. van der Hoev<strong>en</strong>, de <strong>Profielcommissie</strong> Natuur <strong>en</strong> Techniek/Natuur <strong>en</strong><br />
Gezondheid. De sam<strong>en</strong>stelling van deze <strong>Profielcommissie</strong> staat in bijlage 3. Ruim vier<br />
maand<strong>en</strong> later, op 17 februari 2005, installeerde de minister de <strong>Profielcommissie</strong><br />
Economie <strong>en</strong> Maatschappij/Cultuur <strong>en</strong> Maatschappij. In bijlage 4 vindt u de sam<strong>en</strong>stelling<br />
van deze <strong>Profielcommissie</strong>. Alle commissieled<strong>en</strong> zijn vertrouwd met één of<br />
meerdere disciplines in de profiel<strong>en</strong> van de tweede fase van het voortgezet onderwijs.<br />
Ze zijn afkomstig uit het voortgezet onderwijs, het hoger onderwijs, het wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
onderzoek, het bedrijfslev<strong>en</strong> <strong>en</strong> de Inspectie van het Onderwijs. De led<strong>en</strong> zijn<br />
echter niet in de commissies opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> als verteg<strong>en</strong>woordigers van deze sector<strong>en</strong>.<br />
Ze zijn à titre personnel b<strong>en</strong>oemd op basis van hun k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> ervaring.<br />
De minister gaf e<strong>en</strong> opdracht voor twee termijn<strong>en</strong>: één voor de korte termijn over e<strong>en</strong><br />
beperkt aantal concrete problem<strong>en</strong>, <strong>en</strong> één voor de langere termijn over de hoofdlijn<strong>en</strong><br />
van de profiel<strong>en</strong>. Het kortetermijnadvies moest binn<strong>en</strong> 6 maand<strong>en</strong> uitgebracht<br />
word<strong>en</strong> met het oog op de tijdige voorbereiding van de aanpassing van de tweede<br />
fase, die zijn beslag krijgt op 1 augustus 2007. Dit gebeurde op 27 mei 2005.<br />
De tweede opdracht heeft betrekking op de langere termijn, dat wil zegg<strong>en</strong> ruim<br />
nadat de aanpassing van de tweede fase is ingevoerd. De kern van de opdracht is<br />
het uitbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> advies over de hoofdlijn<strong>en</strong> van de vorm <strong>en</strong> inhoud van de<br />
profiel<strong>en</strong> <strong>en</strong> over de doorstroming naar het hoger onderwijs. Dit advies moet uiterlijk<br />
1 augustus 2007 word<strong>en</strong> uitgebracht. De taak van de twee <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
staat beschrev<strong>en</strong> in de brief van de minister aan de Tweede Kamer d.d. 12 maart<br />
2004, zie bijlage 2.<br />
Bij de uitvoering van de tweede opdracht zag<strong>en</strong> de beide commissies zich voor drie<br />
specifieke uitdaging<strong>en</strong> gesteld. Op de eerste plaats het f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong> van twee commissies<br />
die, op twee person<strong>en</strong> na, de voorzitter <strong>en</strong> de heer W. Kleijne, verschill<strong>en</strong>d zijn<br />
sam<strong>en</strong>gesteld, <strong>en</strong> toch voor e<strong>en</strong> belangrijk deel over dezelfde onderwerp<strong>en</strong> moet<strong>en</strong><br />
adviser<strong>en</strong>. Omdat beide commissies beseft<strong>en</strong> dat het in het belang van de minister <strong>en</strong><br />
van het onderwijsveld is om op zo veel mogelijk onderwerp<strong>en</strong> gelijkluid<strong>en</strong>d te adviser<strong>en</strong>,<br />
hebb<strong>en</strong> zij beslot<strong>en</strong> ook zo veel mogelijk te strev<strong>en</strong> naar geme<strong>en</strong>schappelijke<br />
advisering. Dit is gelukt.<br />
De w<strong>en</strong>s zoveel mogelijk geme<strong>en</strong>schappelijk te adviser<strong>en</strong> leidde, op de tweede plaats,<br />
tot de noodzaak gezam<strong>en</strong>lijk te vergader<strong>en</strong> om aldus te prober<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schappelijkheid<br />
te verkrijg<strong>en</strong>. Vergader<strong>en</strong> met ruim 30 person<strong>en</strong> over e<strong>en</strong> materie die tegelijk<br />
veelvormig <strong>en</strong> complex is, is wel e<strong>en</strong> zeer bijzondere uitdaging voor alle led<strong>en</strong>.<br />
Opsplitsing in werk- <strong>en</strong> taakgroep<strong>en</strong> voor deelonderwerp<strong>en</strong> <strong>en</strong> digitale uitwisseling<br />
van opvatting<strong>en</strong> <strong>en</strong> voorstell<strong>en</strong>, bevorderd<strong>en</strong> de effici<strong>en</strong>cy. Maar de noodzaak om op<br />
belangrijke punt<strong>en</strong> waar verschill<strong>en</strong>de opvatting<strong>en</strong> over bestaan toch geme<strong>en</strong>schappelijk<br />
tot standpunt<strong>en</strong> te kom<strong>en</strong>, bleef uiteraard aanwezig.<br />
E<strong>en</strong> derde uitdaging betreft het consulter<strong>en</strong> van het onderwijsveld <strong>en</strong> van relevante<br />
andere maatschappelijke veld<strong>en</strong>. De aard van de opdracht <strong>en</strong> de hieruit voortgevloeide<br />
sam<strong>en</strong>stelling van de commissies, de <strong>en</strong>orme pluriformiteit van alle<strong>en</strong> al het onderwijsveld<br />
én de tijdsdruk, maakt<strong>en</strong> het onmogelijk breeduit het oor te luister<strong>en</strong> te legg<strong>en</strong>.<br />
De commissies hebb<strong>en</strong> zich beperkt tot sam<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> met <strong>en</strong>kele algem<strong>en</strong>e,<br />
overkoepel<strong>en</strong>de organisaties <strong>en</strong> met specifieke deskundig<strong>en</strong> op terrein<strong>en</strong> waarop zij,<br />
volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong>zelf, onvoldo<strong>en</strong>de expertise binn<strong>en</strong> de geleder<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>: zie bijlage 7.<br />
Deze onmogelijkheid tot brede consultatie is de belangrijkste red<strong>en</strong> voor de commissies<br />
om e<strong>en</strong> ontwerpadvies uit te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, in de hoop hier veel reacties op te krijg<strong>en</strong>.<br />
13
De <strong>Profielcommissie</strong>s hebb<strong>en</strong> voor dit ontwerpadvies e<strong>en</strong> vorm gekoz<strong>en</strong> waarbij, naar<br />
zij verwacht<strong>en</strong>, verschill<strong>en</strong>de soort<strong>en</strong> lezers aan hun trekk<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>. De sam<strong>en</strong>vatting<br />
geeft e<strong>en</strong> kort <strong>en</strong> bondig overzicht van de hoofdlijn<strong>en</strong> van de advisering <strong>en</strong> van specifieke<br />
punt<strong>en</strong> die aandacht verdi<strong>en</strong><strong>en</strong>. Na e<strong>en</strong> voorwoord <strong>en</strong> e<strong>en</strong> inleiding volg<strong>en</strong> drie<br />
hoofdstukk<strong>en</strong>, waarin omgeving <strong>en</strong> achtergrond<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geschetst <strong>en</strong> in hoofdstuk 4 het<br />
algem<strong>en</strong>e hoofdadvies wordt gegev<strong>en</strong>. In de hoofdstukk<strong>en</strong> 5 <strong>en</strong> 6 volg<strong>en</strong> dan de concrete<br />
adviez<strong>en</strong>, zoveel mogelijk onderbouwd <strong>en</strong> met elkaar in verband gebracht. Voor wie<br />
nog meer wil wet<strong>en</strong>, zijn er bij de verschill<strong>en</strong>de hoofdstukk<strong>en</strong> themadocum<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
gevoegd. De themadocum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bied<strong>en</strong> de lezer e<strong>en</strong> blik op de onderwerp<strong>en</strong> waarin<br />
de <strong>Profielcommissie</strong>s zich hebb<strong>en</strong> verdiept, <strong>en</strong> op de aspect<strong>en</strong> die zij hebb<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong><br />
bij hun advisering.<br />
1.2 Uitgangspunt<strong>en</strong><br />
Het Nederlandse onderwijsstelsel<br />
De opdracht betreft e<strong>en</strong> advies over de tweede fase van het voortgezet onderwijs. De<br />
<strong>Profielcommissie</strong>s nem<strong>en</strong> hierbij het Nederlandse onderwijsstelsel als zodanig als uitgangspunt.<br />
Dit stelsel k<strong>en</strong>merkt zich naar de opvatting van de <strong>Profielcommissie</strong>s door<br />
drie hoofdk<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>: 1<br />
• e<strong>en</strong> publiek systeem: organisatie <strong>en</strong> financiering door de rijksoverheid;<br />
• nationale kwaliteitsgaranties: dezelfde kwaliteit op alle schol<strong>en</strong> in het land;<br />
• e<strong>en</strong> gelaagd voortgezet onderwijs: drie hoofdlag<strong>en</strong>, vmbo, havo <strong>en</strong> vwo,<br />
verschill<strong>en</strong>d in niveau <strong>en</strong> opleidingsduur.<br />
Dit stelsel is, met variaties, gangbaar op het Europese contin<strong>en</strong>t, maar wijkt af van<br />
dat in het Ver<strong>en</strong>igd Koninkrijk <strong>en</strong> vooral van dat in de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong>, dat e<strong>en</strong> gem<strong>en</strong>gd<br />
privaat/publiek karakter heeft, ge<strong>en</strong> nationale kwaliteitsstandaard<strong>en</strong> k<strong>en</strong>t <strong>en</strong> maar<br />
één type school in het voortgezet onderwijs heeft: de compreh<strong>en</strong>sive high school.<br />
In alle onderwijsstelsels bestaat de spanning <strong>tuss<strong>en</strong></strong> gelijke kans<strong>en</strong> voor iedere<strong>en</strong><br />
(equality) <strong>en</strong> zo hoog mogelijke kwaliteit (quality). In ons stelsel bevorder<strong>en</strong> de twee<br />
eerstg<strong>en</strong>oemde k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> in het gehele land gelijke kans<strong>en</strong> voor iedere<strong>en</strong> op onderwijs<br />
van gelijke kwaliteit. Het derde k<strong>en</strong>merk bevordert minder de gelijke kans<strong>en</strong>,<br />
maar sterker de kwaliteit door competitie <strong>en</strong> selectie. Door deze combinatie k<strong>en</strong>t het<br />
Nederlandse stelsel e<strong>en</strong> redelijke ev<strong>en</strong>wichtigheid.<br />
Met <strong>en</strong>ige regelmaat wordt geklaagd over de kwaliteit van het Nederlandse onderwijs in<br />
vergelijking met vooral het Amerikaanse. Hierbij wordt echter altijd verget<strong>en</strong> dat de top<br />
5% van de schol<strong>en</strong> in alle sector<strong>en</strong> in de VS wellicht e<strong>en</strong> ietwat hogere kwaliteit heeft,<br />
maar dat hieronder al snel e<strong>en</strong> lagere kwaliteit wordt gerealiseerd, om maar niet te sprek<strong>en</strong><br />
over de moeilijke situatie in het onderwijs aan de onderkant van de Amerikaanse<br />
sam<strong>en</strong>leving. Als het gemiddelde niveau wordt g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, kan het Nederlandse onderwijs<br />
de vergelijking met de VS zeer wel doorstaan. Dit geldt voor het voortgezet onderwijs,<br />
<strong>en</strong> zeker voor de tweede fase ervan, alsmede voor het hoger onderwijs. 2<br />
Het gelaagde voortgezet onderwijs<br />
Het voortgezet onderwijs vormt in bijna alle land<strong>en</strong> het kruispunt in de onderwijs- <strong>en</strong><br />
lev<strong>en</strong>sloopbaan. Contin<strong>en</strong>taal-Europese land<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> gelaagd systeem. Nederland<br />
behoort tot de land<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> nogal sterke gelaagdheid. Op jonge leeftijd, 12 jaar, <strong>en</strong><br />
daarna weer op 14-jarige à 15-jarige leeftijd, moet<strong>en</strong> er keuzes gemaakt word<strong>en</strong>, wordt<br />
er geselecteerd. In de huidige leeftijdcohort<strong>en</strong> gaat rond 57% van de jonger<strong>en</strong> naar het<br />
vmbo, <strong>en</strong> rond de 43% naar havo/vwo. E<strong>en</strong> stevig verband met de bestaande sociale<br />
stratificatie is onvermijdelijk: milieu-invloed<strong>en</strong> zijn sterk. Niet voor niets is jar<strong>en</strong>lang gestred<strong>en</strong><br />
over midd<strong>en</strong>school-basisvorming-onderbouw, <strong>en</strong> wordt er nóg over gestred<strong>en</strong>.<br />
14
De gelaagdheid havo-vwo is ook de belangrijkste ratio voor de binaire structuur in het<br />
hoger onderwijs: hoger beroepsonderwijs <strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schappelijk onderwijs.<br />
De k<strong>en</strong>nissam<strong>en</strong>leving heeft e<strong>en</strong> goedopgeleide bevolking nodig. In het voortgezet<br />
onderwijs ligt hier primair e<strong>en</strong> uitdaging voor het vmbo: zo veel mogelijk leerling<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> e<strong>en</strong> diploma hal<strong>en</strong>. Uitval moet derhalve bestred<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Het vmbo verdi<strong>en</strong>t<br />
de hoogste prioriteit. Maar ook e<strong>en</strong> goed georganiseerde tweede fase havo <strong>en</strong> vwo<br />
met kwalitatief zo goed mogelijk onderwijs is van cruciaal belang voor de Nederlandse<br />
sam<strong>en</strong>leving. Deze sam<strong>en</strong>leving heeft steeds meer behoefte aan hoger opgeleide person<strong>en</strong>.<br />
De tweede fase van het voortgezet onderwijs vormt de belangrijkste toegangsweg<br />
naar het hoger onderwijs. Het is in het belang van Nederland dat deze weg voor<br />
steeds meer leerling<strong>en</strong> toegankelijk wordt met behoud van het niveau van het onderwijs,<br />
zodat ook de deelname aan dat hoger onderwijs verder kan stijg<strong>en</strong>.<br />
Het behoud van de gelaagdheid als zodanig was <strong>en</strong> is e<strong>en</strong> uitgangspunt. Wel adviser<strong>en</strong><br />
de <strong>Profielcommissie</strong>s over e<strong>en</strong> vermindering van de scherpte van de keuze/selectie<br />
op 14- à 15-jarige leeftijd.<br />
Structuurwijziging<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> indi<strong>en</strong> noodzaak is aangetoond<br />
Indi<strong>en</strong> <strong>en</strong>igszins mogelijk di<strong>en</strong><strong>en</strong> ge<strong>en</strong> wijziging<strong>en</strong> in de structuur te word<strong>en</strong> aangebracht;<br />
het onderwijsveld heeft behoefte aan continuïteit (niet aan rust!) in het<br />
onderwijs, <strong>en</strong> ook de sam<strong>en</strong>leving heeft deze behoefte. Structuurwijziging<strong>en</strong> moet<strong>en</strong><br />
alle<strong>en</strong> plaatsvind<strong>en</strong> indi<strong>en</strong> duidelijk aangetoond is dat e<strong>en</strong> wijziging w<strong>en</strong>selijk<br />
<strong>en</strong>/of noodzakelijk is. Het belang <strong>en</strong> de mogelijkhed<strong>en</strong> van onderwijsbeleid word<strong>en</strong><br />
systematisch overschat. 3 Vanuit deze opvatting hebb<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s gekek<strong>en</strong><br />
naar de profielstructuur.<br />
Aanpassing<strong>en</strong> zo veel mogelijk op basis van experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> structuur kunn<strong>en</strong> wel in de loop der jar<strong>en</strong> aanpassing<strong>en</strong> op onderdel<strong>en</strong><br />
w<strong>en</strong>selijk zijn. Als hier duidelijke aanwijzing<strong>en</strong> voor zijn, di<strong>en</strong>t, naar de opvatting van<br />
de <strong>Profielcommissie</strong>s, de noodzaak hiervan zo veel mogelijk eerst via goed georganiseerde<br />
<strong>en</strong> gefaciliteerde experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> aangetoond te word<strong>en</strong>. Pas wanneer de uitkomst<br />
positief is, kan, evid<strong>en</strong>ce based, tot aanpassing word<strong>en</strong> overgegaan.<br />
15
2 Algem<strong>en</strong>e maatschappelijke ontwikkeling<strong>en</strong><br />
2.1 Externe maatschappelijke situaties <strong>en</strong> ontwikkeling<strong>en</strong> 1<br />
In deze paragraaf wordt e<strong>en</strong> korte schets gegev<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> aantal k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>de ontwikkeling<strong>en</strong>,<br />
die naar inschatting van de <strong>Profielcommissie</strong>s van invloed zull<strong>en</strong> zijn op<br />
het onderwijs in de toekomst. E<strong>en</strong> uitgebreidere tekst over dit onderwerp is te vind<strong>en</strong><br />
in themadocum<strong>en</strong>t 1.<br />
K<strong>en</strong>niseconomie <strong>en</strong> k<strong>en</strong>nissam<strong>en</strong>leving<br />
De sam<strong>en</strong>leving van nu <strong>en</strong> van de toekomst wordt aangeduid als k<strong>en</strong>nissam<strong>en</strong>leving.<br />
Deze typering heeft vooral e<strong>en</strong> economische achtergrond. In de huidige postindustriële<br />
economie boet de traditionele industrie aan betek<strong>en</strong>is in t<strong>en</strong> gunste van k<strong>en</strong>nisint<strong>en</strong>sieve<br />
di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing door overplaatsing van productie-e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> naar het buit<strong>en</strong>land<br />
weg<strong>en</strong>s de hoge arbeidskost<strong>en</strong> in Nederland <strong>en</strong> door automatisering. Vanwege<br />
het belang van k<strong>en</strong>nis als productiefactor spreekt m<strong>en</strong> van k<strong>en</strong>niseconomie.<br />
De typering k<strong>en</strong>nissam<strong>en</strong>leving komt ook voort uit de expon<strong>en</strong>tïele to<strong>en</strong>ame van k<strong>en</strong>nis<br />
<strong>en</strong> informatie <strong>en</strong> de notie dat het voor e<strong>en</strong> vitale k<strong>en</strong>nissam<strong>en</strong>leving noodzakelijk<br />
is adequaat gebruik te mak<strong>en</strong> van de diversiteit (g<strong>en</strong>der, multi-etniciteit). K<strong>en</strong>nis <strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>nisontwikkeling blijk<strong>en</strong> meer dan ooit cruciaal voor het functioner<strong>en</strong> van sam<strong>en</strong>leving<br />
<strong>en</strong> individu.<br />
Nederland heeft zich verbond<strong>en</strong> aan de Lissabon-doelstelling<strong>en</strong> om de opbr<strong>en</strong>gst<strong>en</strong><br />
van het onderwijs te verhog<strong>en</strong>. 2 Daardoor kan het mogelijk e<strong>en</strong> vooraanstaande rol<br />
blijv<strong>en</strong> spel<strong>en</strong> in de k<strong>en</strong>niseconomie. Nederland heeft van daaruit eig<strong>en</strong> ambities <strong>en</strong><br />
doelstelling<strong>en</strong> geformuleerd. De globalisering van de economie <strong>en</strong> daarmee verbond<strong>en</strong><br />
concurr<strong>en</strong>tie vanuit met name Oost-Europa, Azië <strong>en</strong> Zuid-Amerika vrag<strong>en</strong> om e<strong>en</strong><br />
int<strong>en</strong>sieve k<strong>en</strong>niseconomie in ons land. In de k<strong>en</strong>nissam<strong>en</strong>leving ontstaat e<strong>en</strong> grotere<br />
behoefte aan hogeropgeleid<strong>en</strong>, aan wie andere eis<strong>en</strong> gesteld word<strong>en</strong> wat betreft k<strong>en</strong>nis<br />
<strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong>.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s hebb<strong>en</strong> zich hierdoor lat<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> in hun advisering t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong><br />
van vakoverstijg<strong>en</strong>de <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>de onderdel<strong>en</strong> zowel in het geme<strong>en</strong>schappelijke<br />
deel als in het profieldeel.<br />
Informatisering/ICT<br />
K<strong>en</strong>nisuitbreiding gaat steeds sneller. Niet alle<strong>en</strong> door de to<strong>en</strong>ame in k<strong>en</strong>nis als resultaat<br />
van wet<strong>en</strong>schappelijk onderzoek, maar ook door de informatie- <strong>en</strong> communicatietechnologie.<br />
Hierdoor is het mogelijk grote hoeveelhed<strong>en</strong> informatie op te slaan <strong>en</strong> te<br />
ord<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> om k<strong>en</strong>nissystem<strong>en</strong> aan elkaar te koppel<strong>en</strong>. Aan de <strong>en</strong>e kant vergroot<br />
k<strong>en</strong>nisint<strong>en</strong>sivering de sleutelmacht van de school, maar aan de andere kant neemt<br />
door het ICT-gebruik deze macht ook weer af <strong>en</strong> verliest het onderwijs zijn monopoliepositie<br />
als k<strong>en</strong>nisinstituut.<br />
Uit de analyse van de verschill<strong>en</strong>de manier<strong>en</strong> van ler<strong>en</strong> 3 die zich in de diverse context<strong>en</strong><br />
voordo<strong>en</strong>, binn<strong>en</strong>schools <strong>en</strong> buit<strong>en</strong>schools, blijkt dat de school e<strong>en</strong> ess<strong>en</strong>tiële<br />
basis is voor verdere k<strong>en</strong>nisontwikkeling. Sterke punt<strong>en</strong> van de school zijn, naast de<br />
sociale functie, ondermeer het planmatige <strong>en</strong> doelgerichte karakter: het vermog<strong>en</strong> tot<br />
(desnoods extrinsiek) motiver<strong>en</strong> van leerling<strong>en</strong> voor k<strong>en</strong>nisopbouw die hun niet<br />
onmiddellijk van belang lijkt, de systematische wijze waarop k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> opgebouwd <strong>en</strong> ingeslep<strong>en</strong>. Dit laatste punt is door de k<strong>en</strong>nisuitbreiding via<br />
internet van nog groter belang geword<strong>en</strong>.<br />
17
De <strong>Profielcommissie</strong>s hebb<strong>en</strong> zichzelf als taak gesteld om als gevolg van de informatisering<br />
scherp te omlijn<strong>en</strong> wat kerninhoud<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> zijn van het onderwijs, veelal vertaald<br />
in concept<strong>en</strong> per vak. Het onderwijs zal e<strong>en</strong> hoofdrol di<strong>en</strong><strong>en</strong> te spel<strong>en</strong> in het<br />
voorstructurer<strong>en</strong> <strong>en</strong> systematiser<strong>en</strong> van de uitgebreide stroom informatie waar leerling<strong>en</strong><br />
over kunn<strong>en</strong> beschikk<strong>en</strong> via internet.<br />
Individualisering t<strong>en</strong> gevolge van democratisering <strong>en</strong> stijging van<br />
welvaart <strong>en</strong> welzijn<br />
De westerse sam<strong>en</strong>leving<strong>en</strong> met vrije, welvar<strong>en</strong>de, goedgeïnformeerde, mondige <strong>en</strong> zelfstandige<br />
burgers zijn steeds meer geïndividualiseerd. Individualisering is e<strong>en</strong> bijna vanzelfsprek<strong>en</strong>de<br />
praktijk geword<strong>en</strong> als het gaat om zak<strong>en</strong> als school- <strong>en</strong> beroepskeuze. Naar<br />
eig<strong>en</strong> smaak <strong>en</strong> inzicht kunn<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> hun lev<strong>en</strong> inricht<strong>en</strong> gebruikmak<strong>en</strong>d van eig<strong>en</strong><br />
tal<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> mogelijkhed<strong>en</strong>, weliswaar begr<strong>en</strong>sd door sociaal-economische factor<strong>en</strong>.<br />
Tegelijk neemt ook de diversiteit (qua achtergrond, herkomst <strong>en</strong> gezinssam<strong>en</strong>stelling)<br />
van onderwijsdeelnemers toe. Zij stell<strong>en</strong> zich steeds kritischer op <strong>en</strong> vrag<strong>en</strong> ruimte<br />
voor e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> onderwijsloopbaan <strong>en</strong> ook voor extra-curriculaire activiteit<strong>en</strong>. Ook<br />
ouders vrag<strong>en</strong> in to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de mate binn<strong>en</strong> het onderwijs om maatwerk voor hun<br />
eig<strong>en</strong> kind. Dit vraagt onderwijs op maat.<br />
De to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de individualisering levert e<strong>en</strong> dilemma op voor individu<strong>en</strong>: aan de <strong>en</strong>e<br />
kant will<strong>en</strong> ze hun persoonlijke w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> gerealiseerd zi<strong>en</strong>, maar aan de andere kant<br />
verwacht de sam<strong>en</strong>leving dat zij e<strong>en</strong> verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong> in diezelfde sam<strong>en</strong>leving.<br />
Ook voor deze tweede taak moet<strong>en</strong> toekomstige burgers in de maatschappij<br />
voorbereid word<strong>en</strong>. Er wordt wel gesprok<strong>en</strong> van burgerschapscompet<strong>en</strong>ties die waard<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> omvatt<strong>en</strong> die nodig zijn voor e<strong>en</strong> actieve civil society.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s sluit<strong>en</strong> aan op deze tr<strong>en</strong>d van individualisering door te adviser<strong>en</strong><br />
de keuzevrijheid van de leerling<strong>en</strong> nog verder te vergrot<strong>en</strong>, <strong>en</strong> verder te differ<strong>en</strong>tiër<strong>en</strong><br />
in het onderwijsaanbod. Niet langer behoev<strong>en</strong> alle leerling<strong>en</strong> met e<strong>en</strong>zelfde<br />
profiel ook e<strong>en</strong> id<strong>en</strong>tiek onderwijsprogramma te volg<strong>en</strong>. Binn<strong>en</strong> vakk<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> wel<br />
alle leerling<strong>en</strong> dezelfde basisk<strong>en</strong>nis opdo<strong>en</strong> (concept<strong>en</strong>), maar krijg<strong>en</strong> zij ook de<br />
mogelijkheid te kiez<strong>en</strong> uit context<strong>en</strong> <strong>en</strong> modules die aansluit<strong>en</strong> bij hun eig<strong>en</strong> interesses<br />
<strong>en</strong> capaciteit<strong>en</strong>.<br />
Daarnaast stelt de sam<strong>en</strong>leving ook eis<strong>en</strong> aan de toekomstige burgers. De <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> stevige basis aan algem<strong>en</strong>e k<strong>en</strong>nis over de <strong>natuur</strong><br />
<strong>en</strong> de technologie, <strong>en</strong> over de maatschappij <strong>en</strong> de cultuur noodzakelijk is voor alle<br />
havo- <strong>en</strong> vwo-leerling<strong>en</strong>.<br />
Informalisering<br />
De verschill<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zijn door de geschetste ontwikkeling<strong>en</strong> in vele opzicht<strong>en</strong><br />
kleiner <strong>en</strong> persoonlijker geword<strong>en</strong>, minder bepaald door klasse/stand, ras/etniciteit,<br />
godsdi<strong>en</strong>st, geslacht <strong>en</strong>/of welstand <strong>en</strong> meer door persoonlijke prefer<strong>en</strong>ties.<br />
Vanuit het besef van gelijkheid <strong>en</strong> gelijkwaardigheid van alle m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> leidt individualisering<br />
tot meer egalitaire vorm<strong>en</strong> van omgang <strong>en</strong> informalisering van de verhouding<strong>en</strong>.<br />
Ook de verhoging van het gemiddelde onderwijsniveau <strong>en</strong> het vergrot<strong>en</strong> van de<br />
welvaart voor iedere<strong>en</strong> drag<strong>en</strong> hiertoe bij. Hoewel informaliteit de norm is, neemt<br />
toch de behoefte aan e<strong>en</strong> zekere formalisering weer toe. Zo word<strong>en</strong> er steeds meer<br />
regels <strong>en</strong> procedures vastgelegd om verantwoordelijkhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> aansprakelijkhed<strong>en</strong><br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> overheid <strong>en</strong> burger <strong>en</strong> burgers onderling te regel<strong>en</strong>.<br />
Het onderwijs ziet zich voor e<strong>en</strong> taak gesteld om door duidelijke eig<strong>en</strong> regelgeving de<br />
gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> van de informalisering voor de leerling<strong>en</strong> te stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> h<strong>en</strong> wegwijs te mak<strong>en</strong><br />
18
in de codes die geld<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> specifieke context<strong>en</strong> <strong>en</strong> machtsverhouding<strong>en</strong> binn<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> de school. De <strong>Profielcommissie</strong>s realiser<strong>en</strong> zich dat de tak<strong>en</strong> van het<br />
onderwijs steeds meer zijn uitgebreid <strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> ontwikkeling van informalisering<br />
van de school e<strong>en</strong> verantwoordelijkheid vraagt voor het overdrag<strong>en</strong> van waard<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
norm<strong>en</strong> van respectvol sam<strong>en</strong>lev<strong>en</strong>. De <strong>Profielcommissie</strong>s zijn zich ervan bewust<br />
dat de rol van de doc<strong>en</strong>t hierin cruciaal is.<br />
Internationalisering<br />
Internationalisering is e<strong>en</strong> majeure, onomkeerbare ontwikkeling <strong>en</strong> is vooral als maatschappelijk<br />
proces te beschouw<strong>en</strong>: het to<strong>en</strong>em<strong>en</strong> van de invloed van buit<strong>en</strong> op de<br />
eig<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving <strong>en</strong> het afnem<strong>en</strong> van de verschill<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de deelsam<strong>en</strong>leving<strong>en</strong>.<br />
Nederland wordt in haar algeme<strong>en</strong> leefpatroon sterk bepaald door de Ver<strong>en</strong>igde<br />
Stat<strong>en</strong>, economisch door de multinationals <strong>en</strong> maatschappelijk door de Europese Unie<br />
vanwege haar to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de invloed als supranationale wetgever. In to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de mate<br />
wordt internationalisering ook globalisering. Ontwikkeling<strong>en</strong> als de Europese uitbreiding,<br />
de economische globalisering <strong>en</strong> het wegvall<strong>en</strong> van handelsbarrières voor goeder<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> nadrukkelijk invloed op de sam<strong>en</strong>leving <strong>en</strong> het onderwijs.<br />
Door de snelle wet<strong>en</strong>schappelijke <strong>en</strong> technologische ontwikkeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> door de innovaties<br />
als verander<strong>en</strong>de organisatieconcept<strong>en</strong> <strong>en</strong> productieprocess<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> de<br />
arbeidsmarkt<strong>en</strong> e<strong>en</strong> snelle kwalificatieveroudering. Veel werknemers zi<strong>en</strong> zich<br />
g<strong>en</strong>oodzaakt de kwalificaties die ze hebb<strong>en</strong>, aan te pass<strong>en</strong> of te verander<strong>en</strong>. 4 Voor het<br />
onderwijs impliceert dit e<strong>en</strong> aanbod van e<strong>en</strong> breed curriculum dat keuzemogelijkhed<strong>en</strong><br />
biedt <strong>en</strong> voorbereidt op leer-, werk- <strong>en</strong> loopbaancompet<strong>en</strong>ties.<br />
Ook het onderwijs draait mee in de internationalisering. Het onderwijs moet bijdrag<strong>en</strong><br />
aan de vorming van jonger<strong>en</strong> tot Europese burgers (versterk<strong>en</strong> van de Europese id<strong>en</strong>titeit)<br />
<strong>en</strong> tot wereldburgers, <strong>en</strong> aan de internationale concurr<strong>en</strong>tiepositie van<br />
Nederland als k<strong>en</strong>nisland. 5 Er is behoefte om binn<strong>en</strong> Europa de k<strong>en</strong>nis uit te wissel<strong>en</strong><br />
van de verschill<strong>en</strong>de curricula <strong>en</strong> system<strong>en</strong> <strong>en</strong> deze ev<strong>en</strong>tueel ook meer op elkaar af<br />
te stemm<strong>en</strong>. Onderwijsstructur<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aangepast, zoals de bachelormasterstructuur<br />
in het hoger onderwijs, er zijn uitwisselingsprogramma’s <strong>en</strong> schol<strong>en</strong> die tweetalig<br />
onderwijs hebb<strong>en</strong> ingevoerd <strong>en</strong> er is internationale diploma-erk<strong>en</strong>ning.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s zi<strong>en</strong> in dit proces van internationalisering e<strong>en</strong> toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> rol<br />
van het Engels als wereldtaal. Ze adviser<strong>en</strong> daarom om, naast e<strong>en</strong> steviger positie voor<br />
het Nederlands als moedertaal, het onderwijs in het Engels te verstevig<strong>en</strong>. Aandacht<br />
voor de Nederlandse canon is van belang, maar in aansluiting hierop adviser<strong>en</strong> de<br />
<strong>Profielcommissie</strong>s om in de tweede fase van het voortgezet onderwijs juist ook aandacht<br />
te sch<strong>en</strong>k<strong>en</strong> aan internationale cultuur, wereldgeschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> wereldliteratuur.<br />
Multi-etnische sam<strong>en</strong>leving<br />
In ge<strong>en</strong> ander Europees land is de bevolking de laatste twee eeuw<strong>en</strong> zo sterk<br />
gegroeid als in Nederland: van 2 miljo<strong>en</strong> in 1800 naar 16 miljo<strong>en</strong> in 2000. In Nederland<br />
daalde vanaf 1970 het aantal geboortes nogal fors, <strong>en</strong> leek het bevolkingsaantal<br />
stabiel te word<strong>en</strong>: 13 à 14 miljo<strong>en</strong>. Dat er sindsdi<strong>en</strong> niettemin toch e<strong>en</strong> bevolkingsgroei<br />
plaatsvond, is mede het gevolg van e<strong>en</strong> sterk toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> immigratie, die overig<strong>en</strong>s<br />
de laatste jar<strong>en</strong> sterk aan het verminder<strong>en</strong> is. Ongeveer 10% van de bevolking is<br />
niet-westers allochtoon.<br />
Verschill<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de bevolkingsgroep<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> daarmee toe. Deze verscheid<strong>en</strong>heid<br />
stelt e<strong>en</strong> aantal eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van de Nederlandse sam<strong>en</strong>leving danig op de proef.<br />
Eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> als verdraagzaamheid <strong>en</strong> op<strong>en</strong>heid 6 , die tot dusver positief gewaardeerd<br />
werd<strong>en</strong>. De aanslag van 11 september 2001 in New York <strong>en</strong> de reeks daarop<br />
19
volg<strong>en</strong>de internationale <strong>en</strong> nationale gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> 7 hebb<strong>en</strong> het op<strong>en</strong>bare debat<br />
over de multi-etnische sam<strong>en</strong>leving urg<strong>en</strong>ter gemaakt. De integratie van nieuwe<br />
bevolkingsgroep<strong>en</strong> is in de laatste jar<strong>en</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>d e<strong>en</strong> onderwerp van maatschappelijke<br />
discussie. 8<br />
Het onderwijs staat daarin voor de taak om de achterstand waarmee deze leerling<strong>en</strong><br />
vaak de school binn<strong>en</strong>kom<strong>en</strong> zo goed mogelijk terug te dring<strong>en</strong>, maar wordt daarbij<br />
geconfronteerd met e<strong>en</strong> tweedeling in witte <strong>en</strong> zwarte schol<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> int<strong>en</strong>sivering<br />
van deze problematiek in de grote sted<strong>en</strong>. De uitdaging die Nederland aangegaan is<br />
om het opleidingspeil van de Nederlandse bevolking verder te do<strong>en</strong> stijg<strong>en</strong>, zal voor<br />
e<strong>en</strong> fors deel gezocht moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> in het verhog<strong>en</strong> van het opleidingspeil van de<br />
allochton<strong>en</strong>. Op havo/vwo zijn allochtone leerling<strong>en</strong> sterk onderverteg<strong>en</strong>woordigd<br />
maar hun aandeel stijgt. 9<br />
Door het to<strong>en</strong>em<strong>en</strong> van de culturele verscheid<strong>en</strong>heid lop<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>stijl<strong>en</strong>, sam<strong>en</strong>levingsvorm<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> verder uite<strong>en</strong>. Het onderwijs zoekt manier<strong>en</strong> om uiting<strong>en</strong><br />
van intolerantie onder de leerling<strong>en</strong> te bestrijd<strong>en</strong>. Doel<strong>en</strong> als burgerschapsvorming,<br />
vergroting van de geme<strong>en</strong>schapsvorming bij leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> ouders <strong>en</strong> het onderricht<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schappelijke canon moet<strong>en</strong> bijdrag<strong>en</strong> tot het vergrot<strong>en</strong> van de<br />
sociale cohesie.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s sluit<strong>en</strong> hierbij aan in hun advisering om e<strong>en</strong> brede compon<strong>en</strong>t<br />
maatschappij voor alle leerling<strong>en</strong> in het voortgezet onderwijs te verplicht<strong>en</strong> met daarin<br />
aandacht voor e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schappelijke voortgezette canon van Nederland met onder<br />
andere achtergrond<strong>en</strong> van <strong>en</strong> uitdaging<strong>en</strong> voor de multi-etnische sam<strong>en</strong>leving, én<br />
tegelijk veel aandacht voor internationale geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> cultuur.<br />
G<strong>en</strong>der<br />
De positie van de vrouw veranderde de afgelop<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>nia aanzi<strong>en</strong>lijk. Door de<br />
geboorteregeling nam de gezinsgrootte snel af. 10 Andere <strong>en</strong> grotere groep<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong><br />
dan voorhe<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> mogelijkhed<strong>en</strong> om te studer<strong>en</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong>shuis te gaan werk<strong>en</strong>.<br />
De deelname van vrouw<strong>en</strong> aan het onderwijs is op hetzelfde niveau als dat van mann<strong>en</strong><br />
gekom<strong>en</strong>. Echter de keuze voor e<strong>en</strong> profiel <strong>en</strong> e<strong>en</strong> studierichting is nog steeds<br />
seksespecifiek.<br />
In vergelijking met andere Europese land<strong>en</strong> is het aandeel vrouw<strong>en</strong> in de bèta-opleiding<strong>en</strong><br />
in Nederland veel lager. 11 E<strong>en</strong>zelfde beeld is te zi<strong>en</strong> in de hele beroep<strong>en</strong>structuur<br />
in Nederland. Het aandeel vrouwelijke hooglerar<strong>en</strong> is in Nederland erg laag, 9,9%<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> gemiddelde in Europa van 15,5% (2005), ook al is sinds <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> e<strong>en</strong> redelijke<br />
stijging waarneembaar. In sector<strong>en</strong> die traditioneel e<strong>en</strong> hoog perc<strong>en</strong>tage mannelijke<br />
werknemers k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, zoals de techniek, zijn nog steeds nauwelijks vrouw<strong>en</strong> te<br />
vind<strong>en</strong>. De arbeidsdeelname van vrouw<strong>en</strong> stijgt overig<strong>en</strong>s nog steeds. Nederland<br />
heeft echter, meer dan in andere Europese land<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> cultuur van parttime werk<strong>en</strong><br />
voor vrouw<strong>en</strong>. In 2002 had 72,8% van de werk<strong>en</strong>de vrouw<strong>en</strong> e<strong>en</strong> deeltijdbaan. 12<br />
Niet onvermeld mag blijv<strong>en</strong> dat al aan het einde van het basisonderwijs g<strong>en</strong>derverschill<strong>en</strong><br />
aan het licht tred<strong>en</strong> die <strong>en</strong>ige relevantie hebb<strong>en</strong> inzake de bètaproblematiek.<br />
In het verslag over de afsluit<strong>en</strong>de toets basisonderwijs van 2006 merkt het Cito daarover<br />
op: jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes prester<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>d op de onderdel<strong>en</strong> taal, rek<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
studievaardighed<strong>en</strong>. Het verschil bij taal is in het voordeel van de meisjes; bij rek<strong>en</strong><strong>en</strong>/wiskunde<br />
<strong>en</strong> studievaardighed<strong>en</strong> is het verschil in het voordeel van de jong<strong>en</strong>s. 13<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s sluit<strong>en</strong> hierbij aan in hun advisering om de profielstructuur<br />
zodanig te flexibiliser<strong>en</strong> dat zowel jong<strong>en</strong>s, maar vooral ook meisjes, meerdere kans<strong>en</strong><br />
krijg<strong>en</strong> om voor e<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>profiel te kiez<strong>en</strong>.<br />
20
2.2 De geschied<strong>en</strong>is van het voortgezet onderwijs:<br />
<strong>en</strong>ige hoofdlijn<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> uitgebreidere tekst over dit onderwerp is te vind<strong>en</strong> in themadocum<strong>en</strong>t 2<br />
Groei deelname onderwijs<br />
De meest opmerkelijke ontwikkeling in het voortgezet onderwijs, op wat langere termijn<br />
gezi<strong>en</strong>, is de sterke groei van de deelname aan dit onderwijs. Binn<strong>en</strong> die groei is<br />
dan opvall<strong>en</strong>d dat er e<strong>en</strong> steeds grotere vraag is naar hogere vorm<strong>en</strong> van onderwijs.<br />
Hierbij lijkt bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> steeds meer behoefte te bestaan aan meer algeme<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>d,<br />
zo niet theoretisch onderwijs. Deze ontwikkeling is het gevolg van drie factor<strong>en</strong>:<br />
1. De sterke structuurverandering van de Nederlandse economie: de eerste industriële<br />
golf aan het einde van de 19e eeuw, daarna de tweede golf aan het einde van de<br />
jar<strong>en</strong> veertig <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s de de-industrialisatie vanaf de jar<strong>en</strong> zestig, die geleid<br />
heeft tot e<strong>en</strong> sterke groei van de di<strong>en</strong>st<strong>en</strong>sector <strong>en</strong> daarmee ook tot e<strong>en</strong> sterke verandering<br />
in de aard van het werk: van draaibank tot kantoorstoel. Dit leidde tot e<strong>en</strong><br />
sterke behoefte aan meer én anders opgeleide leerling<strong>en</strong>;<br />
2. Het mechanisme van de extra-inspanning om e<strong>en</strong> bereikt statusniveau te behoud<strong>en</strong>.<br />
Naarmate de stand<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>leving doorbrok<strong>en</strong> werd, investeerd<strong>en</strong> ouders meer in<br />
het onderwijsniveau van hun kinder<strong>en</strong> om op zijn minst ge<strong>en</strong> stapp<strong>en</strong> terug te zett<strong>en</strong><br />
in de sociale hiërarchie. In e<strong>en</strong> categoriaal stelsel zal dit leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> voorkeur<br />
voor meer klassiek, theoretisch onderwijs. Dit mechanisme is vanaf het midd<strong>en</strong><br />
van de 19e eeuw in functie <strong>en</strong> nog steeds aanwijsbaar;<br />
3. De waarde die vooral in de loop van de 20e eeuw in brede kring gehecht werd aan<br />
de meritocratie. Dit leidde aanvankelijk tot het bevorder<strong>en</strong> van gelijke kans<strong>en</strong> aan<br />
arbeiderskinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> tot het verminder<strong>en</strong> van de seksespecifieke verschill<strong>en</strong>. Bij<br />
elkaar g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> heeft dit geleid tot e<strong>en</strong> grote emancipatie van omvangrijke del<strong>en</strong><br />
van de bevolking.<br />
Deze verandering<strong>en</strong> zijn voor e<strong>en</strong> deel het gevolg van de ontwikkeling<strong>en</strong> in het onderwijs.<br />
Anderzijds verg<strong>en</strong> deze verandering<strong>en</strong> ook aanhoud<strong>en</strong>d aanpassing<strong>en</strong> in het<br />
onderwijsaanbod. E<strong>en</strong> doorlop<strong>en</strong>d probleem was daarbij het vind<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> balans<br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> twee functies die het voortgezet onderwijs heeft. Het voorbereid<strong>en</strong>d hoger <strong>en</strong><br />
middelbaar onderwijs (vhmo) heeft e<strong>en</strong> dubbele doelstelling: <strong>en</strong>erzijds het bied<strong>en</strong> van<br />
algeme<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>d onderwijs aan e<strong>en</strong> zo groot mogelijk deel van de jeugd, anderzijds<br />
het bied<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> stevige vooropleiding voor e<strong>en</strong> specifiek beroep of e<strong>en</strong> specifieke<br />
vervolgstudie. Beide functies concurrer<strong>en</strong> met elkaar, waarbij de tweede functie voortdur<strong>en</strong>d<br />
de stabiele uitoef<strong>en</strong>ing van de eerste functie onder grote druk zet.<br />
Schooltyp<strong>en</strong> die voorbestemd war<strong>en</strong> dit algem<strong>en</strong>e, middelbare onderwijs aan te bied<strong>en</strong><br />
als eindonderwijs aan grote del<strong>en</strong> van de jeugd, schov<strong>en</strong> voortdur<strong>en</strong>d op naar het<br />
vhmo. Het voortgezet onderwijs, zowel naar vorm als inhoud, wordt daarmee in sterke<br />
mate bepaald door de bestemming van de gediplomeerd<strong>en</strong> <strong>en</strong> krijgt nauwelijks de<br />
tijd e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> sig<strong>natuur</strong> te ontwikkel<strong>en</strong>. Voor Thorbecke in 1863 was het al moeilijk<br />
om over het middelbaar onderwijs meer te zegg<strong>en</strong> dan dat het ná het lager <strong>en</strong> vóór<br />
het hoger onderwijs kwam; die verleg<strong>en</strong>heid lijkt e<strong>en</strong> constant elem<strong>en</strong>t te zijn in de<br />
ontwikkeling van het voortgezet onderwijs.<br />
Individuele ontplooiing leerling<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> eeuw na de wetgeving van Thorbecke werd in de Tweede Kamer ingestemd met<br />
de ‘Mammoetwet’, die vijf jaar later, in 1968, in werking trad. Deze ‘Mammoetwet’<br />
was e<strong>en</strong> belangrijke fase in de verschuiving van e<strong>en</strong> klassieke persoonlijkheidsvorming<br />
naar het bevorder<strong>en</strong> <strong>en</strong> stimuler<strong>en</strong> van de individuele ontplooiing van leerling<strong>en</strong>.<br />
Dit werd ondermeer zichtbaar in de sterke differ<strong>en</strong>tiatie in schooltyp<strong>en</strong> (waarmee de<br />
21
categoriale wortels van het onderwijsbestel zichtbaar blev<strong>en</strong>) <strong>en</strong> in het introducer<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijke keuzevrijheid door de invoering van de zog<strong>en</strong>aamde kernvakk<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> keuzevakk<strong>en</strong>. De wet betek<strong>en</strong>de ook de formele erk<strong>en</strong>ning van de verschuiving van<br />
e<strong>en</strong> klassieke naar e<strong>en</strong> moderne fundering, dat wil zegg<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> groter belang van met<br />
name de moderne vreemde tal<strong>en</strong>, de <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> de maatschappijwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
in het voortgezet onderwijs. Dit impliceerde tev<strong>en</strong>s het terugdring<strong>en</strong> van<br />
het primaat van het gymnasium als ijkpunt in de vaststelling van wat de kern was van<br />
de algem<strong>en</strong>e vorming.<br />
Vooral door de uitvoering van de ‘Mammoetwet’ is t<strong>en</strong> slotte e<strong>en</strong> fijnmazig schoolsysteem<br />
tot stand gekom<strong>en</strong>, dat <strong>en</strong>erzijds de doorstroommogelijkhed<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijk groter<br />
maakte, maar anderzijds in zijn differ<strong>en</strong>tiatie nog e<strong>en</strong> sterke hiërarchische sociale<br />
gelaagdheid uitdrukte. De vorming van schol<strong>en</strong>geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> de invoering van<br />
e<strong>en</strong> brugjaar versluierd<strong>en</strong> dit, maar dit verschijnsel was onmisk<strong>en</strong>baar zichtbaar in de<br />
vormgeving van het brugjaar: het gymnasium zou daarin doorgaans Latijn gev<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor<br />
het overige voortgezet onderwijs werd het brugjaar op verschill<strong>en</strong>de niveaus aangebod<strong>en</strong>.<br />
Daarmee was dit brugjaar niet zozeer e<strong>en</strong> determineerjaar, zoals <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de beide<br />
wereldoorlog<strong>en</strong> bij de vormgeving van het lyceum was nagestreefd, maar e<strong>en</strong> jaar waarin<br />
de leerling kon w<strong>en</strong>n<strong>en</strong> aan de overgang van het lager naar het voortgezet onderwijs.<br />
Het emanciper<strong>en</strong>d effect van de ‘Mammoetwet’ is van groot belang geweest: was het<br />
voortgezet onderwijs (met name het vhmo) aanvankelijk vooral bestemd voor kinder<strong>en</strong><br />
uit de midd<strong>en</strong>klasse, met de ‘Mammoetwet’ werd het ook toegankelijk voor het verborg<strong>en</strong><br />
tal<strong>en</strong>t uit andere sociale milieus, zoals in de jar<strong>en</strong> zestig uit onderzoek van de socioloog<br />
F. van Heek bleek. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> was deze wet e<strong>en</strong> belangrijke fase in de ontwikkeling<br />
van e<strong>en</strong> seksespecifiek naar e<strong>en</strong> seks<strong>en</strong>eutraal onderwijs. De middelbare meisjesschool<br />
(mms) bijvoorbeeld was lange tijd e<strong>en</strong> ambival<strong>en</strong>t verschijnsel. Het was én gericht op<br />
e<strong>en</strong> specifieke vrouwelijke vorming én e<strong>en</strong> van de weinige voorbeeld<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> algeme<strong>en</strong><br />
vorm<strong>en</strong>d middelbaar onderwijs. De bloei van dit schooltype na de Tweede Wereldoorlog<br />
werd naar alle waarschijnlijkheid minder door het eerste dan door het tweede<br />
k<strong>en</strong>merk bevorderd. Dit schooltype werd nu beëindigd; de algeme<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>de taak<br />
werd seks<strong>en</strong>eutraal overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door het havo (hoger algeme<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>d onderwijs).<br />
T<strong>en</strong> slotte verteg<strong>en</strong>woordigde deze wet e<strong>en</strong> belangrijke fase in de overgang, al sinds<br />
de eeuwwisseling door de Reformpedagogik bepleit, van het primaat van de leerstof<br />
naar het primaat van de leerling, van het aanbied<strong>en</strong> van k<strong>en</strong>nis naar het ‘ler<strong>en</strong> ler<strong>en</strong>’.<br />
Dit bleek vooral uit het feit dat de doelstelling<strong>en</strong> meer in term<strong>en</strong> van vorming dan van<br />
k<strong>en</strong>nis war<strong>en</strong> gesteld.<br />
Debat over structuur (voortgezet) onderwijs<br />
Na de invoering van de ‘Mammoetwet’ werd de discussie over de hoofdlijn<strong>en</strong> van het<br />
onderwijsbeleid voortgezet. De zoektocht naar e<strong>en</strong> zuiver middelbaar onderwijs als<br />
eindonderwijs werd vervolgd, al was het maar omdat de sterk verander<strong>en</strong>de sam<strong>en</strong>leving<br />
andere eis<strong>en</strong> stelde aan de bevolking, zowel aan de burgers als aan de beroepsbevolking.<br />
Tev<strong>en</strong>s werd ook de behoefte gevoeld aan e<strong>en</strong> versterking van de toegankelijkheid<br />
van het onderwijs voor iedere<strong>en</strong>, al naar gelang zijn of haar begaafdhed<strong>en</strong>.<br />
Het knooppunt van beide verlang<strong>en</strong>s werd het debat over de midd<strong>en</strong>school, zoals in<br />
de ‘Contour<strong>en</strong>nota’ (1975) voorgesteld door minister J. van Kem<strong>en</strong>ade.<br />
De discussies hierover liep<strong>en</strong> vast in de politieke polarisatie die in deze periode was<br />
opgelaaid. Tegelijkertijd werd steeds duidelijker dat er wel iets moest gebeur<strong>en</strong>. De<br />
individuele keuzevrijheid die met de ‘Mammoetwet’ was toegek<strong>en</strong>d, leidde tot e<strong>en</strong><br />
groot aantal verschill<strong>en</strong>de combinaties van vakk<strong>en</strong> (in het voortgezet onderwijs werd<strong>en</strong><br />
260 van dergelijke vakk<strong>en</strong>pakkett<strong>en</strong> gesignaleerd), waaronder ook e<strong>en</strong> aantal<br />
zog<strong>en</strong>aamde pretpakkett<strong>en</strong>. Daarmee werd zowel afbreuk gedaan aan de betek<strong>en</strong>is<br />
van e<strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e vorming, als tegelijkertijd aan de overzichtelijkheid én waarde die<br />
22
aan het voortgezet onderwijs toegek<strong>en</strong>d kon word<strong>en</strong> door het hoger onderwijs. De<br />
Wet<strong>en</strong>schappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) bracht in 1986 e<strong>en</strong> invloedrijke<br />
nota uit, ‘Basisvorming in het onderwijs’, waarin geadviseerd werd niet langer<br />
over de structuur van het onderwijs te debatter<strong>en</strong>, maar over de inhoud van het<br />
onderwijs. Die weg werd vervolg<strong>en</strong>s ingeslag<strong>en</strong>: na ettelijke jar<strong>en</strong> van discussie <strong>en</strong><br />
voorbereiding werd e<strong>en</strong> basisvorming met vijfti<strong>en</strong> vakk<strong>en</strong> ingevoerd. Hierna volgde in<br />
1998 de invoering van e<strong>en</strong> tweede fase, waarin vakk<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gebundeld tot vier<br />
profiel<strong>en</strong>. Deze laatste operatie moest vooral zorg<strong>en</strong> voor meer sam<strong>en</strong>hang in het<br />
gevolgde onderwijs <strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> verbetering van de aansluiting op het hoger onderwijs.<br />
Ook hiermee zou de discussie echter allerminst beslecht zijn.<br />
Dit is voor e<strong>en</strong> goed deel te verklar<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> effect van de toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> meritocratisering.<br />
Verschill<strong>en</strong> in milieu <strong>en</strong> sekse zijn hierdoor van minder belang geword<strong>en</strong>, zij het<br />
dat culturele herkomst e<strong>en</strong> belangrijke rol blijft spel<strong>en</strong>, maar de verschill<strong>en</strong> in capaciteit<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> onverbiddelijker. Het toek<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van gelijke kans<strong>en</strong>, zeker als die word<strong>en</strong><br />
afgemet<strong>en</strong> aan het behaalde eindniveau, staat op gespann<strong>en</strong> voet met het waarder<strong>en</strong><br />
van, op tal<strong>en</strong>t<strong>en</strong> gebaseerde, verdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong>. Twee sterke maatschappelijke doeleind<strong>en</strong><br />
zijn met elkaar in conflict aan het kom<strong>en</strong>. Deze spanning<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> veel ouders het<br />
gevoel gegev<strong>en</strong> dat in het algeme<strong>en</strong> de selectieve functie van het voortgezet onderwijs<br />
is afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>: alle<strong>en</strong> al de groei in de deelname aan het voortgezet <strong>en</strong> hoger onderwijs<br />
vormde daarvoor e<strong>en</strong> indicatie. Het studiehuis, dat ook in 1998 werd ingevoerd, zij het<br />
niet als wettelijke verplichting, vormde hiervan het symbool. Het is de vraag of dit<br />
gevoel juist is (onderzoek levert elkaar zeer teg<strong>en</strong>sprek<strong>en</strong>de resultat<strong>en</strong> op), maar dat<br />
neemt niet weg dat het betrekkelijk breed gedrag<strong>en</strong> wordt door de elite. E<strong>en</strong> belangrijk<br />
deel van de roep om meer <strong>en</strong> robuuster onderwijs is dan ook te verklar<strong>en</strong> uit de<br />
behoefte de selectieve functie te versterk<strong>en</strong>. Hierbij wordt vaak aan het vak wiskunde<br />
gedacht, dat de selecter<strong>en</strong>de functie van de klassieke tal<strong>en</strong> heeft overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
Conclusie<br />
De algem<strong>en</strong>e conclusies die uit de ontwikkelingsgang van het voortgezet onderwijs te<br />
trekk<strong>en</strong> vall<strong>en</strong>, lijk<strong>en</strong> de volg<strong>en</strong>de te moet<strong>en</strong> zijn:<br />
• Het is in de Nederlandse verhouding<strong>en</strong> niet zinvol e<strong>en</strong> nieuwe structuurdiscussie<br />
aan te gaan; niet alle<strong>en</strong> zijn de politieke inzicht<strong>en</strong> te verdeeld, maar vooral: ge<strong>en</strong><br />
structuur is constant, elke structuurwijziging zou al op relatief korte termijn door<br />
e<strong>en</strong> nieuwe gevolgd moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>; regelmatige aanpassing van onderdel<strong>en</strong> is<br />
e<strong>en</strong> betere weg;<br />
• E<strong>en</strong> discussie over de daling van het Nederlandse onderwijsniveau zal weliswaar<br />
e<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>hanger zijn van het pleidooi van de Ver<strong>en</strong>iging voor Vere<strong>en</strong>voudiging van<br />
Exam<strong>en</strong>s <strong>en</strong> Onderwijs (VEO) van e<strong>en</strong> eeuw geled<strong>en</strong>, maar niet veel meer effect<br />
sorter<strong>en</strong>; e<strong>en</strong> terugkeer naar vroegere tijd<strong>en</strong> is ook niet goed mogelijk, gezi<strong>en</strong> de<br />
sterke voorkeur voor gelijke kans<strong>en</strong>, in Nederland vooral geoperationaliseerd als de<br />
w<strong>en</strong>selijkheid van e<strong>en</strong> gelijk eindniveau;<br />
• Het voortgezet onderwijs heeft van oudsher e<strong>en</strong> dubbele doelstelling: zowel<br />
eindonderwijs als vooropleiding. Er lijkt zich echter e<strong>en</strong> ontwikkeling af te tek<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
waarin havo <strong>en</strong> vwo zich in feite aan het ontwikkel<strong>en</strong> zijn tot e<strong>en</strong> vijf-/zesjarige<br />
middelschool. Dit beperkt de eis<strong>en</strong> die het hoger onderwijs kan stell<strong>en</strong> (t<strong>en</strong>zij<br />
e<strong>en</strong> nieuwe vorm van algeme<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>d onderwijs als eindonderwijs zou word<strong>en</strong><br />
ingericht);<br />
• De structuur van de tweede fase maakt het mogelijk recht te do<strong>en</strong> aan bov<strong>en</strong>staande<br />
dubbele doelstelling. In het geme<strong>en</strong>schappelijke deel di<strong>en</strong>t datg<strong>en</strong>e onderwez<strong>en</strong><br />
te word<strong>en</strong> wat als algeme<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>d wordt aangeduid. Dat wil zegg<strong>en</strong> dat<br />
die k<strong>en</strong>nis di<strong>en</strong>t aangebod<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> waarover e<strong>en</strong> goed opgeleide burger in e<strong>en</strong><br />
moderne sam<strong>en</strong>leving moet beschikk<strong>en</strong> om in e<strong>en</strong> dergelijke sam<strong>en</strong>leving te kunn<strong>en</strong><br />
functioner<strong>en</strong>. Hierbij komt dat daarin ook die k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> moet<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> aangebracht die leerling<strong>en</strong> in staat stell<strong>en</strong>, in het algeme<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> hogere<br />
opleiding te volg<strong>en</strong>, welke dat ook dan is. Dit heeft duidelijk gevolg<strong>en</strong> voor de<br />
23
inhoud <strong>en</strong> positie van vakk<strong>en</strong> als Nederlands, Engels <strong>en</strong> wiskunde, alsmede voor<br />
het overweg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e inleiding in de <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke <strong>en</strong> maatschappijwet<strong>en</strong>schappelijke<br />
vakk<strong>en</strong>. In de profieldel<strong>en</strong> moet dan de aansluiting<br />
mogelijk gemaakt word<strong>en</strong> op specifieke vervolgopleiding<strong>en</strong>.<br />
24
3 Relevante onderwijsinterne ontwikkeling<strong>en</strong><br />
Ontwikkeling<strong>en</strong> in de sam<strong>en</strong>leving hebb<strong>en</strong> uiteraard uitwerking<strong>en</strong> op het onderwijs,<br />
zoals beschrev<strong>en</strong> in hoofdstuk 2. Het onderwijs zelf verandert ev<strong>en</strong>zeer. In dit hoofdstuk<br />
word<strong>en</strong> in het kort interne ontwikkeling<strong>en</strong> geschetst in het voortgezet onderwijs<br />
havo/vwo. E<strong>en</strong> uitgebreidere beschrijving is te vind<strong>en</strong> in themadocum<strong>en</strong>t 3.<br />
School <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving<br />
De sam<strong>en</strong>leving in deze tijd is op<strong>en</strong>er <strong>en</strong> kritischer geword<strong>en</strong>, ook t<strong>en</strong> opzichte van<br />
het onderwijs. Van schol<strong>en</strong> wordt verwacht dat ze e<strong>en</strong> duidelijke onderwijsvisie hebb<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> gedeg<strong>en</strong> onderwijsprogramma aanbied<strong>en</strong> dat voldoet aan de eis<strong>en</strong> die de<br />
sam<strong>en</strong>leving daaraan stelt <strong>en</strong> waarvan schol<strong>en</strong> zelf de kwaliteit realiser<strong>en</strong> <strong>en</strong> in hoofdzaak<br />
bewak<strong>en</strong>.<br />
De overheid biedt schol<strong>en</strong> daarom meer ruimte voor eig<strong>en</strong> invulling<strong>en</strong> maar vraagt<br />
van de Inspectie van het Onderwijs om toezicht te houd<strong>en</strong> op de resultat<strong>en</strong> ervan <strong>en</strong><br />
deze ook op<strong>en</strong>baar te mak<strong>en</strong> in de vorm van onder andere kwaliteitskaart<strong>en</strong>. Naast de<br />
g<strong>en</strong>oemde evaluatieve taak van de Inspectie van het Onderwijs vraagt de sam<strong>en</strong>leving<br />
deze instantie in to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de mate om ernst te mak<strong>en</strong> met de handhavingstaak, dus<br />
toezicht te houd<strong>en</strong> op het vervull<strong>en</strong> van eis<strong>en</strong> die aan het onderwijs gesteld word<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> op het handhav<strong>en</strong> van wet- <strong>en</strong> regelgeving.<br />
Ook ouders <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> staan kritischer t<strong>en</strong> opzichte van de school. Ouders will<strong>en</strong><br />
wet<strong>en</strong> waar schol<strong>en</strong> voor staan <strong>en</strong> welk aanbod zij do<strong>en</strong>. Ze verlang<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> positief<br />
<strong>en</strong> veilig schoolklimaat. Voor de individuele leerling vrag<strong>en</strong> ouders veel meer aandacht:<br />
effectieve zorg <strong>en</strong> gerichte hulp <strong>en</strong> begeleiding bij problem<strong>en</strong> als dyslexie, faalangst,<br />
taalachterstand <strong>en</strong> andere zak<strong>en</strong>. Daarnaast will<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> ouders uitdag<strong>en</strong>de<br />
programma’s voor tal<strong>en</strong>tontwikkeling, zoals internationale uitwisselingsprogramma’s,<br />
tweetalig onderwijs, extra sportactiviteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> culturele activiteit<strong>en</strong>.<br />
Schaalvergroting<br />
Sinds de jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig doet zich in het voortgezet onderwijs e<strong>en</strong> forse schaalvergroting<br />
voor. De overheid stimuleert via maatregel<strong>en</strong> de vorming van brede schol<strong>en</strong>geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>.<br />
1 Het aantal hoofdvestiging<strong>en</strong> in het voortgezet onderwijs is sterk<br />
gedaald: van 1768 schol<strong>en</strong> met gemiddeld 518 leerling<strong>en</strong> in 1990 naar 679 schol<strong>en</strong><br />
met gemiddeld 1362 leerling<strong>en</strong> in 2003. 2 Deze grotere schol<strong>en</strong>geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong><br />
te mak<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> schoolorganisatie die complexer <strong>en</strong> gelaagder wordt. Naast<br />
e<strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e directie hebb<strong>en</strong> veel schol<strong>en</strong> e<strong>en</strong> locatieleiding, met afdelingsmanagers<br />
<strong>en</strong> coördinator<strong>en</strong>. Als nadel<strong>en</strong> van deze schaalvergroting kom<strong>en</strong> naar vor<strong>en</strong> de anonimiteit,<br />
de grotere diversiteit <strong>tuss<strong>en</strong></strong> leerling<strong>en</strong> onderling, doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> onderling <strong>en</strong> de<br />
langere lijn<strong>en</strong> in de besluitvorming. Ook de sam<strong>en</strong>werking <strong>tuss<strong>en</strong></strong> schol<strong>en</strong> of schoolbestur<strong>en</strong><br />
in de vorm van bestuurlijke schoolorganisaties groeit. Deze bestur<strong>en</strong>fusies<br />
gev<strong>en</strong> mogelijkhed<strong>en</strong> voor ev<strong>en</strong>tuele vergroting van effici<strong>en</strong>cy <strong>en</strong> kwaliteit <strong>en</strong> bied<strong>en</strong><br />
kleine schol<strong>en</strong> de mogelijkheid te blijv<strong>en</strong> voortbestaan.<br />
Onderwijsinhoud<br />
Behalve deze schaalvergroting verandert er voor schol<strong>en</strong> ook veel in de inhoud van<br />
het onderwijs. De overheid kiest ervoor om meer ruimte aan de schol<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
niet langer door gedetailleerde beschrijving<strong>en</strong> van kerndoel<strong>en</strong> <strong>en</strong> eindterm<strong>en</strong> in exam<strong>en</strong>programma’s<br />
de inhoud van de less<strong>en</strong> te dicter<strong>en</strong>.<br />
25
Met de invoering van de tweede fase wordt bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> veel nadruk gelegd op vaardighed<strong>en</strong>.<br />
Vanuit het hoger onderwijs was erop aangedrong<strong>en</strong> om leerling<strong>en</strong> in het voortgezet<br />
onderwijs e<strong>en</strong> brede bagage mee te gev<strong>en</strong> aan algem<strong>en</strong>e <strong>en</strong> vakspecifieke vaardighed<strong>en</strong>.<br />
Schol<strong>en</strong> gaan zich buig<strong>en</strong> over e<strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong>beleid waarin afgestemd<br />
wordt welke vaardighed<strong>en</strong> bij welke vakk<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aangeleerd <strong>en</strong> hoe dat gedaan<br />
moet word<strong>en</strong>. De beoordeling van vaardighed<strong>en</strong> krijgt e<strong>en</strong> expliciete plaats in de praktische<br />
opdracht<strong>en</strong> <strong>en</strong> in de handelingsdel<strong>en</strong> <strong>en</strong> er wordt geëxperim<strong>en</strong>teerd met beoordeling<strong>en</strong><br />
in andere vorm<strong>en</strong>, zoals het mak<strong>en</strong> van portfolio, schrijfdossier, werkstukk<strong>en</strong>,<br />
pres<strong>en</strong>taties <strong>en</strong> verslag<strong>en</strong>. Daarbij gaat het niet alle<strong>en</strong> om het inhoudelijke eindresultaat<br />
maar ook om de proceskant, veelal beschrev<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> logboek.<br />
Sommige schol<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> deze ontwikkeling<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> stevige stap voorwaarts met veel<br />
kans<strong>en</strong> om hun onderwijs daadwerkelijk te vernieuw<strong>en</strong>. Andere schol<strong>en</strong> worstel<strong>en</strong><br />
met de concrete uitwerking<strong>en</strong> van deze verandering<strong>en</strong>.<br />
Ontwikkeling<strong>en</strong> in de basisvorming/onderbouw<br />
Voor het onderwijs in de tweede fase is het verder van belang om inzicht te krijg<strong>en</strong> in<br />
de verandering<strong>en</strong> die zich in de onderbouw voltrokk<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> welke gevolg<strong>en</strong> die<br />
hebb<strong>en</strong> voor de leerling<strong>en</strong> die overgaan naar de bov<strong>en</strong>bouw.<br />
In 1993 gaat de basisvorming van start met e<strong>en</strong> nieuw programma voor alle leerling<strong>en</strong>.<br />
Dit programma moet leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> algehele verhoging van het peil van het jeugdonderwijs,<br />
tot e<strong>en</strong> uitstel van de verplichte studie- <strong>en</strong> beroepskeuze <strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> verbreding<br />
<strong>en</strong> geleidelijke harmonisering van het onderwijsprogramma. Het onderwijsaanbod in de<br />
basisvorming is sterk gestructureerd <strong>en</strong> omlijnd. Alle schol<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong> aan<br />
hetzelfde vakk<strong>en</strong>aanbod van vijfti<strong>en</strong> vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> aan inhoud<strong>en</strong> die in 300 kerndoel<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> vastgelegd. Alle leerling<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geacht die kerndoel<strong>en</strong> te bereik<strong>en</strong>.<br />
Evaluatie van de basisvorming door de Inspectie van het Onderwijsonderwijs in 1999<br />
wijst uit dat het onderwijs in de onderbouw weliswaar voldo<strong>en</strong>de kwaliteit heeft <strong>en</strong><br />
beantwoordt aan de regelgeving, maar ook knelpunt<strong>en</strong> vertoont. Het programma is<br />
overlad<strong>en</strong>, het aanbod versnipperd <strong>en</strong> inhoudelijk <strong>en</strong> didactisch laat de basisvorming<br />
te w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> over.<br />
Het Ministerie van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap reageert op deze evaluatie met<br />
<strong>en</strong>kele tijdelijke verlichtingsmaatregel<strong>en</strong> die schol<strong>en</strong> vanaf 2000 armslag bied<strong>en</strong> voor<br />
de ernstigste knelpunt<strong>en</strong>. Voor de wat langere termijn wordt schol<strong>en</strong> e<strong>en</strong> herontwerp,<br />
ge<strong>en</strong> stelselwijziging, van de basisvorming in het vooruitzicht gesteld. Dat krijgt, in<br />
nauwe relatie met het onderwijsveld, zijn beslag, waarbij de Taakgroep Vernieuwing<br />
Basisvorming coördiner<strong>en</strong>d <strong>en</strong> stimuler<strong>en</strong>d optreedt.<br />
Met ingang van 1 augustus 2006 wordt de nieuwe regeling voor de onderbouw<br />
van kracht. De belangrijkste kaders voor de eerste leerjar<strong>en</strong> van het voortgezet<br />
onderwijs zijn:<br />
• Iedere school moet 58 kerndoel<strong>en</strong> aanbied<strong>en</strong>, die onderverdeeld zijn in zev<strong>en</strong><br />
domein<strong>en</strong>: Nederlands, Engels, rek<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> wiskunde, m<strong>en</strong>s <strong>en</strong> <strong>natuur</strong>, m<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />
maatschappij, kunst <strong>en</strong> cultuur, beweg<strong>en</strong> <strong>en</strong> sport;<br />
• Twee derde van de eerste twee leerjar<strong>en</strong> is beschikbaar voor de kerndoel<strong>en</strong>. Het<br />
rester<strong>en</strong>de derde deel onderwijstijd mag de school bestemm<strong>en</strong> voor maatwerk <strong>en</strong><br />
andere keuzes. Havo- <strong>en</strong> vwo-leerling<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> daarin e<strong>en</strong> tweede <strong>en</strong> derde<br />
moderne vreemde taal volg<strong>en</strong>;<br />
• Na de onderbouw moet elke richting in de bov<strong>en</strong>bouw van de bijbehor<strong>en</strong>de<br />
opleiding nog toegankelijk zijn: na drie jaar havo of vwo moet<strong>en</strong> de leerling<strong>en</strong> dus<br />
elk profiel nog kunn<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong>;<br />
• De minimale onderwijstijd bedraagt 1040 klokur<strong>en</strong> per leerjaar.<br />
26
De nieuwe kerndoel<strong>en</strong> zijn geformuleerd in term<strong>en</strong> van ler<strong>en</strong>, in plaats van leerresultaat.<br />
Ze zijn zó opgezet dat ze via de bestaande vakk<strong>en</strong> zijn te verwez<strong>en</strong>lijk<strong>en</strong>, maar<br />
ev<strong>en</strong> goed door e<strong>en</strong> combinatie van vakk<strong>en</strong>, project<strong>en</strong> of leergebied<strong>en</strong>. Schol<strong>en</strong> zijn<br />
vrij in deze keuze.<br />
De meeste schol<strong>en</strong> strev<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> bredere leest voor hun onderwijs dan louter e<strong>en</strong><br />
vakk<strong>en</strong>structuur: afwisseling in vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> project<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of leergebied<strong>en</strong> naast vakk<strong>en</strong>.<br />
Uit de monitor van Onderbouw-vo 3 blijkt dat op 85% van de vmbo-/havo-/vwo-schol<strong>en</strong><br />
de vakk<strong>en</strong>structuur overheerst maar dat veel schol<strong>en</strong> verwacht<strong>en</strong> daar over circa vijf<br />
jaar verandering<strong>en</strong> in aangebracht te hebb<strong>en</strong>. Ongeveer 35% van de schol<strong>en</strong> ziet de<br />
leerling<strong>en</strong> straks afwissel<strong>en</strong>d in vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> project<strong>en</strong> werk<strong>en</strong>, 52%, vooral vmbo-schol<strong>en</strong>,<br />
in leergebied<strong>en</strong> <strong>en</strong> 5%, vooral havo-/vwo-schol<strong>en</strong>, in vakk<strong>en</strong>.<br />
Ook rooster <strong>en</strong> leeromgeving zijn aan verandering onderhevig: pilots met projecttijd<br />
naast lestijd, langere lestijd<strong>en</strong>, grotere groepswerkruimtes of leerlandschapp<strong>en</strong> zijn<br />
volop gaande. E<strong>en</strong> dilemma hierbij vormt de scheiding <strong>tuss<strong>en</strong></strong> onder- <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>bouw.<br />
Op sommige schol<strong>en</strong> loopt deze scheidslijn door het doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>team, soms zelfs ook in<br />
e<strong>en</strong> scheiding van ge<strong>bouw<strong>en</strong></strong>. Dit vormt e<strong>en</strong> belemmering om voor de hele school één<br />
onderwijsvisie gestalte te gev<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de eis<strong>en</strong> die aan de onderbouw <strong>en</strong> aan de<br />
tweede fase gesteld word<strong>en</strong>.<br />
Bij de zorg om de ontwikkeling<strong>en</strong> in onder- <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>bouw met elkaar te ver<strong>en</strong>ig<strong>en</strong>,<br />
neemt het derde leerjaar e<strong>en</strong> kardinale positie in. Dat is de verbind<strong>en</strong>de schakel <strong>tuss<strong>en</strong></strong><br />
de eerste twee leerjar<strong>en</strong> <strong>en</strong> de tweede fase. Leerling<strong>en</strong> gaan zich daarin voorbereid<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> oriënter<strong>en</strong> op de tweede fase.<br />
27
4 De profielstructuur in de tweede fase van het<br />
voortgezet onderwijs<br />
De invoering <strong>en</strong> het functioner<strong>en</strong> van de tweede fase<br />
In augustus 1998 of e<strong>en</strong> jaar later beginn<strong>en</strong> de schol<strong>en</strong> voor havo <strong>en</strong> vwo met de<br />
tweede fase. E<strong>en</strong> uitgebreide beschrijving hiervan is te lez<strong>en</strong> in themadocum<strong>en</strong>t 4.<br />
Deze invoering <strong>en</strong> het feitelijke functioner<strong>en</strong> zijn van rec<strong>en</strong>te datum. E<strong>en</strong> beschrijving<br />
heeft dan onvermijdelijk e<strong>en</strong> subjectief karakter.<br />
Spoedig na de invoering ontstond<strong>en</strong> er klacht<strong>en</strong> over overlad<strong>en</strong> programma's,<br />
werkdruk <strong>en</strong> organisatorische fricties. Deze kacht<strong>en</strong> nam<strong>en</strong> zulke vorm<strong>en</strong> aan, dat<br />
staatssecretaris Adelmund zich g<strong>en</strong>oodzaakt ziet tot e<strong>en</strong> reeks verlichtingsmaatregel<strong>en</strong><br />
die uiteindelijk resulter<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> 'Voorstel van wet houd<strong>en</strong>de wijziging van de<br />
Wet op het voorgezet onderwijs ter aanpassing van de profiel<strong>en</strong> in de tweede fase<br />
van het vwo <strong>en</strong> havo'. De voorstell<strong>en</strong> beog<strong>en</strong> de tweede fase studeerbaar, werkbaar<br />
<strong>en</strong> beter organiseerbaar te mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> om schol<strong>en</strong>, doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun leerling<strong>en</strong> meer<br />
keuzemogelijkhed<strong>en</strong> te bied<strong>en</strong>. 1 In 2006 is deze wijzigingswet aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. De verandering<strong>en</strong><br />
gaan in op 1 augustus 2007.<br />
Over e<strong>en</strong> aantal zak<strong>en</strong> die in deze wijziging word<strong>en</strong> vastgelegd, hebb<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
al geadviseerd in 2005 in het 'Kortetermijnadvies'. Het betrof hier adviez<strong>en</strong><br />
over het geïntegreerde bètavak, wiskunde, het kunstvak in het profiel Cultuur<br />
<strong>en</strong> Maatschappij, anw op havo <strong>en</strong> de profielkeuzevakk<strong>en</strong> in het profiel Natuur <strong>en</strong><br />
Gezondheid. De <strong>Profielcommissie</strong>s realiser<strong>en</strong> zich dat op dit mom<strong>en</strong>t de effect<strong>en</strong><br />
van deze wijzigingsvoorstell<strong>en</strong> nog niet te voorzi<strong>en</strong> zijn. Met name de invoering van<br />
de profielkeuzevakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> het vergrot<strong>en</strong> van de keuzeruimte voor leerling<strong>en</strong> zijn van<br />
belang. De uitkomst<strong>en</strong> van deze verandering<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> bij de<br />
overweging<strong>en</strong> om adviez<strong>en</strong> van de <strong>Profielcommissie</strong>s op te volg<strong>en</strong>.<br />
De invoering van de tweede fase is procesmatig <strong>en</strong> inhoudelijk op de voet gevolgd<br />
door het Procesmanagem<strong>en</strong>t VO/het Tweede Fase Adviespunt, SLO <strong>en</strong> door de<br />
Inspectie van het Onderwijs. Het procesmanagem<strong>en</strong>t VO/het Tweede Fase<br />
Adviespunt hield de tweede-fase-ontwikkeling via periodieke <strong>en</strong>quêtes bij; SLO <strong>en</strong><br />
Inspectie van het Onderwijs beperkt<strong>en</strong> zich tot voor h<strong>en</strong> relevante aspect<strong>en</strong>: de in<strong>en</strong><br />
uitvoeringspraktijk van de diverse vakprogramma's, respectievelijk de gerealiseerde<br />
basale onderwijskwaliteit <strong>en</strong> -opbr<strong>en</strong>gst<strong>en</strong>. Uiteraard zijn er op elk van deze<br />
onderzoek<strong>en</strong> aanmerking<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong>. Er zitt<strong>en</strong> ook bezwar<strong>en</strong> aan het gegev<strong>en</strong> dat<br />
het Tweede Fase Adviespunt de opdracht kreeg om de evaluatie uit te voer<strong>en</strong> van<br />
de eerste jar<strong>en</strong> van de tweede fase, terwijl het zelf e<strong>en</strong> hoofdrol speelde <strong>en</strong> nog<br />
speelt in de implem<strong>en</strong>tatie <strong>en</strong> begeleiding. Al deze onderzoek<strong>en</strong> leverd<strong>en</strong> echter wel<br />
e<strong>en</strong> rijkdom aan harde <strong>en</strong> minder harde gegev<strong>en</strong>s op waar de <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
hun voordeel mee kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong>. Het ontbrak de <strong>Profielcommissie</strong>s aan tijd <strong>en</strong> middel<strong>en</strong><br />
om zelf nader onderzoek te do<strong>en</strong>.<br />
Handhaving van de profielstructuur als zodanig<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s concluder<strong>en</strong> dat, op grond van de gegev<strong>en</strong>s uit vooral het evaluatierapport<br />
van het Tweede Fase Adviespunt <strong>en</strong> op basis van de k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> de ervaring<br />
van de led<strong>en</strong> van de <strong>Profielcommissie</strong>s zelf, de profielstructuur als zodanig gehandhaafd<br />
moet blijv<strong>en</strong>. Deze profielstructuur heeft immers veel voordel<strong>en</strong> opgeleverd:<br />
• Het aantal pakkett<strong>en</strong> dat leerling<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> is drastisch afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>;<br />
• De bov<strong>en</strong>bouw is beter organiseerbaar geblek<strong>en</strong> door de invoering van de tweede<br />
fase. Schol<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> weliswaar bij de start van de tweede fase moeite om de grote<br />
ommezwaai in organisatie (studielastur<strong>en</strong>, profiel<strong>en</strong>, exam<strong>en</strong>dossier) <strong>en</strong> verandering<br />
van inhoud van het onderwijs te realiser<strong>en</strong>, maar nu, na zev<strong>en</strong> jaar, vind<strong>en</strong> de schol<strong>en</strong><br />
dat de profiel<strong>en</strong> de bov<strong>en</strong>bouw beter organiseerbaar mak<strong>en</strong>.<br />
29
• Door de vervroeging van de studiekeuze houd<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> zich in de tweede fase<br />
eerder bezig met de keuze van e<strong>en</strong> richting die ze uit will<strong>en</strong> gaan. Steld<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong><br />
in het verled<strong>en</strong> hun studiekeuze meestal uit tot in het eindexam<strong>en</strong>jaar, nu<br />
dwingt de profielkeuze h<strong>en</strong> al in het derde leerjaar tot e<strong>en</strong> nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over hun voorkeur<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> interesses in vervolgopleiding<strong>en</strong>;<br />
• Door de invoering van de vier profiel<strong>en</strong> heeft iedere leerling dezelfde e<strong>en</strong>duidige<br />
studiebelasting gekreg<strong>en</strong>. Iedere leerling, ongeacht het profiel <strong>en</strong> de vakk<strong>en</strong> die<br />
hij/zij kiest in de vrije ruimte, heeft door de tweede fase e<strong>en</strong>zelfde aantal ur<strong>en</strong> dat<br />
aan het onderwijsprogramma besteed moet word<strong>en</strong>. Voor havoleerling<strong>en</strong> 3200 studielastur<strong>en</strong><br />
(slu's) <strong>en</strong> voor vwo-leerling<strong>en</strong> 4800 slu's. Hoewel daarmee nog niet alle<br />
verschill<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de profiel<strong>en</strong> verdw<strong>en</strong><strong>en</strong> zijn, is er zeker sprake van e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>wichtige<br />
belasting van leerling<strong>en</strong>.<br />
Daarnaast zijn er ook nadel<strong>en</strong> aan de profielstructuur naar vor<strong>en</strong> gekom<strong>en</strong>:<br />
• Bij de start van de tweede fase was de int<strong>en</strong>tie dat, door het onderwijs in profiel<strong>en</strong><br />
te organiser<strong>en</strong>, er e<strong>en</strong> structuur geschap<strong>en</strong> werd die meer inhoudelijke sam<strong>en</strong>hang<br />
zou kunn<strong>en</strong> bewerkstellig<strong>en</strong>. In de evaluatie van het Tweede Fase Adviespunt is geconstateerd<br />
dat dit maar in beperkte mate gerealiseerd wordt;<br />
• De aansluiting op het hoger onderwijs verbeter<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> van de doel<strong>en</strong> van de<br />
tweede fase. Door leerling<strong>en</strong> e<strong>en</strong> beperkte keuze aan vakk<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> profiel te<br />
gev<strong>en</strong>, zou de aansluiting kunn<strong>en</strong> verbeter<strong>en</strong>. Uit de evaluatie van de tweede fase<br />
blijkt dat dit niet significant het geval is. Het aanbod van opleiding<strong>en</strong> in het hoger<br />
onderwijs blijft groot <strong>en</strong> de instroom zeer heteroge<strong>en</strong> van karakter, zodat de aansluiting<br />
hierop moeilijk waar te mak<strong>en</strong> is. Verder blijft de w<strong>en</strong>s tot aansluiting ook<br />
relatief omdat vervolgopleiding<strong>en</strong> in <strong>en</strong>kele gevall<strong>en</strong> zelfs het 'eig<strong>en</strong> vak' niet als<br />
instroomeis vrag<strong>en</strong>;<br />
• De vier profiel<strong>en</strong> zijn bedoeld als vier gelijkwaardige uitstroomrichting<strong>en</strong>. In de<br />
praktijk blijk<strong>en</strong> de twee <strong>natuur</strong>profiel<strong>en</strong> <strong>en</strong> de twee maatschappijprofiel<strong>en</strong> nogal<br />
te verschill<strong>en</strong>. Bij weinig vervolgopleiding<strong>en</strong> die aansluit<strong>en</strong> op de maatschappijprofiel<strong>en</strong>,<br />
word<strong>en</strong> instroomeis<strong>en</strong> gesteld, bij de <strong>natuur</strong>profiel<strong>en</strong> bij bijna alle<br />
opleiding<strong>en</strong>. Bij de <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke studierichting<strong>en</strong> is van belang dat er<br />
e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nisbasis gelegd wordt in de tweede fase, bij de alfa- <strong>en</strong> gammarichting<strong>en</strong><br />
is dat anders. Daar lijkt het acc<strong>en</strong>t meer op algem<strong>en</strong>e vorming gelegd te word<strong>en</strong><br />
als basis voor de vervolgstudies;<br />
• De keuzes voor profiel<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> sterk seksebepaald te zijn. Het profiel Natuur <strong>en</strong><br />
Techniek wordt maar door 5% van de meisjes op het vwo gekoz<strong>en</strong> <strong>en</strong> door 2% op<br />
het havo. Het profiel Cultuur <strong>en</strong> Maatschappij wordt maar door 6% van de jong<strong>en</strong>s<br />
gekoz<strong>en</strong> op het vwo <strong>en</strong> door 11% op het havo. Dit is e<strong>en</strong> ongew<strong>en</strong>st effect van de<br />
profielstructuur;<br />
• Leerling<strong>en</strong> van 14 jaar kunn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> ander beeld van de toekomst hebb<strong>en</strong> dan<br />
16-jarig<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> te vroege keuze voor e<strong>en</strong> profiel kan dan ook nadel<strong>en</strong> met zich<br />
meebr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Naar het oordeel van de <strong>Profielcommissie</strong>s weg<strong>en</strong> de verworv<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> echter duidelijk<br />
op teg<strong>en</strong> de facett<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> minder gunstig beeld lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>. Juist nu de organisatie<br />
van de tweede fase op de meeste schol<strong>en</strong> zijn meer definitieve vorm heeft<br />
gekreg<strong>en</strong>, is er meer tijd <strong>en</strong> <strong>en</strong>ergie beschikbaar gekom<strong>en</strong> voor de inhoud van de<br />
tweede fase. Er zijn op dit mom<strong>en</strong>t ook diverse belangrijke inhoudelijke ontwikkeling<strong>en</strong><br />
aan de gang: de vernieuwing van het geschied<strong>en</strong>isonderwijs van primair onderwijs<br />
tot <strong>en</strong> met tweede fase, de vernieuwing<strong>en</strong> van exam<strong>en</strong>programma’s bij scheikunde,<br />
<strong>natuur</strong>kunde, aardrijkskunde, wiskunde, economie, maatschappijwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> het ontwikkel<strong>en</strong> van het nieuwe vak <strong>natuur</strong>, lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> technologie. De<br />
<strong>Profielcommissie</strong>s verwacht<strong>en</strong> dat hierdoor de verwez<strong>en</strong>lijking van nog niet bereikte<br />
doelstelling<strong>en</strong>, dichter bij kan kom<strong>en</strong>. Zeker als ook de hiernavolg<strong>en</strong>de voorstell<strong>en</strong><br />
van de <strong>Profielcommissie</strong>s opgevolgd gaan word<strong>en</strong>.<br />
30
Advies<br />
De voor- <strong>en</strong> nadel<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> elkaar afweg<strong>en</strong>d <strong>en</strong> gelet op de verdere ontwikkelingsmogelijkhed<strong>en</strong><br />
adviser<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s om de profielstructuur als zodanig te<br />
handhav<strong>en</strong>.<br />
Weerbarstighed<strong>en</strong> in de profielstructuur; w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> ter verbetering<br />
In aansluiting op dit hoofdadvies beog<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s met nadere adviez<strong>en</strong> verdere<br />
verbetering<strong>en</strong> van de werking van de tweede fase te kunn<strong>en</strong> stimuler<strong>en</strong>. Bij vijf<br />
onderwerp<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> zij w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die voortkom<strong>en</strong> uit zowel de hierbov<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemde uitkomst<strong>en</strong><br />
van de evaluaties als uit eig<strong>en</strong> expertise, gebaseerd op k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> ervaring. Het<br />
gaat dan om onderwerp<strong>en</strong> die klassiek weerbarstig zijn in ieder onderwijssysteem, ook<br />
buit<strong>en</strong> Nederland:<br />
• de perman<strong>en</strong>te opdracht van de verdere verhoging van de kwaliteit, het niveau <strong>en</strong><br />
het r<strong>en</strong>dem<strong>en</strong>t van het onderwijs.<br />
• de sam<strong>en</strong>hang <strong>tuss<strong>en</strong></strong> vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> programma's (profiel<strong>en</strong>);<br />
• e<strong>en</strong> zo groot mogelijke vrijheid voor schol<strong>en</strong>, doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> (binn<strong>en</strong><br />
duidelijke <strong>en</strong> toetsbare kaders);<br />
• de aansluiting <strong>tuss<strong>en</strong></strong> voortgezet onderwijs <strong>en</strong> de vervolgopleiding<strong>en</strong>;<br />
• de keuze voor bètarichting<strong>en</strong>;<br />
In hoofdstuk 5 word<strong>en</strong> in paragraaf 1 <strong>en</strong> 2 deze onderwerp<strong>en</strong> kort behandeld <strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong><br />
van grot<strong>en</strong>deels meer algem<strong>en</strong>e adviez<strong>en</strong>. In 5.3 volg<strong>en</strong> dan de voorstell<strong>en</strong> die<br />
hierop gebaseerd zijn, voor e<strong>en</strong> flexibilisering van de profielstructuur. In hoofdstuk 6<br />
staan vervolg<strong>en</strong>s de adviez<strong>en</strong> voor diverse vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> vakgebied<strong>en</strong>. In deze fase van<br />
advisering hebb<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s ervoor gekoz<strong>en</strong> om nog ge<strong>en</strong> voorstell<strong>en</strong> te<br />
do<strong>en</strong> voor de omvang van de verschill<strong>en</strong>de vakk<strong>en</strong> in studielastur<strong>en</strong>.<br />
31
5 Algem<strong>en</strong>e hoofdlijn<strong>en</strong> langere-termijnadvies<br />
5.1 Weerbarstighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> w<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
5.1.1 Kwaliteit <strong>en</strong> niveau<br />
Het handhav<strong>en</strong> van de kwaliteit <strong>en</strong> het niveau van het onderwijs is e<strong>en</strong> perman<strong>en</strong>te<br />
opdracht. Perman<strong>en</strong>t is ev<strong>en</strong>zeer het geklaag over de daling van kwaliteit <strong>en</strong> niveau:<br />
dit is van alle tijd<strong>en</strong>, in de westerse wereld, voor zover bek<strong>en</strong>d, al sinds Socrates.<br />
Critici van het huidige onderwijs beschouw<strong>en</strong> meestal het zelfg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> onderwijs als<br />
maatgev<strong>en</strong>d.<br />
Alvor<strong>en</strong>s specifiek in te gaan op de kwaliteit <strong>en</strong> het niveau van de tweede fase van<br />
het voortgezet onderwijs, wijz<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s erop dat anno 2006:<br />
• deels andere k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gevraagd dan 25 of 40 jaar geled<strong>en</strong>;<br />
• er andere én meer vakk<strong>en</strong> word<strong>en</strong> onderwez<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat de meeste anders van<br />
aard zijn;<br />
• er veel nieuwe ontwikkeling<strong>en</strong> in de wet<strong>en</strong>schap zijn die in het verled<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> in<br />
het hoger onderwijs werd<strong>en</strong> onderwez<strong>en</strong>, <strong>en</strong> die nu deel uitmak<strong>en</strong> van het programma<br />
in het voortgezet onderwijs.<br />
Profielstructuur, programma's <strong>en</strong> exam<strong>en</strong>s<br />
Als het gaat om de kwaliteit <strong>en</strong> het niveau van de profielstructuur rijst eerst de vraag<br />
wat precies onder kwaliteit <strong>en</strong> niveau moet word<strong>en</strong> verstaan. De <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
onderscheid<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal belangrijke factor<strong>en</strong> die kwaliteit <strong>en</strong> niveau beïnvloed<strong>en</strong>: de<br />
(profiel)structuur, de omvang van de programma's, de inhoud van de vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
resultat<strong>en</strong>, getoetst via exam<strong>en</strong>s.<br />
De invloed van de (profiel)structuur op kwaliteit <strong>en</strong> niveau is in hoofdstuk 4 aan de<br />
orde gesteld. Op basis daarvan werd geconcludeerd dat de profielstructuur als zodanig<br />
gehandhaafd moet word<strong>en</strong>. Met betrekking tot de omvang van de programma's in<br />
de totale studiebelasting constater<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s dat de g<strong>en</strong>ormeerde<br />
gemiddelde studielast nauwelijks zwaarder is dan voor de invoering van de tweede<br />
fase. Als het gaat om het aantal vakk<strong>en</strong>, dan heeft e<strong>en</strong> leerling in de tweede fase<br />
meer vakk<strong>en</strong> op het programma staan dan de leerling<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> vakk<strong>en</strong>pakket. Per<br />
vak leidt dit tot minder beschikbare tijd <strong>en</strong> minder leerstof. De zwaarte van het programma<br />
wordt echter voor e<strong>en</strong> deel bepaald door de wijze waarop schol<strong>en</strong> de tweede<br />
fase invoer<strong>en</strong>.<br />
Bij de start van de tweede fase is er sprake van invoeringsproblem<strong>en</strong>. Leerling<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong><br />
meer vakk<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> het programma aangebod<strong>en</strong> <strong>en</strong> deze vakk<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong> te veel <strong>en</strong><br />
deels ook te veel van hetzelfde. Ook de invulling van het vrije deel bepaalt de zwaarte<br />
van het programma. Schol<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> veel vrijheid om het vrije deel in te vull<strong>en</strong>.<br />
Over de inhoud van de vakk<strong>en</strong> constater<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s het volg<strong>en</strong>de. Bij de<br />
voorbereiding van de invoering van de tweede fase is de principiële keuze gemaakt om<br />
het leerstofaanbod te vergrot<strong>en</strong>. De Inspectie van het Onderwijs concludeert dat dit<br />
onvermijdelijk t<strong>en</strong> koste is gegaan van <strong>en</strong>ige diepgang op vakniveau. De discussie hierover<br />
spitst zich vooral toe op de exacte vakk<strong>en</strong>. De <strong>Profielcommissie</strong>s constater<strong>en</strong> echter,<br />
op basis van verschill<strong>en</strong>de onderzoek<strong>en</strong> 1 , dat t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van veel vakk<strong>en</strong> sprake is<br />
van tevred<strong>en</strong>heid. Maar op het gebied van de beheersing van basisk<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> -vaardighed<strong>en</strong><br />
van taal <strong>en</strong> rek<strong>en</strong><strong>en</strong>/wiskunde <strong>en</strong> de algem<strong>en</strong>e ontwikkeling, inclusief de parate<br />
k<strong>en</strong>nis op het gebied van maatschappij <strong>en</strong> <strong>natuur</strong>, wordt e<strong>en</strong> aantal knelpunt<strong>en</strong> gesignaleerd.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s adviser<strong>en</strong> daarom in paragraaf 6.1 om de basisk<strong>en</strong>nis <strong>en</strong><br />
-vaardighed<strong>en</strong> op het gebied van taal (Nederlands <strong>en</strong> Engels), <strong>en</strong> in paragraaf 6.4 om<br />
33
de basisk<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> -vaardighed<strong>en</strong> op het gebied van rek<strong>en</strong><strong>en</strong>/wiskunde te versterk<strong>en</strong>.<br />
Ook de algem<strong>en</strong>e ontwikkeling op het gebied maatschappij, cultuur, historie, <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> technologie di<strong>en</strong>t versterkt te word<strong>en</strong>: zie paragraaf 6.5 <strong>en</strong> 6.6.<br />
Wat betreft de exam<strong>en</strong>s hebb<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s de CEVO gevraagd onderzoek<br />
te do<strong>en</strong> naar het niveau vóór <strong>en</strong> ná de invoering van de tweede fase. 2 Het blijkt ge<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong>voudige opgave om deze niveaus te vergelijk<strong>en</strong>. Bij de invoering van de tweede<br />
fase zijn veel zak<strong>en</strong> veranderd waardoor directe vergelijking erg moeilijk is. Voor ongeveer<br />
e<strong>en</strong> derde van de vakk<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> vergelijking niet mogelijk omdat de verandering<strong>en</strong><br />
in de inhoud van deze vakk<strong>en</strong> te ingrijp<strong>en</strong>d war<strong>en</strong>. Waar e<strong>en</strong> vergelijking wel<br />
mogelijk is, blijkt uit de bij het CEVO beschikbare gegev<strong>en</strong>s dat het niveau van de<br />
c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>s ongeveer gelijk geblev<strong>en</strong> is. Er blijk<strong>en</strong> in de c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>s over<br />
het algeme<strong>en</strong> niet méér vaardigheidsvrag<strong>en</strong> voor te kom<strong>en</strong> dan overige (k<strong>en</strong>nis)vrag<strong>en</strong>.<br />
En het CEVO constateert ge<strong>en</strong> significante verschill<strong>en</strong> in de moeilijkheidsgraad<br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> de vaardigheidsvrag<strong>en</strong>.<br />
Het eindexam<strong>en</strong> havo/vwo bestaat zowel uit c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>s als uit schoolexam<strong>en</strong>s.<br />
Sinds de invoering van de tweede fase zijn de verandering<strong>en</strong> in het schoolexam<strong>en</strong><br />
groter dan de verandering<strong>en</strong> in het c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>. De <strong>Profielcommissie</strong>s constater<strong>en</strong><br />
dat er weinig bek<strong>en</strong>d is over de wijze waarop schoolexam<strong>en</strong>s word<strong>en</strong> afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> over het niveau ervan. Uit onderzoek naar de schoolresultat<strong>en</strong> voor het c<strong>en</strong>trale<br />
exam<strong>en</strong> <strong>en</strong> het schoolexam<strong>en</strong> blijkt dat het verschil <strong>tuss<strong>en</strong></strong> gemiddelde score voor het<br />
c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong> <strong>en</strong> het schoolexam<strong>en</strong> to<strong>en</strong>eemt. Dit is met name het geval op zwarte,<br />
particuliere <strong>en</strong> vrije schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> de discrepantie blijkt toe te nem<strong>en</strong> al naar gelang<br />
het schooltype. Op het vmbo is het verschil kleiner dan op het vwo. 3<br />
T<strong>en</strong> slotte b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s dat voor de kwaliteit <strong>en</strong> het niveau van<br />
het onderwijs <strong>en</strong> de resultat<strong>en</strong> ervan, de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> de belangrijkste factor zijn. De<br />
<strong>Profielcommissie</strong>s mak<strong>en</strong> hierover e<strong>en</strong> aantal opmerking<strong>en</strong> in het nawoord <strong>en</strong> het bijbehor<strong>en</strong>de<br />
themadocum<strong>en</strong>t 8.<br />
Studiehuis<br />
Toegespitst op de tweede fase van het voortgezet onderwijs is het nodig onderscheid<br />
te mak<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de profielstructuur <strong>en</strong> het studiehuis. Schol<strong>en</strong> war<strong>en</strong> verplicht om profiel<strong>en</strong><br />
in de tweede fase in te voer<strong>en</strong>, terwijl zij niet verplicht war<strong>en</strong> dit te do<strong>en</strong> met het<br />
zog<strong>en</strong>aamde studiehuis. De Stuurgroep Profiel Tweede Fase heeft het begrip studiehuis<br />
gebruikt in verschill<strong>en</strong>de nota's als metafoor voor de vernieuwde bov<strong>en</strong>bouw havo <strong>en</strong><br />
vwo. Het studiehuis is e<strong>en</strong> pedagogisch-didactische invulling met nadruk op zak<strong>en</strong> als<br />
actief <strong>en</strong> zelfstandig ler<strong>en</strong> van leerling<strong>en</strong>, op verschill<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> op variatie<br />
in het didactisch handel<strong>en</strong>. Bij de invoering van de tweede fase hebb<strong>en</strong> schol<strong>en</strong> in het<br />
begin vooral <strong>en</strong>ergie gestok<strong>en</strong> in de inrichting <strong>en</strong> organisatie van de tweede fase. Het<br />
zog<strong>en</strong>aamde studiehuis komt dan ook vooral tot uitdrukking in keuzewerktijd.<br />
Het introducer<strong>en</strong> van de metafoor studiehuis heeft naar de opvatting van de <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
e<strong>en</strong> belangrijke discussie gestimuleerd over het ler<strong>en</strong> <strong>en</strong> onderwijz<strong>en</strong> in<br />
de bov<strong>en</strong>bouw van havo <strong>en</strong> vwo. Met betrekking tot het studiehuis signaler<strong>en</strong> de<br />
<strong>Profielcommissie</strong>s echter klacht<strong>en</strong> over de balans <strong>tuss<strong>en</strong></strong> contacttijd met e<strong>en</strong> vakdoc<strong>en</strong>t<br />
<strong>en</strong> de tijd waarin leerling<strong>en</strong> al dan niet onder begeleiding word<strong>en</strong> geacht zelfstandig<br />
te werk<strong>en</strong>. Ook zijn er klacht<strong>en</strong> over de zog<strong>en</strong>aamde plak-<strong>en</strong>-knip-cultuur <strong>en</strong><br />
de aantall<strong>en</strong> werkstukk<strong>en</strong> <strong>en</strong> verslag<strong>en</strong> die leerling<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>. De vormvoorschrift<strong>en</strong><br />
voor het schoolexam<strong>en</strong> zijn echter na de invoering van de tweede fase aangepast.<br />
Vanaf 1 augustus 2007 geld<strong>en</strong> er zelfs in het geheel ge<strong>en</strong> vormvoorschrift<strong>en</strong><br />
meer voor het schoolexam<strong>en</strong>. De Inspectie van het Onderwijs concludeert met betrekking<br />
tot de keuzewerktijd dat deze lang niet op alle schol<strong>en</strong> is ingevoerd. Er is ge<strong>en</strong><br />
keuzewerktijd op 32% van de havo-schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> op 39% van de vwo-schol<strong>en</strong>. De keuzewerktijd<br />
is de afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> op veel schol<strong>en</strong> teruggebracht <strong>en</strong> op <strong>en</strong>kele zelfs afge-<br />
34
schaft. Er zijn grote verschill<strong>en</strong> in de tijd die schol<strong>en</strong> voor keuzewerktijd inricht<strong>en</strong>; van<br />
45 minut<strong>en</strong> tot 10,5 klokur<strong>en</strong> per week. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zegt ruim 40% van de schol<strong>en</strong> de<br />
keuzewerktijd vanaf 2007 te wijzig<strong>en</strong>. De Inspectie van het Onderwijs concludeert t<strong>en</strong>slotte<br />
dat er nog ge<strong>en</strong> e<strong>en</strong>duidigheid op schol<strong>en</strong> bestaat over vorm<strong>en</strong> waarin leerling<strong>en</strong><br />
zelfstandig kunn<strong>en</strong> ler<strong>en</strong>. 4<br />
Advies<br />
Schol<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> op basis van e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> visie die aansluit bij het vak <strong>en</strong> de eig<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong>,<br />
keuzes mak<strong>en</strong> als het gaat om e<strong>en</strong> pedagogisch-didactische aanpak. E<strong>en</strong> te<br />
grote nadruk op zelfwerkzaamheid <strong>en</strong> te weinig contacttijd onder begeleiding van vakdoc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
vorm<strong>en</strong> vooral e<strong>en</strong> risico voor zwakkere leerling<strong>en</strong>. Dit is onacceptabel als<br />
het gaat om de ambitie, t<strong>en</strong> behoeve van e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nissam<strong>en</strong>leving <strong>en</strong> e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>niseconomie,<br />
meer jonge m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> hoger op te leid<strong>en</strong>.<br />
Conclusies <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s concluder<strong>en</strong> dat er ge<strong>en</strong> harde aanwijzing<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of bewijz<strong>en</strong> zijn<br />
dat het niveau van de tweede fase als zodanig is gedaald. Dit komt ook overe<strong>en</strong> met<br />
de uitkomst<strong>en</strong> van internationale vergelijkingsstudies, zoals Tr<strong>en</strong>ds in International<br />
Mathematics and Sci<strong>en</strong>ce Study (TIMSS) <strong>en</strong> Programme for International Stud<strong>en</strong>t<br />
Assessm<strong>en</strong>t (PISA): Nederland boekt, in vergelijking met andere land<strong>en</strong>, goede resultat<strong>en</strong>.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s constater<strong>en</strong> dan ook dat de waarde van het havo-diploma<br />
<strong>en</strong> het vwo-diploma op dit mom<strong>en</strong>t niet in gevaar is.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s acht<strong>en</strong> het van belang om in verband met klassieke weerbarstighed<strong>en</strong><br />
over kwaliteit <strong>en</strong> niveau in de tweede fase ook te wijz<strong>en</strong> op het volg<strong>en</strong>de. In<br />
hoofdstuk 4 constater<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s dat de invoering van de profielstructuur<br />
overweg<strong>en</strong>d heeft geleid tot grote verbetering<strong>en</strong>. De <strong>Profielcommissie</strong>s sprek<strong>en</strong> dan ook<br />
hun vertrouw<strong>en</strong> uit in de kwaliteit <strong>en</strong> het niveau van het onderwijs in de tweede fase.<br />
In e<strong>en</strong> tijd echter waarin schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> meer ruimte krijg<strong>en</strong> van de overheid<br />
om het eig<strong>en</strong> onderwijs vorm te gev<strong>en</strong> acht<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s het wel van<br />
belang om de kaders nog duidelijker vast te legg<strong>en</strong>. In het verl<strong>en</strong>gde hiervan adviser<strong>en</strong><br />
de <strong>Profielcommissie</strong>s om zowel het c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong> als het schoolexam<strong>en</strong> te versterk<strong>en</strong><br />
(zie paragraaf 5.4).<br />
5.1.2 Sam<strong>en</strong>hang<br />
In het onderwijs bestaat altijd e<strong>en</strong> spanningsveld <strong>tuss<strong>en</strong></strong> g<strong>en</strong>eralisatie <strong>en</strong> specialisatie<br />
of, anders gezegd, <strong>tuss<strong>en</strong></strong> e<strong>en</strong> clusterb<strong>en</strong>adering <strong>en</strong> e<strong>en</strong> aparte-vakk<strong>en</strong>-b<strong>en</strong>adering. In<br />
de aanloop naar de tweede fase werd voor e<strong>en</strong> clusterb<strong>en</strong>adering gekoz<strong>en</strong> bij de voorstell<strong>en</strong><br />
voor m<strong>en</strong>s- <strong>en</strong> maatschappijwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, algem<strong>en</strong>e <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
(anw) <strong>en</strong> culturele <strong>en</strong> kunstzinnige vorming (ckv) die als combinatievakk<strong>en</strong> werd<strong>en</strong><br />
aangeduid. Daarnaast was het strev<strong>en</strong> om binn<strong>en</strong> de profiel<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>d onderwijs<br />
te realiser<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de profielvakk<strong>en</strong>.<br />
De beoogde vergroting van de inhoudelijke sam<strong>en</strong>hang <strong>tuss<strong>en</strong></strong> vakk<strong>en</strong> in de tweede<br />
fase is, zoals in hoofdstuk 4 reeds aangegev<strong>en</strong>, maar in beperkte mate gerealiseerd. 5<br />
De Inspectie van het Onderwijs geeft in haar rapport aan dat leerling<strong>en</strong> klag<strong>en</strong> over<br />
e<strong>en</strong> te grote hoeveelheid vakk<strong>en</strong>, waaronder veel kleine (versplintering), <strong>en</strong> over<br />
gebrek aan afstemming <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang hier<strong>tuss<strong>en</strong></strong>. Ze noem<strong>en</strong> dit als één van de oorzak<strong>en</strong><br />
van overlad<strong>en</strong>heid. 6<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s zijn van m<strong>en</strong>ing dat er verbetering<strong>en</strong> doorgevoerd moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
wat betreft sam<strong>en</strong>hang. Zij mak<strong>en</strong> daarbij het onderscheid <strong>tuss<strong>en</strong></strong> horizontale<br />
sam<strong>en</strong>hang <strong>en</strong> verticale sam<strong>en</strong>hang.<br />
35
Horizontale <strong>en</strong> verticale sam<strong>en</strong>hang<br />
Horizontale sam<strong>en</strong>hang is de sam<strong>en</strong>hang <strong>tuss<strong>en</strong></strong> profiel<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> vakk<strong>en</strong> alsook de<br />
transfer van het <strong>en</strong>e vak naar het andere. Het gaat hierbij zowel om het geme<strong>en</strong>schappelijke<br />
deel van de profielstructuur als om het profieldeel. Bij verticale sam<strong>en</strong>hang<br />
gaat het om de doorlop<strong>en</strong>de leerlijn<strong>en</strong> in vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> in clusters van vakk<strong>en</strong> van onderbouw,<br />
via het derde leerjaar, naar de tweede fase <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s naar het hoger onderwijs.<br />
Er is sprake van aansluitingsproblem<strong>en</strong> indi<strong>en</strong> deze overgang<strong>en</strong> met betrekking<br />
tot de vakinhoud, de pedagogisch-didactische aanpak, de leeromgeving of de verwachting<strong>en</strong><br />
van leerling<strong>en</strong> te abrupt zijn <strong>en</strong> het ler<strong>en</strong> belemmer<strong>en</strong>.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s hebb<strong>en</strong> al in het ‘Kortetermijnadvies’ verwoord dat er twee<br />
argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zijn die, nog sterker dan voorhe<strong>en</strong>, sam<strong>en</strong>hang noodzakelijk mak<strong>en</strong>. In<br />
het wet<strong>en</strong>schappelijke onderwijs <strong>en</strong> onderzoek, maar ook in het bedrijfslev<strong>en</strong> <strong>en</strong> bij<br />
maatschappelijke vraagstukk<strong>en</strong> is steeds meer sprake van e<strong>en</strong> inter- <strong>en</strong> multidisciplinaire<br />
aanpak. Hoewel leerling<strong>en</strong> zeker k<strong>en</strong>nis moet<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> van de monovakk<strong>en</strong>,<br />
kan het niet zo zijn dat het tweede-fase-onderwijs voorbijgaat aan deze eis<strong>en</strong> van<br />
inter- <strong>en</strong> multidisciplinaire aanpak.<br />
Het tweede hoofdargum<strong>en</strong>t is dat de Taakgroep Vernieuwing Basisvorming in het<br />
kader van de vernieuwing van het wettelijk kader voor de onderbouw voorstell<strong>en</strong><br />
heeft gedaan om meer sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>d onderwijs te realiser<strong>en</strong>. (zie hoofdstuk 3)<br />
Sam<strong>en</strong>hang in het onderwijs laat zich niet bevorder<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kelvoudig advies. De<br />
<strong>Profielcommissie</strong>s zijn dan ook van m<strong>en</strong>ing dat er op diverse niveaus in het onderwijs<br />
aandacht aan geschonk<strong>en</strong> moet word<strong>en</strong>: op macroniveau door de overheid, op mesoniveau<br />
door de schoolleiding <strong>en</strong> op microniveau door doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong>. Als adviescommissies<br />
van de minister beperk<strong>en</strong> zíj zich hierbij hoofdzakelijk tot het macrodomein<br />
waar de minister verantwoordelijk voor is <strong>en</strong> ook de beleidsmogelijkhed<strong>en</strong> voor bezit.<br />
Oriëntatiefase in het derde <strong>en</strong> vierde leerjaar; verticale sam<strong>en</strong>hang<br />
De aansluitingsproblem<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> onder- <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>bouw zijn eerder vergroot dan verkleind<br />
met de invoering van de tweede fase. 7 Daar zijn verschill<strong>en</strong>de oorzak<strong>en</strong> voor<br />
aan te wijz<strong>en</strong>. Al voor de tweede fase <strong>en</strong> de afschaffing van de basisvorming was er<br />
e<strong>en</strong> strakke scheiding <strong>tuss<strong>en</strong></strong> onder- <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>bouw wat betreft programma <strong>en</strong> didactiek.<br />
De Taakgroep Vernieuwing Basisvorming heeft de onderbouw per 2006 anders<br />
ingericht (zoals vermeld in hoofdstuk 3). De tweede fase sluit daar (nog) niet op aan.<br />
De introductie van de tweede fase heeft destijds het verschil in programma <strong>en</strong> didactiek<br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> onder- <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>bouw verder vergroot. Oorzak<strong>en</strong> hiervan ligg<strong>en</strong> in het feit<br />
dat leerling<strong>en</strong> nu al in het vierde leerjaar start<strong>en</strong> met hun exam<strong>en</strong>programma <strong>en</strong> dan<br />
al cijfers krijg<strong>en</strong> die meetell<strong>en</strong> in de zak-/slaagregeling terwijl daar eerder pas sprake<br />
van was in het vijfde of zesde leerjaar. Ook de invulling van het studiehuis (zie 5.1.1)<br />
met hogere eis<strong>en</strong> aan zelfwerkzaamheid, e<strong>en</strong> rooster met contactur<strong>en</strong> <strong>en</strong> keuzewerktijd<br />
<strong>en</strong> studiewijzers als planningsinstrum<strong>en</strong>t, is op veel plaats<strong>en</strong> debet aan de vergroting<br />
van de kloof <strong>tuss<strong>en</strong></strong> onder- <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>bouw.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s hebb<strong>en</strong> in overleg met de projectgroep Onderbouw-vo geconcludeerd<br />
dat het derde <strong>en</strong> vierde (vwo) leerjaar meer moet<strong>en</strong> gaan functioner<strong>en</strong> als<br />
oriëntatiefase. E<strong>en</strong> fase waarin leerling<strong>en</strong> zich breed kunn<strong>en</strong> oriënter<strong>en</strong> zowel op de<br />
eig<strong>en</strong> mogelijkhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> tal<strong>en</strong>t<strong>en</strong> waarop de keuze voor profiel<strong>en</strong> gebaseerd kan word<strong>en</strong>,<br />
alsook op de tweede fase <strong>en</strong> de verandering<strong>en</strong> in het ler<strong>en</strong> <strong>en</strong> de leerstof die<br />
deze met zich meebr<strong>en</strong>gt. Daarom vind<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s het niet raadzaam om<br />
het derde leerjaar te rek<strong>en</strong><strong>en</strong> tot de onderbouw of bov<strong>en</strong>bouw. Dit scherpt het breukvlak<br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> onder- <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>bouw nog meer aan, zet schol<strong>en</strong> aan tot e<strong>en</strong> tweedeling<br />
in locaties, doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>team <strong>en</strong> schoolleiding <strong>en</strong> draagt niet bij tot het realiser<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
verticale sam<strong>en</strong>hang <strong>tuss<strong>en</strong></strong> onder- <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>bouw.<br />
36
Advies<br />
Start experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het derde leerjaar om dit oriëntatiejaar op e<strong>en</strong> zodanige wijze<br />
vorm te gev<strong>en</strong> dat het aansluit op het onderwijs in de onderbouw <strong>en</strong> voorbereidt op<br />
de tweede fase. Betrek daarbij de voorstell<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> verl<strong>en</strong>gde oriëntatie van de<br />
<strong>Profielcommissie</strong>s na het derde leerjaar (zie paragraaf 5.3). Betrek nadrukkelijk onder<strong>en</strong><br />
bov<strong>en</strong>bouw-doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bij deze experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zodat zij zich eig<strong>en</strong>aar gaan voel<strong>en</strong><br />
van deze oriëntatiefase.<br />
Om verticale sam<strong>en</strong>hang blijv<strong>en</strong>d in het onderwijsprogramma te realiser<strong>en</strong> zou iedere<br />
vak- of vernieuwingscommissie bij het ontwerp<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> nieuw exam<strong>en</strong>programma<br />
de opdracht moet<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> dit binn<strong>en</strong> de context van e<strong>en</strong> doorlop<strong>en</strong>de leerlijn te<br />
do<strong>en</strong>. Te vaak is er in het verled<strong>en</strong> op verschill<strong>en</strong>de mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, door andere deskundig<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> onderwijsprogramma ontworp<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> deel van het schooltraject. Dit leidt<br />
tot breuk<strong>en</strong> in onder- <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>bouw die het leerling<strong>en</strong> bemoeilijk<strong>en</strong> om sam<strong>en</strong>hang te<br />
zi<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de onder- <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>bouwprogramma’s.<br />
Horizontale sam<strong>en</strong>hang<br />
Om de versplintering in kleine vakk<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> te gaan stell<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
voor om horizontale sam<strong>en</strong>hang te realiser<strong>en</strong> in grotere gecombineerde vakk<strong>en</strong> in<br />
het geme<strong>en</strong>schappelijke deel: e<strong>en</strong> compon<strong>en</strong>t <strong>natuur</strong> (met daarin onder andere<br />
anw), e<strong>en</strong> compon<strong>en</strong>t maatschappij (met daarin onder andere maatschappijleer) <strong>en</strong><br />
cultuur <strong>en</strong> kunst (met daarin onder andere ckv). De concretisering<strong>en</strong> hiervan zijn te<br />
lez<strong>en</strong> in paragraaf 6.5 <strong>en</strong> 6.6.<br />
Verder adviser<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s om experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> te organiser<strong>en</strong> die de sam<strong>en</strong>hang<br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> de drie <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke vakk<strong>en</strong> in het <strong>natuur</strong>profiel versterk<strong>en</strong>,<br />
bijvoorbeeld door het ontwikkel<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> programma binask (biologie, <strong>natuur</strong>kunde,<br />
scheikunde). De concretisering hiervan is te lez<strong>en</strong> in paragraaf 5.2. Met betrekking tot<br />
wiskunde adviser<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s om in het vierde leerjaar de sam<strong>en</strong>hang <strong>tuss<strong>en</strong></strong><br />
wiskunde A <strong>en</strong> B te versterk<strong>en</strong>, zodat leerling<strong>en</strong> in 4 vwo e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schappelijk<br />
programma wiskunde kunn<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>.<br />
De Inspectie van het Onderwijs constateerde het al t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de opdracht in<br />
1994 voor het ontwerp<strong>en</strong> van nieuwe exam<strong>en</strong>programma’s: er zijn ge<strong>en</strong> eis<strong>en</strong> gesteld<br />
in de formele opdracht om sam<strong>en</strong>hang aan te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> in de inhoud van de profielvakk<strong>en</strong>.<br />
De Stuurgroep Tweede Fase heeft poging<strong>en</strong> gedaan om tot vakafstemming te<br />
kom<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> instell<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> coördinatiecommissie. 8 Dat is maar beperkt gelukt.<br />
Wel zijn de algem<strong>en</strong>e vaardighed<strong>en</strong> zo veel mogelijk id<strong>en</strong>tiek beschrev<strong>en</strong> in de verschill<strong>en</strong>de<br />
exam<strong>en</strong>programma’s.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s zijn van m<strong>en</strong>ing dat er veel van doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wordt gevraagd als zij<br />
zelf in hun onderwijs voor afstemming moet<strong>en</strong> zorg<strong>en</strong>. Bij ieder vak zoud<strong>en</strong> in het exam<strong>en</strong>programma<br />
inhoudelijke vakoverstijg<strong>en</strong>de onderdel<strong>en</strong> voor moet<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>. De beste<br />
garantie hiervoor is de opdracht van de minister dat ieder exam<strong>en</strong>programma minimaal<br />
één vakoverstijg<strong>en</strong>d inhoudelijk domein di<strong>en</strong>t te bevatt<strong>en</strong>. Dit biedt doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> structuur<br />
om e<strong>en</strong> start te mak<strong>en</strong> om tot horizontale sam<strong>en</strong>hang <strong>en</strong> tot transfer te kom<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Stel aan ieder nieuw te ontwikkel<strong>en</strong> exam<strong>en</strong>programma voor de bov<strong>en</strong>bouw<br />
havo/vwo de eis dat er minimaal één vakoverstijg<strong>en</strong>d inhoudelijk domein opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
wordt. Voor de bètavakk<strong>en</strong> kan het gaan om vakoverstijg<strong>en</strong>de context<strong>en</strong>.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s dring<strong>en</strong> er bij de vernieuwingscommissies van de bètavakk<strong>en</strong><br />
op aan om tot e<strong>en</strong> afstemming te kom<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de verschill<strong>en</strong>de concept-exam<strong>en</strong>programma’s.<br />
37
Om horizontale sam<strong>en</strong>hang in de inhoudelijke afstemming <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> binn<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> profiel te realiser<strong>en</strong> zou er e<strong>en</strong> perman<strong>en</strong>te landelijke profielgroep per profiel geïnstalleerd<br />
moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, die toezichthouder is bij het ontwikkel<strong>en</strong> van nieuwe exam<strong>en</strong>programma’s<br />
<strong>en</strong> die bewaakt dat de horizontale <strong>en</strong> verticale sam<strong>en</strong>hang gerealiseerd wordt.<br />
Advies<br />
Installeer e<strong>en</strong> perman<strong>en</strong>te landelijke profielgroep per profiel als toezichthouder bij het<br />
ontwikkel<strong>en</strong> van exam<strong>en</strong>programma’s, met als opdracht de horizontale <strong>en</strong> verticale<br />
sam<strong>en</strong>hang te stimuler<strong>en</strong> <strong>en</strong> te bewak<strong>en</strong>.<br />
Onder horizontale sam<strong>en</strong>hang valt ook de transfer van het geleerde bij het <strong>en</strong>e vak<br />
naar het andere vak. Dit is nog veel gecompliceerder dan afstemming <strong>tuss<strong>en</strong></strong> vakk<strong>en</strong>.<br />
Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> dan het overzicht hebb<strong>en</strong> op welke mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> andere vakcollega’s<br />
verwante begripp<strong>en</strong> uitlegg<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoe ze dat do<strong>en</strong>, om daar hun eig<strong>en</strong> lesinhoud op te<br />
kunn<strong>en</strong> aansluit<strong>en</strong>.<br />
Naar de inschatting van de <strong>Profielcommissie</strong>s zou vooral aandacht besteed moet<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> aan de transfer van wat leerling<strong>en</strong> bij het vak Nederlands aan taalvaardighed<strong>en</strong><br />
ler<strong>en</strong> naar andere vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> van wat leerling<strong>en</strong> bij het wiskunde aan rek<strong>en</strong>-/wiskundevaardighed<strong>en</strong><br />
ler<strong>en</strong> naar andere vakk<strong>en</strong>. Juist over de taal- <strong>en</strong> rek<strong>en</strong>-/wiskundevaardighed<strong>en</strong><br />
zijn er veel klacht<strong>en</strong> in het hoger onderwijs.<br />
In paragraaf 6.1 zijn de adviez<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de transfer van de taalvaardighed<strong>en</strong>,<br />
in 6.4 staan de adviez<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de transfer van de rek<strong>en</strong>-/wiskundevaardighed<strong>en</strong>.<br />
5.1.3 Balans <strong>tuss<strong>en</strong></strong> keuzevrijheid <strong>en</strong> verplichting<strong>en</strong><br />
Ook het zoek<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> balans <strong>tuss<strong>en</strong></strong> vrijheid <strong>en</strong> verplichting<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> klassiek spanningsveld.<br />
De maatschappelijke tr<strong>en</strong>d van individualisering, beschrev<strong>en</strong> in hoofdstuk<br />
2, heeft zijn weerslag op het huidige onderwijs. Schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> will<strong>en</strong> ruimte<br />
voor e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> profilering <strong>en</strong> voor eig<strong>en</strong> keuzes <strong>en</strong> dat ver<strong>en</strong>igt zich minder met collectieve<br />
regeling<strong>en</strong>.<br />
Het door de minister ingezette beleid van e<strong>en</strong> verschuiving van landelijke keuzes naar<br />
keuzes voor schol<strong>en</strong>, lerar<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong>, komt hieraan tegemoet. Door de wijziging<strong>en</strong><br />
per 1 augustus 2007 is er voor schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> meer te kiez<strong>en</strong>, is het onderwijsprogramma<br />
minder versnipperd <strong>en</strong> is de structuur e<strong>en</strong>voudiger te organiser<strong>en</strong>. Het belangrijkste<br />
elem<strong>en</strong>t in deze grotere keuzevrijheid is de invoering van profielkeuzevakk<strong>en</strong>.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s sluit<strong>en</strong> zich van harte aan bij dit door de minister ingezette<br />
beleid. Het geeft meer ruimte aan de schol<strong>en</strong> voor eig<strong>en</strong> invulling<strong>en</strong> <strong>en</strong> aan lerar<strong>en</strong><br />
voor hun professionaliteit. Daarbij is het zaak te verhelder<strong>en</strong> wanneer het keuzevrijheid<br />
voor de leerling<strong>en</strong> betreft <strong>en</strong> wanneer voor de school.<br />
Meer keuzeruimte voor leerling<strong>en</strong><br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s vind<strong>en</strong> het e<strong>en</strong> goede zaak als leerling<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> programma<br />
van e<strong>en</strong> vak, naast verplichte onderdel<strong>en</strong>, ook kunn<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong> aantal modules.<br />
In dit voorstel krijg<strong>en</strong> niet langer alle leerling<strong>en</strong> met één <strong>en</strong> hetzelfde vak ook hetzelfde<br />
programma. Weliswaar zijn de kernmodules van het vak, bij sommige vakk<strong>en</strong><br />
de concept<strong>en</strong> gehet<strong>en</strong>, voor alle leerling<strong>en</strong> hetzelfde, maar het keuzedeel kan verschill<strong>en</strong><br />
voor de leerling<strong>en</strong>, afhankelijk van interesse <strong>en</strong> voorkeur voor e<strong>en</strong> vervolgrichting.<br />
In sam<strong>en</strong>werking met het hoger onderwijs kunn<strong>en</strong> modules aangebod<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ter<br />
oriëntering op het vervolgonderwijs, of met de nieuwste inhoud<strong>en</strong> vanuit de wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>.<br />
Ook in sam<strong>en</strong>werkingsverband<strong>en</strong> van schol<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> nieuwe vakoverstij-<br />
38
g<strong>en</strong>de modules ontwikkeld word<strong>en</strong>. Dit biedt de mogelijkheid om e<strong>en</strong> perman<strong>en</strong>te<br />
ontwikkeling van de vakk<strong>en</strong> te stimuler<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Vergroot de keuzeruimte voor leerling<strong>en</strong> per vak door h<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong> aanbod<br />
van keuzemodules.<br />
Stimuleer de vakontwikkeling ook op de lange termijn door sam<strong>en</strong>werkingsverband<strong>en</strong><br />
van schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> instelling<strong>en</strong> in het hoger onderwijs <strong>en</strong> bedrijv<strong>en</strong> de opdracht te gev<strong>en</strong><br />
om keuzemodules te ontwerp<strong>en</strong>.<br />
Vergroting van de keuzeruimte voor de leerling<strong>en</strong> wordt ook beoogd in het advies van<br />
de <strong>Profielcommissie</strong>s inzake het creër<strong>en</strong> van mogelijkhed<strong>en</strong> tot verl<strong>en</strong>gde oriëntatie voor<br />
leerling<strong>en</strong> die nog ge<strong>en</strong> profielkeuze kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>: zie paragraaf 5.2 <strong>en</strong> vooral 5.3.<br />
Keuzevakk<strong>en</strong> aanbied<strong>en</strong><br />
In het ‘Kortetermijnadvies’ hebb<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s geconstateerd dat de vrijheid<br />
die schol<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> in het bepal<strong>en</strong> van het aanbod van profielkeuzevakk<strong>en</strong>, de keuzevrijheid<br />
van de leerling kan inperk<strong>en</strong>. Schol<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> ervoor kiez<strong>en</strong> om slechts één van de<br />
profielkeuzevakk<strong>en</strong> aan te bied<strong>en</strong>, waardoor het voor leerling<strong>en</strong> e<strong>en</strong> verplicht profielvak<br />
wordt. Weliswaar kunn<strong>en</strong> kleine schol<strong>en</strong> niet altijd alle profielkeuzevakk<strong>en</strong> daadwerkelijk<br />
gev<strong>en</strong>, maar de <strong>Profielcommissie</strong>s zijn van m<strong>en</strong>ing dat alle profielkeuzevakk<strong>en</strong> in ieder<br />
geval wel aangebod<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Schol<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> zelf de ondergr<strong>en</strong>s bepal<strong>en</strong> van<br />
aantall<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> die minimaal voor e<strong>en</strong> dergelijk profielkeuzevak moet<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong>, om<br />
het organisatorisch <strong>en</strong> financieel realiseerbaar te mak<strong>en</strong>. Ev<strong>en</strong>tueel kunn<strong>en</strong> schol<strong>en</strong><br />
onderzoek<strong>en</strong> of er regionale afsprak<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> zijn over het aanbied<strong>en</strong> van profielkeuzevakk<strong>en</strong>.<br />
Dit gebeurt mom<strong>en</strong>teel ook bij de experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het kader van wiskunde D.<br />
Advies<br />
Schol<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> alle voorgestelde profielkeuzevakk<strong>en</strong> aanbied<strong>en</strong>. Indi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> door de<br />
school te bepal<strong>en</strong> minimaal aantal leerling<strong>en</strong> dit profielkeuzevak kiest, moet het profielkeuzevak<br />
ook daadwerkelijk gegev<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Flexibilisering van de exam<strong>en</strong>mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
T<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van periodisering in het onderwijs stimuler<strong>en</strong> ook de mogelijkhed<strong>en</strong> van<br />
flexibilisering van exam<strong>en</strong>mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> dergelijke flexibilisering biedt leerling<strong>en</strong><br />
meer keuzeruimte in het bepal<strong>en</strong> van het mom<strong>en</strong>t van afsluiting van e<strong>en</strong> vak door<br />
middel van e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong>. De <strong>Profielcommissie</strong>s zi<strong>en</strong> naast voordel<strong>en</strong> ook forse<br />
nadel<strong>en</strong>, maar wacht<strong>en</strong> de uitkomst<strong>en</strong> van het lop<strong>en</strong>de experim<strong>en</strong>t af alvor<strong>en</strong>s hierover<br />
e<strong>en</strong> advies te formuler<strong>en</strong>.<br />
Verplichting<strong>en</strong><br />
Meer vrijheid voor schol<strong>en</strong> verplicht ook tot het duidelijker bepal<strong>en</strong> van de algeme<strong>en</strong><br />
geld<strong>en</strong>de eis<strong>en</strong> waaraan het onderwijs moet blijv<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>. De belangrijkste eis<strong>en</strong><br />
zijn uiteraard het handhav<strong>en</strong> <strong>en</strong> verhog<strong>en</strong> van de kwaliteit <strong>en</strong> het niveau van het<br />
onderwijs <strong>en</strong> van de onderwijsopbr<strong>en</strong>gst, tot uitdrukking kom<strong>en</strong>d in de exam<strong>en</strong>resultat<strong>en</strong><br />
(zie paragraaf 5.1.1). Het handhav<strong>en</strong> van de nationale gelijkwaardigheid van het<br />
einddiploma is hier t<strong>en</strong> nauwste mee verbond<strong>en</strong>.<br />
In hoofdstuk 6 gev<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s concrete adviez<strong>en</strong> voor de handhaving <strong>en</strong><br />
verbetering van kwaliteit <strong>en</strong> niveau, <strong>en</strong> in paragraaf 5.4 staan concrete adviez<strong>en</strong> voor<br />
de handhaving <strong>en</strong> verbetering van kwaliteit <strong>en</strong> niveau van de exam<strong>en</strong>s, <strong>en</strong> daarmee<br />
van de waarde van het einddiploma.<br />
39
5.1.4 Aansluiting voortgezet <strong>en</strong> hoger onderwijs<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s onderscheid<strong>en</strong> de volg<strong>en</strong>de vier aspect<strong>en</strong> als het gaat om de<br />
aansluiting <strong>tuss<strong>en</strong></strong> het voortgezet <strong>en</strong> hoger onderwijs: de vakinhoud, de pedagogischdidactische<br />
aanpak, de leeromgeving <strong>en</strong> de verwachting<strong>en</strong> van leerling<strong>en</strong>. Er is sprake<br />
van aansluitingsproblem<strong>en</strong> indi<strong>en</strong> deze overgang<strong>en</strong> te abrupt zijn <strong>en</strong> het ler<strong>en</strong> belemmer<strong>en</strong>.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s hebb<strong>en</strong> dankbaar gebruik gemaakt van de evaluatie van<br />
het Tweede Fase Adviespunt <strong>en</strong> daarnaast verschill<strong>en</strong>de andere bronn<strong>en</strong> geraadpleegd.<br />
Het Tweede Fase Adviespunt definieert in haar evaluatieverslag 1 e<strong>en</strong> betere<br />
aansluiting als “e<strong>en</strong> hoger r<strong>en</strong>dem<strong>en</strong>t, minder frictie voor de leerling bij <strong>en</strong> na de overstap<br />
van voortgezet naar hoger onderwijs <strong>en</strong> de ervaring in het hoger onderwijs dat<br />
de nieuwe lichting meer weet <strong>en</strong> kan dan de vorige”.<br />
Sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>d kunn<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s concluder<strong>en</strong> dat het extern r<strong>en</strong>dem<strong>en</strong>t<br />
to<strong>en</strong>eemt: vwo-leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> havoleerling<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong>, meer dan voorhe<strong>en</strong>, voor e<strong>en</strong><br />
directe doorstroom naar het hoger onderwijs <strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> sterk profielgebond<strong>en</strong>. De<br />
tr<strong>en</strong>d waarbij in het eerste jaar van de studie minder stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> de prestati<strong>en</strong>orm<br />
behal<strong>en</strong>, is niet tot staan gebracht door de tweede fase. Het perc<strong>en</strong>tage uitvallers tijd<strong>en</strong>s<br />
of na het eerste jaar wordt wel kleiner. Het aantal stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dat uitvalt of van<br />
studie verandert, is door de invoering van de tweede fase niet veranderd.<br />
Havo- <strong>en</strong> vwo-gediplomeerd<strong>en</strong> zijn positiever over de aansluiting dan stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> met<br />
het diploma oude stijl. Deze tr<strong>en</strong>ds kunn<strong>en</strong> het gevolg zijn van de invoering van de<br />
tweede fase, maar verandering<strong>en</strong> in het hoger onderwijs, zoals de invoering van de<br />
bachelor-masterstructuur, zull<strong>en</strong> ongetwijfeld ook van invloed zijn. Op basis van de<br />
vele onderzoek<strong>en</strong> constater<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s ook dat, ondanks de vele initiatiev<strong>en</strong><br />
op dit terrein, de aansluiting <strong>tuss<strong>en</strong></strong> het voortgezet <strong>en</strong> hoger onderwijs nog verder<br />
verbeterd kan word<strong>en</strong>.<br />
De verschill<strong>en</strong>de verandering<strong>en</strong>, die zich sinds de invoering van de tweede fase hebb<strong>en</strong><br />
voorgedaan, hebb<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s in de volg<strong>en</strong>de clusters gevat:<br />
• structuur van de bov<strong>en</strong>bouw havo <strong>en</strong> vwo;<br />
• inhoud van het onderwijs;<br />
• oriëntatie op vervolgopleiding<strong>en</strong>, beroep<strong>en</strong> <strong>en</strong> omgeving<strong>en</strong>.<br />
Structuur van de bov<strong>en</strong>bouw havo <strong>en</strong> vwo<br />
De profiel<strong>en</strong> in de tweede fase havo <strong>en</strong> vwo hebb<strong>en</strong> ondermeer tot doel om leerling<strong>en</strong><br />
voor te sorter<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> aantal sector<strong>en</strong> in het hoger onderwijs. Havo <strong>en</strong> vwo lat<strong>en</strong><br />
ieder e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> patroon zi<strong>en</strong> als het gaat om de uitstroom naar deze sector<strong>en</strong>.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s zijn van m<strong>en</strong>ing dat de aansluiting <strong>tuss<strong>en</strong></strong> havo <strong>en</strong> hoger<br />
beroepsonderwijs <strong>en</strong> vwo <strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schappelijk onderwijs verder versterkt kan word<strong>en</strong>,<br />
door zowel bij de naamgeving als bij de inrichting van de profiel<strong>en</strong> meer rek<strong>en</strong>ing<br />
te houd<strong>en</strong> met de sector<strong>en</strong> in het hoger onderwijs, met hierbij e<strong>en</strong> onderscheid <strong>tuss<strong>en</strong></strong><br />
vwo <strong>en</strong> havo (zie paragraaf 5.3).<br />
Als het gaat om de aansluiting <strong>tuss<strong>en</strong></strong> voortgezet <strong>en</strong> hoger onderwijs spel<strong>en</strong>, naast de<br />
profiel<strong>en</strong>, de formele doorstroomrecht<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bijzonder rol. Nederland k<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> onderwijssysteem<br />
waarbij, op <strong>en</strong>kele uitzondering<strong>en</strong> na, leerling<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> havo- of vwodiploma<br />
direct toegelat<strong>en</strong> word<strong>en</strong> tot opleiding<strong>en</strong> in respectievelijk het hoger beroepsonderwijs<br />
<strong>en</strong> het wet<strong>en</strong>schappelijk onderwijs. Wel kunn<strong>en</strong> er per opleiding zog<strong>en</strong>aamde<br />
vooropleidingseis<strong>en</strong> gesteld word<strong>en</strong>. Deze vooropleidingseis<strong>en</strong> word<strong>en</strong> door het<br />
Ministerie van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap vastgelegd mede op basis van adviez<strong>en</strong><br />
van de Ver<strong>en</strong>iging Sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong>de Nederlandse Universiteit<strong>en</strong> (VSNU) <strong>en</strong> de HBOraad.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s constater<strong>en</strong> dat er verschill<strong>en</strong> zijn <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de profiel<strong>en</strong> als<br />
het gaat om de formele aanvull<strong>en</strong>de vooropleidingseis<strong>en</strong>. Vrijwel alle profiel<strong>en</strong> bied<strong>en</strong><br />
40
echtstreeks toegang tot opleiding<strong>en</strong> in taal <strong>en</strong> cultuur, onderwijs, recht <strong>en</strong>, deels,<br />
gedrag <strong>en</strong> maatschappij. Bepaalde opleiding<strong>en</strong> in gedrag <strong>en</strong> maatschappij <strong>en</strong> vooral in<br />
economie stell<strong>en</strong> eis<strong>en</strong>, voornamelijk t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van wiskunde. De sector<strong>en</strong> ‘Gezondheidszorg’,<br />
‘Natuur’, ‘Landbouw <strong>en</strong> <strong>natuur</strong>lijke omgeving’ <strong>en</strong> ‘Techniek’ zijn in de meeste<br />
gevall<strong>en</strong> slechts rechtstreeks toegankelijk voor leerling<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>profiel.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s constater<strong>en</strong> dat deze onev<strong>en</strong>wichtigheid in de vooropleidingseis<strong>en</strong><br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> de sector<strong>en</strong> vooral te mak<strong>en</strong> heeft met de verschill<strong>en</strong> in aard <strong>en</strong> karakter<br />
van de opleiding<strong>en</strong> in de betreff<strong>en</strong>de sector<strong>en</strong>. De <strong>Profielcommissie</strong>s zi<strong>en</strong> dan ook<br />
ge<strong>en</strong> noodzaak om te adviser<strong>en</strong> om in deze situatie verandering aan te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Zij<br />
acht<strong>en</strong> het daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> van belang om uit te gaan van de eig<strong>en</strong> functie <strong>en</strong> de eig<strong>en</strong><br />
id<strong>en</strong>titeit van de profieldel<strong>en</strong> in de tweede fase (zie paragraaf 5.3). Alfa- <strong>en</strong> gammasector<strong>en</strong><br />
in het hoger onderwijs hebb<strong>en</strong> al ervaring<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> grote differ<strong>en</strong>tiatie in<br />
de instrom<strong>en</strong>de stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong>populatie. Als het gaat om de wederzijdse verwachting<strong>en</strong><br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> voortgezet <strong>en</strong> hoger onderwijs moet<strong>en</strong> opleiding<strong>en</strong> in het hoger onderwijs in<br />
to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de mate rek<strong>en</strong>ing houd<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> gediffer<strong>en</strong>tieerdere instroom. Dit geldt<br />
niet alle<strong>en</strong> voor de alfa- <strong>en</strong> gammasector<strong>en</strong>, maar óók voor de bètabrede sector<strong>en</strong>.<br />
Rek<strong>en</strong>ing houd<strong>en</strong>d met verschill<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> leerling<strong>en</strong>, mag het hoger onderwijs wel<br />
verwacht<strong>en</strong> dat alle leerling<strong>en</strong> die voldo<strong>en</strong> aan de instroomeis<strong>en</strong>, beschikk<strong>en</strong> over e<strong>en</strong><br />
stevige kern aan k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong>. In dit verband will<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
echter nadrukkelijk wijz<strong>en</strong> op de nadelige effect<strong>en</strong> van het afvalracekarakter in de<br />
bètavakk<strong>en</strong> in het voortgezet <strong>en</strong> hoger onderwijs (zie paragraaf 5.2).<br />
Advies<br />
Stimuleer het hoger onderwijs minder geprofileerde instroomeis<strong>en</strong> te stell<strong>en</strong>. Het hoger<br />
onderwijs di<strong>en</strong>t het onderwijsprogramma in de bachelorfase aan te pass<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> gediffer<strong>en</strong>tieerde<br />
instroom, óók in de bètasector. Tegelijkertijd mag het hoger onderwijs verwacht<strong>en</strong><br />
dat alle leerling<strong>en</strong> e<strong>en</strong> stevige kern aan k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> beheers<strong>en</strong>.<br />
Inhoud van het onderwijs<br />
Op basis van e<strong>en</strong> aantal knelpunt<strong>en</strong> met betrekking tot het studiehuis adviser<strong>en</strong> de<br />
<strong>Profielcommissie</strong>s in paragraaf 5.1.1 schol<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> keuzes te mak<strong>en</strong> met betrekking<br />
tot de pedagogisch-didactische aanpak die past bij het vak <strong>en</strong> hun leerling<strong>en</strong>. Met<br />
betrekking tot het verbeter<strong>en</strong> van de aansluiting constater<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
dat er onvoldo<strong>en</strong>de informatie beschikbaar is over het effect van zelfstandig ler<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> werk<strong>en</strong> op de aansluiting op het hoger onderwijs. Dit is opmerkelijk omdat deze<br />
didactiek gebruikt is juist om leerling<strong>en</strong> voor te bereid<strong>en</strong> op de attitude <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong><br />
die noodzakelijk zijn om in het hoger onderwijs goed te kunn<strong>en</strong> functioner<strong>en</strong>.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kreeg het zelfstandig ler<strong>en</strong> werk<strong>en</strong> <strong>en</strong> ler<strong>en</strong> in de beeldvorming over de<br />
tweede fase e<strong>en</strong> promin<strong>en</strong>te plaats.<br />
Als het gaat om k<strong>en</strong>nis, inzicht <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> word<strong>en</strong> er veel klacht<strong>en</strong> gesignaleerd<br />
met betrekking tot de beheersing van taal <strong>en</strong> rek<strong>en</strong><strong>en</strong>/wiskunde. Ook wordt er<br />
geklaagd over onvoldo<strong>en</strong>de maatschappelijke, historische <strong>en</strong> culturele k<strong>en</strong>nis aan de<br />
<strong>en</strong>e kant <strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis van <strong>en</strong> affiniteit met <strong>natuur</strong> <strong>en</strong> technologie aan de andere kant.<br />
De verschill<strong>en</strong>de initiatiev<strong>en</strong> om tot e<strong>en</strong> historische, e<strong>en</strong> maatschappelijke <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
<strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke canon te kom<strong>en</strong> getuig<strong>en</strong> hiervan. De <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
adviser<strong>en</strong> daarom in paragraaf 6.1 <strong>en</strong> 6.4 om de basisk<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> -vaardighed<strong>en</strong> op<br />
het gebied van taal <strong>en</strong> rek<strong>en</strong><strong>en</strong>/wiskunde te versterk<strong>en</strong>. Wat betreft taal gaat het<br />
hier zowel om het Nederlands als het Engels (zie paragraaf 6.2). Ook de algem<strong>en</strong>e<br />
vorming <strong>en</strong> ontwikkeling op het gebied maatschappij, cultuur, historie, <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> technologie di<strong>en</strong><strong>en</strong> versterkt te word<strong>en</strong> (zie paragraaf 6.5 <strong>en</strong> 6.6 <strong>en</strong><br />
paragraaf 5.1.2).<br />
41
Oriëntatie op vervolgopleiding<strong>en</strong>, beroep<strong>en</strong> <strong>en</strong> omgeving<strong>en</strong><br />
Al voor de invoering van de tweede fase werd<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> begeleid in het mak<strong>en</strong> van<br />
goede keuzes als het gaat om vakk<strong>en</strong>, vervolgopleiding<strong>en</strong> <strong>en</strong> beroep<strong>en</strong>. De verantwoordelijkheid<br />
voor deze begeleiding op schoolniveau lag <strong>en</strong> ligt met name bij het<br />
schooldecanaat. Bij de invoering van de tweede fase heeft oriëntatie op studie <strong>en</strong><br />
beroep (osb) ook e<strong>en</strong> plek gekreg<strong>en</strong> in de exam<strong>en</strong>programma's van de verschill<strong>en</strong>de<br />
vakk<strong>en</strong>. Zowel vanuit het voortgezet onderwijs als vanuit het hoger onderwijs werd<strong>en</strong><br />
daarnaast verschill<strong>en</strong>de initiatiev<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> om de aansluiting op de nieuwe tweede<br />
fase te bewerkstellig<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> te ondersteun<strong>en</strong> bij het oriënter<strong>en</strong> op opleiding<strong>en</strong>,<br />
beroep<strong>en</strong> <strong>en</strong> omgeving<strong>en</strong>. Deels vanuit het oogpunt van het verbeter<strong>en</strong> van de<br />
aansluiting <strong>en</strong> het voorkom<strong>en</strong> van uitval of studievertraging <strong>en</strong> deels vanuit de steeds<br />
groter word<strong>en</strong>de concurr<strong>en</strong>tie <strong>tuss<strong>en</strong></strong> institut<strong>en</strong> <strong>en</strong> opleiding<strong>en</strong> als het gaat om stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong>aantall<strong>en</strong>.<br />
Er is echter op landelijk niveau weinig bek<strong>en</strong>d of deze verandering<strong>en</strong><br />
daadwerkelijk de aansluiting verbeter<strong>en</strong>.<br />
In de tweede fase ondernem<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> vanaf de derde of vierde klas verschill<strong>en</strong>de<br />
activiteit<strong>en</strong>, zowel binn<strong>en</strong> school als buit<strong>en</strong> school, om zich te oriënter<strong>en</strong>. Zowel het<br />
voortgezet als het hoger onderwijs rapporteert overweg<strong>en</strong>d positief over deze aansluitingsactiviteit<strong>en</strong>.<br />
Het is echter te vroeg om te concluder<strong>en</strong> of deze activiteit<strong>en</strong> in alle<br />
gevall<strong>en</strong> bijdrag<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> betere aansluiting <strong>tuss<strong>en</strong></strong> voortgezet <strong>en</strong> hoger onderwijs.<br />
In ieder geval wordt het wederzijdse contact <strong>tuss<strong>en</strong></strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in voortgezet <strong>en</strong> hoger<br />
onderwijs als zeer waardevol ervar<strong>en</strong>, waardoor de wederzijdse verwachting<strong>en</strong> reëler<br />
word<strong>en</strong>. Decan<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong> dat de invoering van de profiel<strong>en</strong>structuur mede ertoe heeft<br />
geleid dat leerling<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> eerder stadium bewuster bezig zijn met keuzes die van<br />
invloed zijn op hun schoolloopbaan <strong>en</strong> op hun toekomstige mogelijkhed<strong>en</strong> op het<br />
gebied van studie <strong>en</strong> beroep.<br />
Er zijn daarnaast tal van mogelijkhed<strong>en</strong> om ook in het onderwijs leerling<strong>en</strong> inhoudelijk te<br />
lat<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong> met opleiding<strong>en</strong> in het hoger onderwijs. Voortgezet <strong>en</strong> hoger onderwijs<br />
kunn<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> keuzemodules ontwikkel<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> plaats krijg<strong>en</strong> in reguliere vakk<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> afgeslot<strong>en</strong> word<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong>. Regionale sam<strong>en</strong>werkingsverband<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
opgericht word<strong>en</strong> om deze modules voor meerdere schol<strong>en</strong> te ontwikkel<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook<br />
het bedrijfslev<strong>en</strong> kan daarbij e<strong>en</strong> belangrijke rol spel<strong>en</strong>. Binn<strong>en</strong> het nieuwe bètavak<br />
<strong>natuur</strong>, lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> technologie (nlt) is ook voor deze b<strong>en</strong>adering gekoz<strong>en</strong>, maar er zijn ook<br />
tal van andere mogelijkhed<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> andere vakk<strong>en</strong> (zie paragraaf 5.1.3).<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s verwacht<strong>en</strong> dat deze sam<strong>en</strong>werkingsverband<strong>en</strong> indirect zull<strong>en</strong><br />
bijdrag<strong>en</strong> aan het verbeter<strong>en</strong> van de reële verwachting<strong>en</strong> die voortgezet <strong>en</strong> hoger<br />
onderwijs van elkaar hebb<strong>en</strong>.<br />
42
5.2 Bèta-onderwijs<br />
Conform de opdracht van de minister bested<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s bijzondere aandacht<br />
aan e<strong>en</strong> moderne weerbarstigheid: de sterk gedaalde belangstelling voor<br />
<strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke <strong>en</strong> technische opleiding<strong>en</strong>. Deze daling zette in het laatste<br />
kwart van de 20e eeuw in <strong>en</strong> doet zich in bijna de gehele westerse wereld voor.<br />
Daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> is er in de opkom<strong>en</strong>de economieën in Azië juist e<strong>en</strong> sterke stijging waar<br />
te nem<strong>en</strong>. Zoals e<strong>en</strong> eeuw geled<strong>en</strong> ook het geval was in de westerse wereld …!<br />
Ook Nederland worstelt sinds de beginjar<strong>en</strong> tachtig sterk met deze problematiek. De<br />
verhouding <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de aantall<strong>en</strong> stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>- <strong>en</strong> lev<strong>en</strong>swet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>/techniek<br />
<strong>en</strong> geestes- <strong>en</strong> maatschappijwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> veranderde grofweg van 70:30 in de<br />
beginjar<strong>en</strong> zestig naar 30:70 vanaf de jar<strong>en</strong> tachtig. Nederland k<strong>en</strong>merkt zich in deze<br />
weerbarstigheid nog door twee bijzondere facett<strong>en</strong>:<br />
• het afvalracekarakter van bèta-opleiding<strong>en</strong>;<br />
• de lage participatie van vrouw<strong>en</strong>.<br />
In de publieke opinie staan de <strong>natuur</strong>profiel<strong>en</strong> in het voortgezet onderwijs, het profiel<br />
Natuur <strong>en</strong> Techniek in het bijzonder, bek<strong>en</strong>d als moeilijk <strong>en</strong> zwaar <strong>en</strong> alle<strong>en</strong> geschikt<br />
voor goede stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. In het hoger onderwijs haalt e<strong>en</strong> fors deel (30-50%) van deze<br />
zeer goede stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s de eindstreep niet of slechts na aanzi<strong>en</strong>lijke vertraging.<br />
De lage participatie van vrouw<strong>en</strong> speelt ook e<strong>en</strong> bijzondere rol. Het perc<strong>en</strong>tage<br />
vrouwelijke bèta's in Nederland is verreweg het laagste in Europa. Het gemiddelde<br />
perc<strong>en</strong>tage afgestudeerde vrouwelijke bèta’s ligt in Europa <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de 21% <strong>en</strong> 41% in<br />
Nederland is dat 17,8%. 1<br />
Definities <strong>en</strong> cijfers<br />
In het bov<strong>en</strong>staande kom<strong>en</strong> begripp<strong>en</strong> voor die nader gedefinieerd moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
om hierna tot e<strong>en</strong> verantwoord betoog <strong>en</strong> e<strong>en</strong> verantwoorde advisering te kom<strong>en</strong>.<br />
Over de definities bestaat veel onduidelijkheid <strong>en</strong> verwarring. De <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
hebb<strong>en</strong> hier e<strong>en</strong> keuze gemaakt. Ze blijv<strong>en</strong> het begrip bèta hanter<strong>en</strong> <strong>en</strong> wel in brede<br />
zin: wiskunde, <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> lev<strong>en</strong>swet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>; deze meer theoretische<br />
wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> én hun techn(olog)ische toepassing<strong>en</strong>; de harde én de zachte<br />
variant<strong>en</strong>; de vele inter- <strong>en</strong> multidisciplinaire variant<strong>en</strong>.<br />
Duidelijkheid over definities is ook e<strong>en</strong> voorwaarde voor duidelijkheid over cijfers in<br />
de diverse publicaties over de keuze voor bèta. Bij cijfers is het tev<strong>en</strong>s van belang<br />
goed aan te gev<strong>en</strong> of absolute of relatieve cijfers word<strong>en</strong> gebruikt. Tegelijk is het<br />
nodig belangrijke maatschappelijke ontwikkeling<strong>en</strong>, zoals de demografische ontwikkeling<br />
<strong>en</strong> de verandering in de seksesam<strong>en</strong>stelling van de leerling<strong>en</strong>- <strong>en</strong> stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong>populaties,<br />
in het oog te houd<strong>en</strong>.<br />
Duidelijkheid op al deze punt<strong>en</strong> is des te meer gew<strong>en</strong>st als ook nog e<strong>en</strong>s de noodzaak<br />
om de keuze voor bèta te bevorder<strong>en</strong>, betwist wordt, zoals onlangs door het C<strong>en</strong>traal<br />
Planbureau 2 (CPB) gebeurde. E<strong>en</strong> poging om in deze complexe problematiek <strong>en</strong>ige<br />
orde <strong>en</strong> overzicht te schepp<strong>en</strong> is gedaan in themadocum<strong>en</strong>t 6.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s m<strong>en</strong><strong>en</strong> dat voldo<strong>en</strong>de gegev<strong>en</strong>s voorhand<strong>en</strong> zijn om, op basis<br />
van de gekoz<strong>en</strong> brede definitie van bèta, te adviser<strong>en</strong> over de gew<strong>en</strong>ste aanpak in de<br />
tweede fase van het voortgezet onderwijs. Ze lat<strong>en</strong> zich echter niet alle<strong>en</strong> door deze<br />
gegev<strong>en</strong>s leid<strong>en</strong>, maar ook door hun eig<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> ervaring <strong>en</strong> door e<strong>en</strong> visie op de<br />
sam<strong>en</strong>leving van morg<strong>en</strong>.<br />
43
Visie op sam<strong>en</strong>leving nu <strong>en</strong> morg<strong>en</strong><br />
In hoofdstuk 2 hebb<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s hun visie op de externe maatschappelijke<br />
ontwikkeling<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>. C<strong>en</strong>traal hierin staat dat onze sam<strong>en</strong>leving, maar ook<br />
onze eig<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>s, in to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de mate zijn <strong>en</strong> word<strong>en</strong> beïnvloed door toepassing<strong>en</strong><br />
van <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke <strong>en</strong> technologische aard. Niet alle<strong>en</strong> in de rol van consum<strong>en</strong>t,<br />
maar ook als burgers, hebb<strong>en</strong> we in democratische besluitvorming te<br />
mak<strong>en</strong> met opvatting<strong>en</strong> <strong>en</strong> m<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> over onderwerp<strong>en</strong> waarin <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke<br />
<strong>en</strong> technologische k<strong>en</strong>nis e<strong>en</strong> grote rol spel<strong>en</strong>. Toekomstige hogeropgeleid<strong>en</strong><br />
zull<strong>en</strong>, meer dan ooit, in diverse functies te mak<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> met onderwerp<strong>en</strong> waarin<br />
<strong>natuur</strong>- <strong>en</strong> lev<strong>en</strong>swet<strong>en</strong>schappelijke k<strong>en</strong>nis met hun technologische mogelijkhed<strong>en</strong><br />
belangrijk is. De wereld waarin zij nu <strong>en</strong> straks lev<strong>en</strong>, stelt h<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> groot aantal<br />
complexe vraagstukk<strong>en</strong>, problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> opdracht<strong>en</strong>. De <strong>Profielcommissie</strong>s stell<strong>en</strong><br />
dat er in onze huidige <strong>en</strong> toekomstige technologische sam<strong>en</strong>leving, naast specialist<strong>en</strong><br />
voor de bètasector, meer <strong>en</strong> meer behoefte is aan bètabreed hogeropgeleid<strong>en</strong><br />
voor andere sector<strong>en</strong> dan alle<strong>en</strong> de bètasector zelf.<br />
Veel waardevolle initiatiev<strong>en</strong> <strong>en</strong> project<strong>en</strong><br />
In Nederland zijn <strong>en</strong> word<strong>en</strong> veel waardevolle initiatiev<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>en</strong> project<strong>en</strong> ontwikkeld<br />
om deze daling teg<strong>en</strong> te gaan. Op nationaal niveau: Platform Bèta Techniek,<br />
Jet-Net <strong>en</strong> in het verled<strong>en</strong> Axis, <strong>en</strong>zovoorts; op het niveau van schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> hogeschol<strong>en</strong>/universiteit<strong>en</strong><br />
het technasium, het Universum Programma, masterclasses voor<br />
scholier<strong>en</strong>, de “Thea-studeert-techniek-dag<strong>en</strong>” <strong>en</strong>zovoorts.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s hebb<strong>en</strong> veel waardering voor deze initiatiev<strong>en</strong>. In de advisering<br />
prober<strong>en</strong> zij hier dan ook zo veel mogelijk bij aan te sluit<strong>en</strong> dan wel ze te ondersteun<strong>en</strong>.<br />
Uiteraard toegespitst op de tweede fase van het voortgezet onderwijs: op factor<strong>en</strong><br />
die sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> met de structuur, organisatie <strong>en</strong> inhoud van het onderwijs in de<br />
bètavakk<strong>en</strong> in de tweede fase. Hierbij hebb<strong>en</strong> ze de opdracht van de minister 3 , de<br />
doelstelling<strong>en</strong> van de overheid in het verl<strong>en</strong>gde van de EU-afsprak<strong>en</strong> van 2000 in<br />
Lissabon <strong>en</strong> de conclusies van de OECD 4 als uitgangspunt<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
Drie doelstelling<strong>en</strong><br />
Het onderwijs in de tweede fase van het voortgezet onderwijs zou op het gebied van<br />
bèta moet<strong>en</strong> bijdrag<strong>en</strong> aan de realisering van drie doelstelling<strong>en</strong>:<br />
1. E<strong>en</strong> affiniteit van zo veel mogelijk burgers met de wereld van <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> techniek, ter vermindering van de kloof <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de twee wereld<strong>en</strong> van C.P. Snow; 5<br />
2. Meer hogeropgeleid<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> bèta-achtergrond voor niet-bètasector<strong>en</strong> van de<br />
maatschappij, zoals bestuur <strong>en</strong> beleid, managem<strong>en</strong>t <strong>en</strong> organisatie, advisering <strong>en</strong><br />
consultancy, marketing <strong>en</strong> acquisitie;<br />
3. Meer specialist<strong>en</strong> in de diverse bètadisciplines zelf.<br />
Onze sam<strong>en</strong>leving heeft behoefte aan specialist<strong>en</strong> voor onderzoek <strong>en</strong> ontwikkeling<br />
Research & Developm<strong>en</strong>t (R&D) in uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de disciplines in bèta <strong>en</strong> techniek.<br />
Om te zorg<strong>en</strong> dat ook in de toekomst Nederlanders in de R&D blijv<strong>en</strong> werk<strong>en</strong>, zowel<br />
binn<strong>en</strong> de grote multinationals als in de innovatie <strong>en</strong> ontwikkeling in het midd<strong>en</strong>- <strong>en</strong><br />
kleinbedrijf (MKB), <strong>en</strong> er Nederlandse R&D in Nederland <strong>en</strong> in de rest van de wereld<br />
plaatsvindt. De <strong>Profielcommissie</strong>s vind<strong>en</strong> het daarom van groot belang dat leerling<strong>en</strong><br />
met aanleg <strong>en</strong> interesses om zich te verdiep<strong>en</strong> in bèta extra gestimuleerd word<strong>en</strong><br />
hierin te exceller<strong>en</strong>. Om deze doelstelling<strong>en</strong> te realiser<strong>en</strong> acht<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
wat de profielstructuur betreft e<strong>en</strong> drieslag w<strong>en</strong>selijk.<br />
44
Drieslag voor de profielstructuur<br />
1. Versterk<strong>en</strong> van de algem<strong>en</strong>e ontwikkeling van alle leerling<strong>en</strong> op het gebied van<br />
<strong>natuur</strong> door ontwikkeling van e<strong>en</strong> vak geïntegreerde <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, (gnw).<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s constater<strong>en</strong> dat in de huidige profielstructuur de vorming <strong>en</strong> de<br />
ontwikkeling van de compon<strong>en</strong>t maatschappij té e<strong>en</strong>zijdig plaatsvind<strong>en</strong> in de maatschappijprofiel<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> die van de compon<strong>en</strong>t <strong>natuur</strong> té e<strong>en</strong>zijdig in de <strong>natuur</strong>profiel<strong>en</strong>.<br />
Leerling<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> maatschappijprofiel kiez<strong>en</strong>, di<strong>en</strong><strong>en</strong> basaler vertrouwd te rak<strong>en</strong> met<br />
de bètawereld (ev<strong>en</strong>als leerling<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>profiel kiez<strong>en</strong>, met de maatschappelijke<br />
vraagstukk<strong>en</strong>). Met het bij de profielstructuur ingevoerde vak anw is <strong>en</strong> wordt dit<br />
geprobeerd. Dit vak di<strong>en</strong>t qua inhoud verrijkt <strong>en</strong> verdiept te word<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarom qua<br />
omvang ook vergroot.<br />
Advies<br />
Plaats e<strong>en</strong> vak geïntegreerde <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van voldo<strong>en</strong>de omvang <strong>en</strong> diepte<br />
in het geme<strong>en</strong>schappelijke deel van het maatschappijprofiel havo <strong>en</strong> vwo. 6 Sluit dit<br />
vak af met zowel e<strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong>.<br />
Zie verder de paragraf<strong>en</strong> 5.3. <strong>en</strong> 6.5.<br />
2. Vergrot<strong>en</strong> van de mogelijkheid van e<strong>en</strong> bètakeuze door e<strong>en</strong> verl<strong>en</strong>gde oriëntatiemogelijkheid<br />
in 4 vwo <strong>en</strong> e<strong>en</strong> N/M-richting in havo.<br />
Zoals eerder betoogd di<strong>en</strong>t de scherpte van de keuze na het derde jaar verminderd te<br />
word<strong>en</strong>. Sommige leerling<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> aan het einde van het derde jaar nog onvoldo<strong>en</strong>de<br />
welke interesses, welke capaciteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> welke ambities ze hebb<strong>en</strong>. De <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
will<strong>en</strong> daarom leerling<strong>en</strong>, langer dan nu het geval is, de mogelijkheid gev<strong>en</strong><br />
om zich te oriënter<strong>en</strong> <strong>en</strong> beog<strong>en</strong> daarmee de keuze van bèta in de tweede fase te versterk<strong>en</strong>.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s adviser<strong>en</strong> daarover in paragraaf 5.3.<br />
3. Vergrot<strong>en</strong> van de mogelijkheid van e<strong>en</strong> definitieve bètakeuze door het inricht<strong>en</strong><br />
van één breed <strong>natuur</strong>profiel.<br />
Bij de voorbereiding van de invoering van de tweede fase is lang nagedacht over de<br />
keuze <strong>tuss<strong>en</strong></strong> één of twee <strong>natuur</strong>profiel<strong>en</strong>. Het argum<strong>en</strong>t dat twee <strong>natuur</strong>profiel<strong>en</strong><br />
meer leerling<strong>en</strong> (meer jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> veel meer meisjes) voor bèta zou lat<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong>, gaf<br />
de doorslag. De keuze voor bèta blijkt echter vóór <strong>en</strong> ná de invoering van de tweede<br />
fase vrijwel gelijk te zijn. Maar voor meisjes heeft er e<strong>en</strong> verschuiving plaatsgevond<strong>en</strong><br />
binn<strong>en</strong> de keuze voor bèta: meisjes kiez<strong>en</strong> vooral voor het profiel Natuur <strong>en</strong><br />
Gezondheid <strong>en</strong> nauwelijks voor het profiel Natuur <strong>en</strong> Techniek.<br />
Naast deze ongew<strong>en</strong>ste waterscheiding <strong>tuss<strong>en</strong></strong> jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes zijn er verschill<strong>en</strong>de<br />
andere argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die ervoor pleit<strong>en</strong> om niet langer twee <strong>natuur</strong>profiel<strong>en</strong> aan te<br />
bied<strong>en</strong>. Deze argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> word<strong>en</strong> in themadocum<strong>en</strong>t 6 toegelicht. Belangrijker nog is<br />
dat voor alle bètabrede opleiding<strong>en</strong> e<strong>en</strong> basis in alle drie de <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke<br />
vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> wiskunde nodig is. T<strong>en</strong> slotte blijkt uit onderzoek dat meer leerling<strong>en</strong>, maar<br />
vooral ook meer meisjes, bèta kiez<strong>en</strong> als zowel de structuur als de inhoud van het<br />
onderwijs minder gediffer<strong>en</strong>tieerd is. 7/8<br />
Advies<br />
Vergroot de groep leerling<strong>en</strong> voor wie e<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>profiel e<strong>en</strong> aantrekkelijke keuze is<br />
door één bètabreed <strong>natuur</strong>profiel aan te bied<strong>en</strong>, waarbinn<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> zelf keuzes<br />
kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>.<br />
45
Het bètabrede <strong>natuur</strong>profiel<br />
In het ‘Kortetermijnadvies’ stelde de <strong>Profielcommissie</strong> Natuur <strong>en</strong> Techniek/Natuur <strong>en</strong><br />
Gezondheid dat elke leerling met e<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>profiel zou moet<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
aantal concept<strong>en</strong> uit ieder van de <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke vakk<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>kunde,<br />
scheikunde <strong>en</strong> biologie. Deze drie vakk<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> de basis van de <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>.<br />
Meer <strong>en</strong> meer blijk<strong>en</strong> deze wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> ook elkaar nodig te hebb<strong>en</strong>, zowel in<br />
de b<strong>en</strong>adering van maatschappelijke vraagstukk<strong>en</strong> <strong>en</strong> problem<strong>en</strong> als in de ontwikkeling<br />
van wet<strong>en</strong>schap. Binn<strong>en</strong> de monodisciplines do<strong>en</strong> zich nog steeds op tal van<br />
gebied<strong>en</strong> grote wet<strong>en</strong>schappelijke ontwikkeling<strong>en</strong> voor. Maar ook, <strong>en</strong> vooral, op de<br />
snij- <strong>en</strong> raakvlakk<strong>en</strong> van deze monodisciplines ontwikkel<strong>en</strong> de wet<strong>en</strong>schap <strong>en</strong> de technologie<br />
zich. Voor alle bètabrede richting<strong>en</strong> in het hoger onderwijs is daarom e<strong>en</strong><br />
basis in de drie <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke vakk<strong>en</strong> noodzakelijk.<br />
In paragraaf 5.3 adviser<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s daarom het profieldeel op te <strong>bouw<strong>en</strong></strong><br />
uit de kern van deze drie vakk<strong>en</strong>. De <strong>Profielcommissie</strong>s acht<strong>en</strong> het van groot belang dat<br />
de sam<strong>en</strong>hang in de profiel<strong>en</strong> versterkt wordt. In de <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke vakk<strong>en</strong> is<br />
dat bijvoorbeeld mogelijk door disciplinaire concept<strong>en</strong> in deels geme<strong>en</strong>schappelijke context<strong>en</strong><br />
aan te bied<strong>en</strong>. Schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> ervoor moet<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> deze<br />
vakk<strong>en</strong> als geïntegreerd programma sci<strong>en</strong>ce of binask aan te bied<strong>en</strong>, of als afzonderlijke<br />
vakk<strong>en</strong> op het rooster te plaats<strong>en</strong>. Naast deze kern, die voor alle bètabrede opleiding<strong>en</strong><br />
in het hoger onderwijs noodzakelijk is, is het ook nodig het <strong>natuur</strong>profiel te flexibiliser<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> te verbred<strong>en</strong>. Het profielkeuzedeel zou leerling<strong>en</strong> de mogelijkheid moet<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> om<br />
aan te sluit<strong>en</strong> bij de verschill<strong>en</strong>de richting<strong>en</strong> in het hoger onderwijs. Dat kan door leerling<strong>en</strong><br />
de mogelijkheid te gev<strong>en</strong> zich in het profielkeuzedeel te verbred<strong>en</strong> of te verdiep<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> daarmee kleur te gev<strong>en</strong> aan hun profiel. Om ruimte te gev<strong>en</strong> aan verbreding <strong>en</strong> verdieping<br />
moet<strong>en</strong> de keuzemogelijkhed<strong>en</strong> in het profielkeuzedeel verruimd word<strong>en</strong>. De<br />
<strong>Profielcommissie</strong>s acht<strong>en</strong> het w<strong>en</strong>selijk om de inhoud van de profielkeuzeprogramma's<br />
aan te bied<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> cursuss<strong>en</strong>systeem. Daartoe moet de inhoud van de huidige profielkeuzevakk<strong>en</strong><br />
<strong>natuur</strong>, lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> technologie (nlt), wiskunde D, (fysische) aardrijkskunde <strong>en</strong><br />
informatica aangebod<strong>en</strong> word<strong>en</strong> in modules.<br />
Advies<br />
Organiseer experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> om de sam<strong>en</strong>hang <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke vakk<strong>en</strong><br />
<strong>natuur</strong>kunde, scheikunde <strong>en</strong> biologie in het profieldeel van het bètabrede <strong>natuur</strong>profiel<br />
te versterk<strong>en</strong>, bijvoorbeeld door het ontwikkel<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> programma binask.<br />
Betrek schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> de vernieuwingscommissies voor de <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke vakk<strong>en</strong><br />
in deze experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Organiseer experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> waarin schol<strong>en</strong> de programma's van de profielkeuzevakk<strong>en</strong><br />
<strong>natuur</strong>, lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> technologie (nlt), wiskunde D, (fysische) aardrijkskunde <strong>en</strong> informatica<br />
aanbied<strong>en</strong> in het profielkeuzedeel. De inhoud van de programma's moet dan binn<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> cursuss<strong>en</strong>systeem aangebod<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Inhoud c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong> <strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong> bètavakk<strong>en</strong><br />
In de aanpassing van de tweede fase met ingang van 1 augustus 2007 is de verdeling<br />
van subdomein<strong>en</strong> die getoetst word<strong>en</strong> in ce <strong>en</strong> se voor de exacte vakk<strong>en</strong> veranderd. In<br />
de exacte vakk<strong>en</strong> is er echter e<strong>en</strong> jar<strong>en</strong>lange traditie om 100% van de stof zowel in het<br />
c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong> als in het schoolexam<strong>en</strong> te toets<strong>en</strong>. Dit heeft met name bij deze vakk<strong>en</strong><br />
geleid tot e<strong>en</strong> situatie waarbij het schoolexam<strong>en</strong> vaak het karakter kreeg van e<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>erale repetitie voor het c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>. De <strong>Profielcommissie</strong>s vind<strong>en</strong> deze situatie<br />
de aantrekkelijkheid van de bètavakk<strong>en</strong> niet t<strong>en</strong> goede kom<strong>en</strong>. Verder zijn de <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
van m<strong>en</strong>ing dat het schoolexam<strong>en</strong> e<strong>en</strong> andere functie <strong>en</strong> karakter di<strong>en</strong>t te<br />
hebb<strong>en</strong> dan het c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>. In paragraaf 5.4 wordt dit verder geconcretiseerd.<br />
46
Als het gaat om de exacte vakk<strong>en</strong> adviser<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s het c<strong>en</strong>traal<br />
getoetste deel, de kern van e<strong>en</strong> vak, minimaal e<strong>en</strong> derde <strong>en</strong> maximaal twee derde van<br />
de inhoud van e<strong>en</strong> vak te lat<strong>en</strong> omvatt<strong>en</strong>. Deze kern wordt per vak in sam<strong>en</strong>hang met<br />
andere vakk<strong>en</strong> door inhoudsdeskundig<strong>en</strong> vastgesteld.<br />
Cultuur in het voortgezet <strong>en</strong> hoger onderwijs<br />
In de publieke opinie staan bèta-opleiding<strong>en</strong> in het hoger onderwijs <strong>en</strong> de <strong>natuur</strong>profiel<strong>en</strong><br />
in het voortgezet onderwijs, het profiel Natuur <strong>en</strong> Techniek in het bijzonder,<br />
bek<strong>en</strong>d als moeilijk <strong>en</strong> zwaar vooral bedoeld voor goede stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. In het hoger<br />
onderwijs is de uitval van stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> te groot, maar binn<strong>en</strong> de bèta-opleiding<strong>en</strong> haalt<br />
zelfs e<strong>en</strong> groot deel van deze goede stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> de eindstreep niet of slechts na aanzi<strong>en</strong>lijke<br />
vertraging. De <strong>Profielcommissie</strong>s constater<strong>en</strong> zowel in het voortgezet onderwijs<br />
als in het hoger onderwijs nog te veel e<strong>en</strong> afvalracekarakter <strong>en</strong> e<strong>en</strong> cultuur van<br />
'neusje van de zalm' als het gaat om het onderwijs in de bètavakk<strong>en</strong>. Deze cultuur <strong>en</strong><br />
beeldvorming verhog<strong>en</strong> wellicht de status van de betreff<strong>en</strong>de vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> disciplines.<br />
Zij drag<strong>en</strong> echter niet bij aan de aantrekkelijkheid van bèta-onderwijs voor de meeste<br />
leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, <strong>en</strong> versterk<strong>en</strong> zeker niet de keuze voor bèta, noch in het<br />
voortgezet onderwijs noch in het hoger onderwijs.<br />
Advies<br />
Verminder de uitval in het hoger onderwijs, houd rek<strong>en</strong>ing met verschill<strong>en</strong> in capaciteit<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> belangstelling van stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> draag bij aan het beeld van het bèta-onderwijs<br />
als e<strong>en</strong> landschap met uitgestrekte vlakt<strong>en</strong> <strong>en</strong> steile kliff<strong>en</strong>. Werk aan e<strong>en</strong> cultuuromslag<br />
binn<strong>en</strong> het bètabrede hoger onderwijs die bij dit beeld past.<br />
Versterking van de keuze voor bèta<br />
Uit onderzoek van de Inspectie van het Onderwijs 9 blijkt echter dat het mer<strong>en</strong>deel van<br />
de schol<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> actief beleid voert als het gaat om het stimuler<strong>en</strong> van de keuze voor<br />
bèta. Schol<strong>en</strong>, doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> decan<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> nog onvoldo<strong>en</strong>de overtuigd van noodzaak,<br />
w<strong>en</strong>selijkheid <strong>en</strong> mogelijkheid om de keuze voor bèta te versterk<strong>en</strong>. Vergelijking<br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> schol<strong>en</strong> laat zi<strong>en</strong> dat leerling<strong>en</strong> op schol<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> proactief beleid aanmerkelijk<br />
vaker e<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>profiel kiez<strong>en</strong> dan leerling<strong>en</strong> op schol<strong>en</strong> die dat niet do<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Stimuleer schol<strong>en</strong>, doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> decan<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> proactief beleid te voer<strong>en</strong> als het gaat<br />
om de keuze voor bèta. Maak de noodzaak <strong>en</strong> w<strong>en</strong>selijkheid van zo'n proactief beleid<br />
duidelijk <strong>en</strong> laat met behulp van good practices zi<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> proactief beleid zin heeft.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s constater<strong>en</strong> dat er veel waardevolle sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>de initiatiev<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> zijn <strong>en</strong> project<strong>en</strong> gestart zijn om de keuze voor bèta te versterk<strong>en</strong>.<br />
Voorbeeld<strong>en</strong> hiervan zijn het technasium, het Universum Programma <strong>en</strong> Jet-Net.<br />
Ondanks deze initiatiev<strong>en</strong> is de keuze voor bèta redelijk gelijk geblev<strong>en</strong>, zowel onder<br />
mann<strong>en</strong> als onder vrouw<strong>en</strong>. Het versterk<strong>en</strong> van de keuze voor exact blijkt dus ge<strong>en</strong><br />
gemakkelijke opgave <strong>en</strong> niet gerealiseerd te kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> vanuit individuele initiatiev<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> losse project<strong>en</strong>. Hoewel de <strong>Profielcommissie</strong>s vanuit de kaders van hun<br />
opdracht maar op e<strong>en</strong> beperkt aantal punt<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> adviser<strong>en</strong>, will<strong>en</strong> zij zich aansluit<strong>en</strong><br />
bij de heers<strong>en</strong>de opvatting<strong>en</strong> over de aanpak om de keuze voor bèta te versterk<strong>en</strong>.<br />
47
Advies<br />
Het versterk<strong>en</strong> van de keuze voor bèta vereist e<strong>en</strong> ket<strong>en</strong>b<strong>en</strong>adering, e<strong>en</strong> aanpak waarbij<br />
de verschill<strong>en</strong>de deelaspect<strong>en</strong> tegelijkertijd word<strong>en</strong> aangepakt. Het gaat dan ondermeer<br />
om de inhoud <strong>en</strong> didactiek van de bètavakk<strong>en</strong>, de structuur van de profiel<strong>en</strong>, de<br />
cultuur binn<strong>en</strong> het bèta-onderwijs in zowel het voortgezet als hoger onderwijs, de<br />
vorm <strong>en</strong> inhoud van het keuzebegeleidingproces, het personeelsbeleid, <strong>en</strong>zovoorts.<br />
48
5.3 Flexibilisering van de profielstructuur<br />
De profiel<strong>en</strong> 1 hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> functie in het keuze- <strong>en</strong> verk<strong>en</strong>ningsproces van de leerling<strong>en</strong>.<br />
Immers met de keuze voor e<strong>en</strong> profiel <strong>en</strong> e<strong>en</strong> daarmee sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>d geheel<br />
van vakk<strong>en</strong>, kiest de leerling al voor e<strong>en</strong> eerste profilering richting hoger onderwijs.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s zi<strong>en</strong> de profiel<strong>en</strong> dan ook vooral als e<strong>en</strong> oriëntatie op <strong>en</strong> k<strong>en</strong>nismaking<br />
met e<strong>en</strong> profielgebied, e<strong>en</strong> verk<strong>en</strong>ning voor de leerling<strong>en</strong> van wat zij will<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> <strong>en</strong> als e<strong>en</strong> eerste stap richting vervolgstudie. In dit hele proces zijn leerling<strong>en</strong>,<br />
ongeveer 15 jaar oud, er niet bij gebaat om al te vroeg gedwong<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> tot keuzes,<br />
of om al te vroeg van bepaalde richting<strong>en</strong> afgeslot<strong>en</strong> te word<strong>en</strong>. De <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
vind<strong>en</strong> daarom e<strong>en</strong> flexibilisering van de profielstructuur noodzakelijk,<br />
met als basis 2 profiel<strong>en</strong>.<br />
Drie fases<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s acht<strong>en</strong>, zoals in 5.1 gesteld, e<strong>en</strong> onderscheid in drie fas<strong>en</strong> in<br />
het voortgezet onderwijs havo <strong>en</strong> vwo w<strong>en</strong>selijk: de funder<strong>en</strong>de fase in de onderbouw<br />
in leerjaar 1 <strong>en</strong> 2, de oriënter<strong>en</strong>de fase in 3 havo <strong>en</strong> 3 <strong>en</strong> 4 vwo <strong>en</strong> de specialiser<strong>en</strong>de<br />
fase in 4 <strong>en</strong> 5 havo <strong>en</strong> 5 <strong>en</strong> 6 vwo.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s zi<strong>en</strong> de oriënter<strong>en</strong>de fase als e<strong>en</strong> fase waarin de leerling<strong>en</strong><br />
geleidelijk voorbereid word<strong>en</strong> op <strong>en</strong> toegerust word<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> verantwoorde keuze<br />
met betrekking tot hun specialisatie. Deze fase moet leerling<strong>en</strong> die het nog niet<br />
wet<strong>en</strong>, de ruimte bied<strong>en</strong> om zich langer te oriënter<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>al moet de oriëntatiefase<br />
zo ingericht word<strong>en</strong> dat meer leerling<strong>en</strong> dan nu gestimuleerd word<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>profiel<br />
te kiez<strong>en</strong> <strong>en</strong> uit te strom<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> bètabrede richting in het hoger onderwijs.<br />
De oriëntatiefase start in het derde leerjaar 2 <strong>en</strong> moet naar het inzicht van de<br />
<strong>Profielcommissie</strong>s voor e<strong>en</strong> deel van de leerling<strong>en</strong> nog e<strong>en</strong> vervolg kunn<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>. In<br />
het vierde leerjaar krijg<strong>en</strong> veel leerling<strong>en</strong> meer zicht op de inhoud <strong>en</strong> het niveau van<br />
de vakk<strong>en</strong> in de profielrichting <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> ze beter conclusies trekk<strong>en</strong> met betrekking<br />
tot eig<strong>en</strong> interesses, capaciteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> ambities. Vooral de bètavakk<strong>en</strong> schrikk<strong>en</strong> sommige<br />
leerling<strong>en</strong> af. Het idee dat je alle<strong>en</strong> met uitmunt<strong>en</strong>de cijfers deze vakk<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong><br />
goed einde kunt br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, weerhoudt e<strong>en</strong> deel van de leerling<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> keuze voor<br />
<strong>natuur</strong>profiel<strong>en</strong>. Leerling<strong>en</strong> die in het vierde leerjaar niet kiez<strong>en</strong> voor de <strong>natuur</strong>profiel<strong>en</strong>,<br />
strom<strong>en</strong> nauwelijks door naar bètabrede opleiding<strong>en</strong> in het hoger onderwijs. Op<br />
het vwo is dat slechts 3% vanuit het profiel Economie <strong>en</strong> Maatschappij, 2% vanuit<br />
Cultuur <strong>en</strong> Maatschappij; op het havo is dat 11% vanuit het profiel Economie <strong>en</strong><br />
Maatschappij <strong>en</strong> 12% vanuit Cultuur <strong>en</strong> Maatschappij. 3 Voor deze leerling<strong>en</strong> is dat ook<br />
bijzonder lastig, omdat veel bètabrede opleiding<strong>en</strong> instroomeis<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> met betrekking<br />
tot de keuze voor het profiel of de keuze voor bepaalde vakk<strong>en</strong>.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s vind<strong>en</strong> het van groot belang om door middel van experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
te onderzoek<strong>en</strong> wat het effect is als e<strong>en</strong> deel van de leerling<strong>en</strong> de kans krijgt om de<br />
profielkeuze uit te stell<strong>en</strong>. De veronderstelling is dat leerling<strong>en</strong> die aarzel<strong>en</strong> over de<br />
keuze voor e<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>profiel hiertoe mogelijk wel besluit<strong>en</strong>, als ze hier nader mee<br />
kunn<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> gecombineerde <strong>natuur</strong>-/maatschappijstroom (op vwo) of<br />
richting (op havo). De uitgestelde profielkeuze wordt in het vervolg aangeduid als ‘verl<strong>en</strong>gde<br />
oriëntatie’. De wijze waarop deze verl<strong>en</strong>gde oriëntatie vormgegev<strong>en</strong> wordt, is<br />
verschill<strong>en</strong>d op havo <strong>en</strong> vwo.<br />
Verl<strong>en</strong>gde oriëntatie in 4 vwo<br />
Diverse schol<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> op dit mom<strong>en</strong>t in 4 vwo al twee hoofdstrom<strong>en</strong>, te wet<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
maatschappij- <strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>stroom. Op deze schol<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> pas in het vijf-<br />
49
de leerjaar e<strong>en</strong> definitieve keuze voor e<strong>en</strong> profiel. De <strong>Profielcommissie</strong>s adviser<strong>en</strong> bij<br />
deze praktijk aan te sluit<strong>en</strong> <strong>en</strong> te experim<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> met de mogelijkheid om de oriëntatiefase<br />
te verl<strong>en</strong>g<strong>en</strong> in 4 vwo. Leerling<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> dan in 4 vwo e<strong>en</strong> maatschappij- of<br />
<strong>natuur</strong>stroom kunn<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong>, maar hebb<strong>en</strong> daarnaast ook nog de mogelijkheid te kiez<strong>en</strong><br />
voor e<strong>en</strong> verl<strong>en</strong>gde oriëntatie, e<strong>en</strong> derde stroom als het ware. De leerling<strong>en</strong> die<br />
voor de laatste stroom kiez<strong>en</strong>, krijg<strong>en</strong> daarin e<strong>en</strong> programma met, naast wiskunde,<br />
zowel vakk<strong>en</strong> uit de maatschappijstroom (geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> economie) als uit de<br />
<strong>natuur</strong>stroom (binask-vakk<strong>en</strong>). Na zo’n jaar van verl<strong>en</strong>gde oriëntatie kunn<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong><br />
definitief kiez<strong>en</strong>. De invulling van 4 vwo 4 is dan als volgt:<br />
vwo 4 verplichte<br />
vakk<strong>en</strong><br />
M-stroom<br />
e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schappelijke<br />
wiskunde<br />
uit A <strong>en</strong> B<br />
gs<br />
ec<br />
2e/3e mvt<br />
De keuze voor verl<strong>en</strong>gde oriëntatie in het vierde leerjaar betek<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> andere organisatie<br />
<strong>en</strong> inhoud van de wiskundeprogramma's. In leerjaar 4 volg<strong>en</strong> alle leerling<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
geme<strong>en</strong>schappelijk programma gebaseerd op wiskunde A <strong>en</strong> B. In paragraaf 6.4 adviser<strong>en</strong><br />
de <strong>Profielcommissie</strong>s deze programma's op schoolniveau in sam<strong>en</strong>werking met<br />
de Vernieuwingscommissie wiskunde te ontwikkel<strong>en</strong>.<br />
Leerling<strong>en</strong> die direct e<strong>en</strong> maatschappijstroom kiez<strong>en</strong>, mak<strong>en</strong> in die stroom k<strong>en</strong>nis met<br />
zowel economie, geschied<strong>en</strong>is als ook met e<strong>en</strong> tweede/derde moderne vreemde taal 5 .<br />
Na het vierde leerjaar kunn<strong>en</strong> deze leerling<strong>en</strong> gefundeerder kiez<strong>en</strong> voor één van de<br />
maatschappelijke richting<strong>en</strong>, op basis van hun ervaring<strong>en</strong> met deze drie vakk<strong>en</strong>.<br />
Voor leerling<strong>en</strong> die direct voor de <strong>natuur</strong>stroom kiez<strong>en</strong>, bestaat het profieldeel uit het<br />
vak wiskunde <strong>en</strong> de binask-vakk<strong>en</strong>. Voor alle bètabrede opleiding<strong>en</strong> in het hoger<br />
onderwijs is e<strong>en</strong> basis noodzakelijk vanuit de drie <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke vakk<strong>en</strong>,<br />
<strong>natuur</strong>kunde, scheikunde <strong>en</strong> biologie. Schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> ervoor kiez<strong>en</strong> de<br />
binask-vakk<strong>en</strong> als geïntegreerd programma sci<strong>en</strong>ce of binask aan te bied<strong>en</strong>, of als<br />
afzonderlijke vakk<strong>en</strong> op het rooster te plaats<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Start experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> op schol<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> verl<strong>en</strong>gde oriëntatie op 4 vwo in de vorm van<br />
e<strong>en</strong> extra stroom, naast e<strong>en</strong> maatschappij- <strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>stroom, die toegang geeft tot<br />
de twee profiel<strong>en</strong>. Onderzoek het effect ervan op het keuzegedrag van leerling<strong>en</strong>, met<br />
name op de voorkeur voor het <strong>natuur</strong>profiel. Het keuzegedrag van meisjes di<strong>en</strong>t daarbij<br />
expliciet gevolgd <strong>en</strong> geanalyseerd te word<strong>en</strong>. 6<br />
Verl<strong>en</strong>gde oriëntatie in 4 <strong>en</strong> 5 havo<br />
VERLENGDE<br />
ORIËNTATIE<br />
e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schappelijke<br />
wiskunde<br />
uit A <strong>en</strong> B<br />
gs<br />
ec<br />
binask<br />
N-stroom<br />
e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schappelijke<br />
wiskunde<br />
uit A <strong>en</strong> B<br />
Op het havo kan het effect van e<strong>en</strong> verl<strong>en</strong>gde oriëntatie op het keuzegedrag van de<br />
leerling<strong>en</strong> mogelijk groter zijn dan op het vwo, omdat over de hele lijn de havoleerling<strong>en</strong><br />
minder profielgebond<strong>en</strong> vervolgopleiding<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> dan de vwo-leerling<strong>en</strong>. 7 De<br />
mogelijkheid ontbreekt om voor 4 havo e<strong>en</strong>zelfde opzet te kiez<strong>en</strong> als voor 4 vwo, aangezi<strong>en</strong><br />
er dan maar één exam<strong>en</strong>jaar over zou blijv<strong>en</strong> voor de specialisatiefase. Vandaar<br />
dat de <strong>Profielcommissie</strong>s voor havo adviser<strong>en</strong> om experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> te start<strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
gecombineerde richting, naast e<strong>en</strong> maatschappijprofiel <strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>profiel, die doorloopt<br />
tot <strong>en</strong> met het vijfde leerjaar. De invulling van het vierde leerjaar van het havo is<br />
dan als volgt:<br />
bi<br />
na<br />
sk<br />
Bij voorkeur<br />
e<strong>en</strong><br />
geïntegreerd<br />
programma<br />
binask<br />
50
havo 4 verplichte<br />
profielvakk<strong>en</strong><br />
M-profiel<br />
wi C of A<br />
of B<br />
gs<br />
mw<br />
E<strong>en</strong> alternatief voor e<strong>en</strong> dergelijke verl<strong>en</strong>gde oriëntatie op het havo zou kunn<strong>en</strong><br />
bestaan uit e<strong>en</strong> opdeling van 4 havo in twee keer e<strong>en</strong> half jaar. De eerste helft van 4<br />
havo zou voor die leerling<strong>en</strong> die daar behoefte aan hebb<strong>en</strong>, de functie kunn<strong>en</strong> vervull<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> verl<strong>en</strong>gde oriëntatie. In de tweede helft van 4 havo zoud<strong>en</strong> die leerling<strong>en</strong><br />
dan e<strong>en</strong> keuze moet<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> voor het profiel, net zoals aan het einde van 4 vwo.<br />
Advies<br />
Start experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> op schol<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> verl<strong>en</strong>gde oriëntatie op 4 <strong>en</strong> 5 havo in de<br />
vorm van e<strong>en</strong> combinatierichting naast e<strong>en</strong> maatschappij- <strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>profiel.<br />
Onderzoek het effect ervan op de uitstroomrichting van leerling<strong>en</strong> met name op de<br />
voorkeur voor bèta- uitstroomrichting<strong>en</strong>. Het keuzegedrag van meisjes di<strong>en</strong>t daarbij<br />
expliciet gevolgd <strong>en</strong> geanalyseerd te word<strong>en</strong>. 8<br />
Alternatief advies<br />
Start experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> op schol<strong>en</strong> in de vorm van e<strong>en</strong> uitgestelde profielkeuze van e<strong>en</strong><br />
half jaar in 4 havo. Onderzoek het effect ervan op het keuzegedrag van leerling<strong>en</strong> met<br />
name op de voorkeur voor het <strong>natuur</strong>profiel. Het keuzegedrag van meisjes di<strong>en</strong>t daarbij<br />
expliciet gevolgd <strong>en</strong> geanalyseerd te word<strong>en</strong>. 9<br />
Van vier naar twee profiel<strong>en</strong><br />
1<br />
wi A of B<br />
gs<br />
ec<br />
In paragraaf 5.2 <strong>en</strong> in themadocum<strong>en</strong>t 6 is betoogd waarom de <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
adviser<strong>en</strong> voor één <strong>natuur</strong>profiel. Het geeft naar de m<strong>en</strong>ing van de <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
e<strong>en</strong> scheve beeldvorming om naast één <strong>natuur</strong>profiel nog twee of zelfs drie maatschappijprofiel<strong>en</strong><br />
te handhav<strong>en</strong>. Twee hoofdprofiel<strong>en</strong> met daarbinn<strong>en</strong> richting<strong>en</strong> waar<br />
leerling<strong>en</strong> uit kunn<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong>, is ev<strong>en</strong>wichtiger.<br />
Invulling van het profieldeel op het vwo<br />
Vanuit het vwo is het keuzepatroon in 2004 als volgt. 10<br />
N&T<br />
N&G<br />
E&M<br />
C&M<br />
profielkeuze<br />
vakk<strong>en</strong><br />
Economie<br />
8%<br />
5%<br />
38%<br />
1%<br />
Gezondheid<br />
4%<br />
45%<br />
1%<br />
2%<br />
1<br />
Gedrag<br />
<strong>en</strong> Maatschappij<br />
3%<br />
12%<br />
24%<br />
40%<br />
profiel<strong>en</strong><br />
M/N richting<br />
wi A of B<br />
gs<br />
ec<br />
binask<br />
0<br />
Natuur<br />
<strong>en</strong> Milieu<br />
19%<br />
18%<br />
2%<br />
0%<br />
Recht<br />
1%<br />
4%<br />
22%<br />
20%<br />
N-profiel<br />
wi B of A<br />
bi<br />
na<br />
sk<br />
Bij voorkeur<br />
e<strong>en</strong><br />
geïntegreerd<br />
programma<br />
binask<br />
richtingkeuze d.m.v.<br />
modules nlt, wi D,<br />
fysische ak <strong>en</strong> inf<br />
Techniek<br />
62%<br />
11%<br />
0%<br />
0%<br />
Taal <strong>en</strong><br />
Cultuur<br />
2%<br />
4%<br />
12%<br />
36%<br />
51
De belangrijkste uitstroomrichting<strong>en</strong> voor de maatschappijprofiel<strong>en</strong> zijn: Economie,<br />
Gedrag <strong>en</strong> Maatschappij (inclusief Recht) <strong>en</strong> Taal <strong>en</strong> Cultuur. Geconstateerd moet word<strong>en</strong><br />
dat het profiel Cultuur <strong>en</strong> Maatschappij zoals dat per augustus 2007 wordt ingericht,<br />
de voorbereiding op twee uitstroomrichting<strong>en</strong> in één profiel tracht te ver<strong>en</strong>ig<strong>en</strong>:<br />
zowel Gedrag <strong>en</strong> Maatschappij (inclusief Recht) als Taal <strong>en</strong> Cultuur. De <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
acht<strong>en</strong> dit gewrong<strong>en</strong>. Zij adviser<strong>en</strong> daarom in het maatschappijprofiel<br />
drie richting<strong>en</strong> te onderscheid<strong>en</strong>: 1. Maatschappij, Taal <strong>en</strong> Cultuur, 2. Maatschappij <strong>en</strong><br />
Gedrag, 3. Maatschappij <strong>en</strong> Economie. De invulling van het maatschappijprofiel èn<br />
van het <strong>natuur</strong>profiel wordt dan als volgt:<br />
5 <strong>en</strong> 6<br />
vwo<br />
gs<br />
2e/3e mvt<br />
1<br />
uit kunst, fil,<br />
mw, ak,<br />
3e/4e mvt<br />
richting<br />
Maatschappij,<br />
Taal & Cultuur<br />
Invulling van het profieldeel op het havo<br />
Vanuit het havo is het keuzepatroon in 2004 als volgt. 11<br />
N&T<br />
N&G<br />
E&M<br />
C&M<br />
verplichte<br />
profielvakk<strong>en</strong><br />
profielkeuze<br />
vakk<strong>en</strong><br />
Economie<br />
8%<br />
8%<br />
67%<br />
32%<br />
profiel<strong>en</strong><br />
wi C of A of B<br />
M-profiel<br />
wi A of C of B wi A of B<br />
Gezondheid<br />
2%<br />
31%<br />
5%<br />
10%<br />
gs<br />
mw<br />
Gedrag<br />
<strong>en</strong> Maatschappij<br />
1%<br />
8%<br />
9%<br />
22%<br />
1<br />
uit ak, kunst<br />
2e/3e mvt,<br />
fil, ec<br />
richting<br />
Maatschappij<br />
& Gedrag<br />
Landbouw<br />
2%<br />
7%<br />
1%<br />
0%<br />
N-profiel<br />
wi B of A<br />
De belangrijkste uitstroomrichting<strong>en</strong> voor de maatschappijprofiel<strong>en</strong> zijn - naast<br />
Onderwijs - Economie, Gedrag <strong>en</strong> Maatschappij. Dit is de aanleiding voor de <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
om te adviser<strong>en</strong> om in het maatschappijprofiel twee richting<strong>en</strong> te onderscheid<strong>en</strong>:<br />
1. Maatschappij <strong>en</strong> Gedrag, 2. Maatschappij <strong>en</strong> Economie. E<strong>en</strong> aparte richting<br />
voor ’Onderwijs’ acht<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s niet gew<strong>en</strong>st: de keuze voor e<strong>en</strong><br />
leraarsopleiding moet mede bepaald word<strong>en</strong> door k<strong>en</strong>nis van <strong>en</strong> belangstelling voor<br />
e<strong>en</strong> vak.<br />
gs<br />
ec<br />
1<br />
uit m&o, ak,<br />
2e/3e mvt,<br />
mw<br />
richting<br />
Maatschappij<br />
& Economie<br />
Onderwijs<br />
4%<br />
15%<br />
12%<br />
31%<br />
bi<br />
na<br />
sk<br />
richtingkeuze d.m.v.<br />
modules nlt, wi D,<br />
fysische ak <strong>en</strong> inf<br />
richting<br />
Bètabreed<br />
Techniek<br />
82%<br />
30%<br />
5%<br />
2%<br />
Bij voorkeur<br />
e<strong>en</strong><br />
geïntegreerd<br />
programma<br />
binask<br />
Taal <strong>en</strong><br />
Cultuur<br />
1%<br />
1%<br />
0,4%<br />
5%<br />
52
De invulling van het maatschappijprofiel èn het <strong>natuur</strong>profiel wordt dan als volgt:<br />
4 e 5<br />
havo<br />
M<br />
wi C of A<br />
of B<br />
gs<br />
mw<br />
1<br />
uit ak,<br />
mw, 2e<br />
mvt, m&o<br />
richting<br />
Maatschappij<br />
& Gedrag<br />
wi A of B<br />
gs<br />
ec<br />
1<br />
uit kunst<br />
fil, ec, 2e<br />
mvt, ak<br />
richting<br />
Maatschappij<br />
&<br />
Economie<br />
Verplichte profielvakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> profielkeuzevakk<strong>en</strong><br />
N<br />
wi B of A<br />
Per 1 augustus 2007 word<strong>en</strong> er profielkeuzevakk<strong>en</strong> in ieder profiel ingevoerd, naast de<br />
verplichte profielvakk<strong>en</strong>. Leerling<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> hierdoor meer keuzevrijheid in het sam<strong>en</strong>stell<strong>en</strong><br />
van hun profiel. De <strong>Profielcommissie</strong>s acht<strong>en</strong> dit e<strong>en</strong> goede wijziging, ook voor<br />
de langere termijn. Zij hebb<strong>en</strong> in paragraaf 5.1.3 het advies geformuleerd dat schol<strong>en</strong><br />
wel alle profielkeuzevakk<strong>en</strong> verplicht moet<strong>en</strong> aanbied<strong>en</strong>; schol<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> hierbij e<strong>en</strong><br />
ondergr<strong>en</strong>s stell<strong>en</strong> van minimum aantall<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> die dit vak dan moet<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong>.<br />
Vraag waarvoor de <strong>Profielcommissie</strong>s zich gesteld zag<strong>en</strong>, was op grond van welke criteria<br />
e<strong>en</strong> bepaald vak e<strong>en</strong> verplicht profielvak of e<strong>en</strong> profielkeuzevak wordt. Aangezi<strong>en</strong><br />
de instroomeis<strong>en</strong> die het hoger onderwijs stelt, opgerekt zijn of helemaal niet gesteld<br />
word<strong>en</strong>, is het ondo<strong>en</strong>lijk om e<strong>en</strong> vak slechts verplicht profielvak te mak<strong>en</strong> als het als<br />
instroomeis gesteld wordt in de sector waar de gediplomeerd<strong>en</strong> terechtkom<strong>en</strong>. Bij de<br />
maatschappijprofiel<strong>en</strong> speelt dit sterker dan bij de <strong>natuur</strong>profiel<strong>en</strong>. De <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
zijn van m<strong>en</strong>ing dat de verplichte profielvakk<strong>en</strong>, <strong>en</strong> in mindere mate ook de<br />
profielkeuzevakk<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> belangrijk rol spel<strong>en</strong> in de id<strong>en</strong>titeitsbepaling van e<strong>en</strong> richting.<br />
Profielvakk<strong>en</strong> drag<strong>en</strong> bij aan:<br />
• de voorbereiding op specifieke richting<strong>en</strong> in het hoger onderwijs;<br />
én<br />
• de id<strong>en</strong>titeit <strong>en</strong> profilering van e<strong>en</strong> profiel.<br />
Voor het <strong>natuur</strong>profiel kiez<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s voor de volg<strong>en</strong>de invulling:<br />
Natuurprofiel<br />
richting<br />
Bètabreed<br />
verplichte<br />
profielvakk<strong>en</strong><br />
profielkeuze<br />
vakk<strong>en</strong><br />
profiel<strong>en</strong><br />
M/N richting<br />
wi A of B<br />
gs<br />
ec<br />
binask<br />
0<br />
verplicht profielvak<br />
wiskunde B of A<br />
binask<br />
bi<br />
na<br />
sk<br />
richtingkeuze d.m.v.<br />
modules nlt, wi D,<br />
fysische ak <strong>en</strong> inf<br />
richting<br />
Bètabreed<br />
Bij voorkeur<br />
e<strong>en</strong><br />
geïntegreerd<br />
programma<br />
binask<br />
profielkeuzevak<br />
modules vanuit wiskunde D,<br />
nlt, inf, fysische<br />
aardrijkskunde<br />
53
Voor het maatschappijprofiel kiez<strong>en</strong> voor de <strong>Profielcommissie</strong>s voor de volg<strong>en</strong>de<br />
invulling:<br />
Maatschappijprofiel<br />
richting<br />
Maatschappij, Taal <strong>en</strong><br />
Cultuur (alle<strong>en</strong> vwo)<br />
Maatschappij <strong>en</strong> Gedrag<br />
Maatschappij <strong>en</strong> Economie<br />
verplicht profielvak<br />
wi C of A of B<br />
gs<br />
tweede mvt<br />
wi A of C of B<br />
gs<br />
mw<br />
wi A of B<br />
gs<br />
ec<br />
profielkeuzevak<br />
E<strong>en</strong> uit<br />
kunst, fil, mw, ak, 3e/4e mvt<br />
E<strong>en</strong> uit<br />
kunst, fil, ec, 2e/3e mvt, ak<br />
E<strong>en</strong> uit<br />
m&o, ak, 2e/3e mvt, mw<br />
Advies<br />
Deel het maatschappijprofiel op het vwo op in drie richting<strong>en</strong>: Maatschappij <strong>en</strong> Gedrag<br />
<strong>en</strong> Maatschappij <strong>en</strong> Economie <strong>en</strong> Maatschappij, Taal <strong>en</strong> Cultuur (alle<strong>en</strong> op vwo); <strong>en</strong> op<br />
het havo in twee richting<strong>en</strong>: Maatschappij <strong>en</strong> Gedrag <strong>en</strong> Maatschappij <strong>en</strong> Economie.<br />
In paragraaf 5.2 is toegelicht dat het Natuurprofiel verbreed <strong>en</strong> verdiept kan word<strong>en</strong><br />
door e<strong>en</strong> keuze te mak<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong> aanbod van modules.<br />
54
5.4 Exam<strong>en</strong>s<br />
De omnival<strong>en</strong>tie van de diploma’s havo <strong>en</strong> vwo wordt als e<strong>en</strong> kostbaar goed<br />
beschouwd. Het diploma geeft rechtstreeks toegang tot de opleiding<strong>en</strong> in het hoger<br />
beroepsonderwijs (hbo) <strong>en</strong> aan universiteit<strong>en</strong>. Er is over het algeme<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> sprake<br />
van selectie aan de poort van de instelling<strong>en</strong> voor hoger onderwijs. Wel word<strong>en</strong> voor<br />
de meeste opleiding<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> ministeriële regeling, op basis van adviez<strong>en</strong> van de<br />
instelling<strong>en</strong> voor hoger onderwijs, eis<strong>en</strong> gesteld als het gaat om het gevolgde profiel.<br />
Ook is voor e<strong>en</strong> aantal andere opleiding<strong>en</strong> e<strong>en</strong> numerus fixus van toepassing. Slechts<br />
voor <strong>en</strong>kele opleiding<strong>en</strong> word<strong>en</strong> extra-curriculaire eis<strong>en</strong> gesteld, bijvoorbeeld voor<br />
kunst- <strong>en</strong> sportopleiding<strong>en</strong> of paramedische opleiding<strong>en</strong>.<br />
Leerling<strong>en</strong> van havo <strong>en</strong> vwo behal<strong>en</strong> hun diploma door te slag<strong>en</strong> voor het exam<strong>en</strong>.<br />
Het Nederlandse voortgezet onderwijs k<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> mix van e<strong>en</strong> landelijk (c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong>)<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> door de school afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> exam<strong>en</strong> (schoolexam<strong>en</strong>). Alle vakk<strong>en</strong> in de<br />
tweede fase word<strong>en</strong> afgeslot<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> exam<strong>en</strong>. Sommige vakk<strong>en</strong> word<strong>en</strong> afgeslot<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong> bijvoorbeeld vakk<strong>en</strong> in het geme<strong>en</strong>schappelijke deel als maatschappijleer<br />
<strong>en</strong> anw. Andere vakk<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, naast het schoolexam<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal<br />
exam<strong>en</strong>, dat landelijk wordt afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Maatschappelijk gezi<strong>en</strong> is het w<strong>en</strong>selijk om<br />
de waarde van diploma's te borg<strong>en</strong> door het niveau van het onderwijs vast te legg<strong>en</strong>.<br />
Het c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> belangrijk elem<strong>en</strong>t in deze kwaliteitsborging. In land<strong>en</strong><br />
zonder c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong> is er sprake van e<strong>en</strong> neerwaartse druk op de gemiddelde<br />
kwaliteit van het voortgezet onderwijs.<br />
Zowel vóór de invoering van de tweede fase, tijd<strong>en</strong>s de invoering van de tweede fase,<br />
als nu na meer dan zev<strong>en</strong> jaar ervaring met de tweede fase, was <strong>en</strong> is er kritiek over<br />
de wijze waarop het exam<strong>en</strong> havo <strong>en</strong> vwo is opgebouwd <strong>en</strong> ingevuld. De kritiek richt<br />
zich zowel op het schoolexam<strong>en</strong> als op het c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>. Op hoofdlijn<strong>en</strong> nem<strong>en</strong><br />
de <strong>Profielcommissie</strong>s twee t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s<strong>en</strong> waar:<br />
1. De behoefte aan standaardisering <strong>en</strong> de mogelijkheid om te kunn<strong>en</strong> vergelijk<strong>en</strong>;<br />
2. De behoefte aan flexibilisering <strong>en</strong> maatwerk.<br />
Er is e<strong>en</strong> nationale, maatschappelijke behoefte om gedeelde k<strong>en</strong>nis vast te legg<strong>en</strong> in<br />
e<strong>en</strong> canon, de waarde van diploma’s te kunn<strong>en</strong> borg<strong>en</strong> <strong>en</strong> de resultat<strong>en</strong> van schol<strong>en</strong><br />
met elkaar te kunn<strong>en</strong> vergelijk<strong>en</strong>. En er is internationaal de w<strong>en</strong>s om niet alle<strong>en</strong><br />
onderwijssystem<strong>en</strong> <strong>en</strong> curricula, maar ook exam<strong>en</strong>s <strong>en</strong> diploma’s met elkaar te kunn<strong>en</strong><br />
vergelijk<strong>en</strong>.<br />
De tweede t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s, flexibilisering <strong>en</strong> maatwerk, staat deels op gespann<strong>en</strong> voet met<br />
de eerste. Schol<strong>en</strong> will<strong>en</strong> zich namelijk kunn<strong>en</strong> profiler<strong>en</strong>, ouders will<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> ook doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> will<strong>en</strong> e<strong>en</strong> keus hebb<strong>en</strong> in de uitvoering van hun werk. Schol<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> ook maatwerk kunn<strong>en</strong> lever<strong>en</strong> als het ondermeer gaat om verschill<strong>en</strong>de interesses<br />
<strong>en</strong> capaciteit<strong>en</strong> van leerling<strong>en</strong>.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s hebb<strong>en</strong> in het verl<strong>en</strong>gde van deze t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, die deels op<br />
gespann<strong>en</strong> voet met elkaar staan, zich de vraag gesteld hoe ingespeeld kan word<strong>en</strong><br />
op zowel maatschappelijke ontwikkeling<strong>en</strong> als op ontwikkeling<strong>en</strong> in het onderwijs<br />
zelf, waarbij tegelijkertijd de waarde van het diploma havo <strong>en</strong> vwo behoud<strong>en</strong> blijft.<br />
Diploma <strong>en</strong> examinering<br />
Het c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong> is noodzakelijk om het maatschappelijk gestelde vertrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
de gelijke waarde van diploma's, verstrekt door verschill<strong>en</strong>de schol<strong>en</strong> voor voortgezet<br />
onderwijs, te waarborg<strong>en</strong>. Het is onverbrekelijk verbond<strong>en</strong> met het publieke <strong>en</strong> nationale<br />
karakter van het Nederlandse onderwijsstelsel (zie 1.2) Het is daarom noodzakelijk<br />
om het landelijke opgestelde <strong>en</strong> afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong> te handhav<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
zonodig te versterk<strong>en</strong>. Tegelijkertijd biedt het schoolexam<strong>en</strong> schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
mogelijkhed<strong>en</strong> om te differ<strong>en</strong>tiër<strong>en</strong> op tal van gebied<strong>en</strong>, die zowel de aantrekkelijk-<br />
55
heid alsook de kwaliteit van het onderwijs vergrot<strong>en</strong>. Differ<strong>en</strong>tiër<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> manier van<br />
profiler<strong>en</strong> voor schol<strong>en</strong>. Dit kan m<strong>en</strong> do<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> invulling te gev<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong><br />
maatschappelijke, onderwijskundige of pedagogisch-didactische visie of door ruimte<br />
te gev<strong>en</strong> aan de expertise <strong>en</strong> belangstelling van doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Maar ook door rek<strong>en</strong>ing te<br />
houd<strong>en</strong> met verschill<strong>en</strong>de capaciteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> interesses van leerling<strong>en</strong> of sam<strong>en</strong> te werk<strong>en</strong><br />
met partners buit<strong>en</strong> de school, zoals het hoger onderwijs of bedrijfslev<strong>en</strong>.<br />
De aard <strong>en</strong> inhoud van sommige vakonderdel<strong>en</strong> l<strong>en</strong><strong>en</strong> zich er ook beter voor om afgeslot<strong>en</strong><br />
te word<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong>. De <strong>Profielcommissie</strong>s constater<strong>en</strong> dat schol<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nog onvoldo<strong>en</strong>de gebruik mak<strong>en</strong> van de mogelijkhed<strong>en</strong> die schoolexam<strong>en</strong>s<br />
bied<strong>en</strong>. Dat is jammer, juist omdat het schoolexam<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke rol kan<br />
spel<strong>en</strong> in het verhog<strong>en</strong> van de kwaliteit, het aantrekkelijker mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> het vernieuw<strong>en</strong><br />
van het onderwijs. Het schoolexam<strong>en</strong> vormt dan ook e<strong>en</strong> gelijkwaardig deel van het<br />
eindexam<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> inhoud <strong>en</strong> eig<strong>en</strong> karakter. Het Nederlandse eindexam<strong>en</strong><br />
met zowel c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>s als schoolexam<strong>en</strong>s is bijzonder in vergelijking met andere<br />
land<strong>en</strong> <strong>en</strong> ver<strong>en</strong>igt daarmee de verschill<strong>en</strong>de positieve aspect<strong>en</strong> van zowel e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal<br />
exam<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Handhaaf de omnival<strong>en</strong>tie van de diploma’s havo <strong>en</strong> vwo, zodat leerling<strong>en</strong> die voldo<strong>en</strong><br />
aan de instroomeis<strong>en</strong> rechtstreeks toegang blijv<strong>en</strong> houd<strong>en</strong> tot bacheloropleiding<strong>en</strong> in<br />
het hoger onderwijs. Handhaaf het tweeledige karakter van het eindexam<strong>en</strong> havo <strong>en</strong><br />
vwo, met zowel e<strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong> met elk e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> functie<br />
<strong>en</strong> karakter.<br />
C<strong>en</strong>trale examinering<br />
Het onderwijs op havo <strong>en</strong> vwo k<strong>en</strong>t, zoals eerder gesteld e<strong>en</strong> tweeledige doelstelling:<br />
algem<strong>en</strong>e vorming <strong>en</strong> ontwikkeling én voorbereiding op het hoger onderwijs. De<br />
<strong>Profielcommissie</strong>s nem<strong>en</strong> waar dat er e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de maatschappelijke behoefte<br />
bestaat om, in het verl<strong>en</strong>gde van maatschappelijke ontwikkeling<strong>en</strong> zoals individualisering,<br />
gedeelde k<strong>en</strong>nis vast te legg<strong>en</strong> <strong>en</strong> te borg<strong>en</strong>. De algem<strong>en</strong>e vorming <strong>en</strong> ontwikkeling<br />
voor leerling<strong>en</strong> in havo <strong>en</strong> vwo is vooral vormgegev<strong>en</strong> in het algem<strong>en</strong>e deel van<br />
de profiel<strong>en</strong>. Deze algem<strong>en</strong>e vorming <strong>en</strong> ontwikkeling zijn nodig voor alle opleiding<strong>en</strong><br />
in het hoger onderwijs én voor het uitoef<strong>en</strong><strong>en</strong> van maatschappelijke functies, waarvoor<br />
e<strong>en</strong> hogere opleiding noodzakelijk of gew<strong>en</strong>st is.<br />
Het onderwijs dat van belang is voor specifieke opleiding<strong>en</strong> in het hoger onderwijs<br />
vindt overweg<strong>en</strong>d plaats in de profielvakk<strong>en</strong>. Om bij de aansluiting op het hoger<br />
onderwijs de gelijke waard<strong>en</strong> van diploma’s van verschill<strong>en</strong>de schol<strong>en</strong> te borg<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
leerling<strong>en</strong> van verschill<strong>en</strong>de schol<strong>en</strong> zo veel mogelijk gelijke kans<strong>en</strong> te bied<strong>en</strong> is het<br />
noodzakelijk om ook de k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> die van belang zijn voor de voorbereiding<br />
op het hoger onderwijs, vast te legg<strong>en</strong> <strong>en</strong> te borg<strong>en</strong>. Er zijn veel verschill<strong>en</strong>de<br />
profielkeuzevakk<strong>en</strong>, zowel wat betreft de aard van het programma als het ontwikkelingsstadium<br />
waarin e<strong>en</strong> vak zich bevindt. Profielkeuzevakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> keuze-exam<strong>en</strong>vakk<strong>en</strong><br />
1 hebb<strong>en</strong> vanuit het perspectief van de leerling vooral e<strong>en</strong> profiler<strong>en</strong>d karakter.<br />
Leerling<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> deze vakk<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> om hun profiel te verdiep<strong>en</strong> of te verbred<strong>en</strong>, of<br />
uit eig<strong>en</strong> interesses. Voor deze vakk<strong>en</strong> moet per vak bekek<strong>en</strong> word<strong>en</strong> hoe de examinering<br />
vormgegev<strong>en</strong> kan word<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Sluit vakk<strong>en</strong> die van belang zijn voor de borging van gedeelde k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> de aansluiting<br />
<strong>en</strong> voorbereiding op het hoger onderwijs, af met zowel e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong> als<br />
e<strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong>. Het betreft hier de vakk<strong>en</strong> in het geme<strong>en</strong>schappelijke deel 2 , profielvakk<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal (profiel)keuzevakk<strong>en</strong>. De examinering van profielkeuzevakk<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> keuze-exam<strong>en</strong>vakk<strong>en</strong> moet per vak beoordeeld word<strong>en</strong>.<br />
56
Borging kwaliteit schoolexam<strong>en</strong><br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s acht<strong>en</strong> het van belang dat het c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong> andere inhoud<strong>en</strong><br />
toetst dan het schoolexam<strong>en</strong>. Deze inhoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong> vastgelegd in exam<strong>en</strong>programma’s<br />
die op robuuste hoofdlijn<strong>en</strong> geformuleerd word<strong>en</strong>. Het c<strong>en</strong>trale deel wordt<br />
geëxpliciteerd <strong>en</strong> vastgelegd in e<strong>en</strong> syllabus. Voorbeelduitwerking<strong>en</strong> t<strong>en</strong> behoeve van<br />
het schoolexam<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> deel uit van e<strong>en</strong> handreiking. Syllabi <strong>en</strong> handreiking<strong>en</strong> zijn<br />
instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voor uitgeverij<strong>en</strong>, schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> om het onderwijs vorm te gev<strong>en</strong>.<br />
Wat in welk exam<strong>en</strong> getoetst wordt, is afhankelijk van de doelstelling <strong>en</strong> het acc<strong>en</strong>t<br />
dat gelegd wordt <strong>en</strong> de manier waarop iets getoetst moet word<strong>en</strong>. Deze zak<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
per vak verschill<strong>en</strong>.<br />
In algem<strong>en</strong>e zin kan vastgesteld word<strong>en</strong> dat de kern van de inhoud van e<strong>en</strong> vak<br />
getoetst wordt in het c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>. In vakk<strong>en</strong> waarin de concept-contextb<strong>en</strong>adering<br />
als uitgangspunt gekoz<strong>en</strong> wordt, zijn dit in ieder geval de concept<strong>en</strong>.<br />
Achtergrondinformatie over dit onderwerp is opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in het themadocum<strong>en</strong>t 5.<br />
Het c<strong>en</strong>traal getoetste deel, de kern van e<strong>en</strong> vak, omvat echter minimaal e<strong>en</strong> derde <strong>en</strong><br />
maximaal twee derde van de inhoud van e<strong>en</strong> vak. Deze kern wordt per vak in sam<strong>en</strong>hang<br />
met andere vakk<strong>en</strong> door inhoudsdeskundig<strong>en</strong> vastgesteld. Het schoolexam<strong>en</strong> is<br />
e<strong>en</strong> gelijkwaardig deel van het eindexam<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> inhoud <strong>en</strong> e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> karakter.<br />
Het toetst die zak<strong>en</strong> die, ofwel niet ess<strong>en</strong>tieel zijn als het gaat om de borging van<br />
gedeelde k<strong>en</strong>nis of doorstroomrelevante k<strong>en</strong>nis, maar wel bijdrag<strong>en</strong> aan de profilering<br />
van e<strong>en</strong> school, doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> of leerling<strong>en</strong>. Daarnaast toetst het schoolexam<strong>en</strong> inhoud<strong>en</strong>,<br />
die moeilijk of niet in e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong> getoetst kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s constater<strong>en</strong> dat de situatie rondom schoolexam<strong>en</strong>s op dit<br />
mom<strong>en</strong>t onvoldo<strong>en</strong>de inzichtelijk is. De to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de beleidsruimte voor schol<strong>en</strong> om het<br />
eig<strong>en</strong> onderwijsbeleid vorm te gev<strong>en</strong> <strong>en</strong> het volwaardige eig<strong>en</strong> karakter <strong>en</strong> de eig<strong>en</strong><br />
functie van het schoolexam<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong> om vaststelling van duidelijke kaders voor het<br />
schoolexam<strong>en</strong>. Het niveau van het schoolexam<strong>en</strong> moet voldo<strong>en</strong>de gewaarborgd word<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> kader nodig waarbinn<strong>en</strong> hun compet<strong>en</strong>ties op dit gebied verder<br />
ontwikkeld kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Voor het borg<strong>en</strong> van het kwaliteitsniveau van het<br />
schoolexam<strong>en</strong> zijn verschill<strong>en</strong>de instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> beschikbaar, bijvoorbeeld toetsbank<strong>en</strong>,<br />
collegiale toetsing of visitatie, externe examinering, tweede correctie, committering vanuit<br />
het hoger onderwijs <strong>en</strong>zovoorts. E<strong>en</strong> kwalitatieve vorm van expertbeoordeling heeft<br />
de voorkeur <strong>en</strong> zou deel moet<strong>en</strong> uitmak<strong>en</strong> van de zorg voor kwaliteit van de school zelf.<br />
Advies<br />
Borg de kwaliteit van het schoolexam<strong>en</strong>. Het gaat daarbij om richtlijn<strong>en</strong> <strong>en</strong> criteria<br />
(overheid), blauwdrukk<strong>en</strong> <strong>en</strong> voorbeelduitwerking<strong>en</strong> (expertise-institut<strong>en</strong>) <strong>en</strong> controle<br />
(Inspectie van het Onderwijs).<br />
Ontkoppeling c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong> <strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong><br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s zijn van m<strong>en</strong>ing dat het zinvol is om zowel de positie van het<br />
schoolexam<strong>en</strong> als de positie van het c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong> te versterk<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong> situatie<br />
waarin in to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de mate de beleidsruimte voor schol<strong>en</strong> vergroot wordt, is dit voor<br />
beide vorm<strong>en</strong> van examinering noodzakelijk om de waarde van het diploma ook in de<br />
toekomst te kunn<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> waarborg<strong>en</strong>. De <strong>Profielcommissie</strong>s acht<strong>en</strong> het dan ook<br />
noodzakelijk dat leerling<strong>en</strong> afzonderlijk zowel slag<strong>en</strong> voor het schoolexam<strong>en</strong> als voor<br />
het c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>. Zij acht<strong>en</strong> het zinvol om het c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong> <strong>en</strong> het schoolexam<strong>en</strong><br />
volledig te ontkoppel<strong>en</strong>. De uitwerking van dit voorstel is opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in bijlage 5.<br />
De ontkoppeling van het c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong> <strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> ingrijp<strong>en</strong>de maatregel<br />
die vele verschill<strong>en</strong>de gevolg<strong>en</strong> kan hebb<strong>en</strong>. Nader onderzoek hiernaar is dan ook<br />
noodzakelijk.<br />
57
Advies<br />
Onderzoek de gevolg<strong>en</strong> van de ontkoppeling van het c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong> <strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> nadere uitwerking van dit onderzoek wordt gegev<strong>en</strong> in de toelichting in<br />
bijlage 5.<br />
De overheid constateert e<strong>en</strong> behoefte aan het flexibiliser<strong>en</strong> van exam<strong>en</strong>s. De<br />
<strong>Profielcommissie</strong>s zett<strong>en</strong> vraagtek<strong>en</strong>s bij de w<strong>en</strong>selijkheid om het aantal exam<strong>en</strong>mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
te flexibiliser<strong>en</strong>, ook al constater<strong>en</strong> zij in 5.1.3 dat leerling<strong>en</strong> zo meer keuzeruimte<br />
gebod<strong>en</strong> kan word<strong>en</strong>.<br />
Meerdere exam<strong>en</strong>mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vergrot<strong>en</strong> de complexiteit van de schoolorganisatie.<br />
Daarnaast do<strong>en</strong> meerdere exam<strong>en</strong>mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> recht aan de waarde van het gezam<strong>en</strong>lijk<br />
afsluit<strong>en</strong> van de middelbare schooltijd. Het eindexam<strong>en</strong> is niet alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> mijlpaal<br />
voor veel leerling<strong>en</strong>, maar ook e<strong>en</strong> overgangsritueel in het lev<strong>en</strong> van groep<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong>.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s constater<strong>en</strong> echter dat met name op het havo de voorbereiding<br />
op <strong>en</strong> het afnem<strong>en</strong> van het exam<strong>en</strong> e<strong>en</strong> groot tijdbeslag legt op de onderwijstijd<br />
in het exam<strong>en</strong>jaar. Immers e<strong>en</strong> half jaar van de 2 jaar tweede fase van het havo is<br />
relatief veel meer dan e<strong>en</strong> half jaar van de 3 jaar tweede fase van het vwo. Zij vrag<strong>en</strong><br />
zich daarom af of het niet zinvoller is de examinering van het eerste tijdvak, zowel<br />
voor havo als voor vwo, op e<strong>en</strong> andere wijze te organiser<strong>en</strong> <strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> later mom<strong>en</strong>t<br />
in het schooljaar te plaats<strong>en</strong>, bijvoorbeeld in juni.<br />
Onder ouders <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> is er veel belangstelling voor tweetalig onderwijs op havo<br />
<strong>en</strong> vwo. Als gevolg daarvan is er behoefte om ook exam<strong>en</strong>s af te legg<strong>en</strong> in beide<br />
tal<strong>en</strong>. De ontwikkeling van tweetalig onderwijs is e<strong>en</strong> gevolg van de verdergaande<br />
internationalisering <strong>en</strong> mondialisering <strong>en</strong> sluit aan bij de tweetalige bachelorprogramma's<br />
in het hoger onderwijs. Schol<strong>en</strong> will<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> de mogelijkheid gev<strong>en</strong> om exam<strong>en</strong>s<br />
in beide tal<strong>en</strong> af te legg<strong>en</strong> <strong>en</strong> hiervan e<strong>en</strong> aantek<strong>en</strong>ing plaats<strong>en</strong> op het diploma.<br />
Advies<br />
Breid het onderzoek naar het flexibiliser<strong>en</strong> van het exam<strong>en</strong> uit. Experim<strong>en</strong>teer ook met<br />
tweetalig examiner<strong>en</strong> van het tweetalig onderwijs. Evalueer de resultat<strong>en</strong> grondig,<br />
organiseer vervolgtraject<strong>en</strong> met grotere aantall<strong>en</strong> <strong>en</strong> maak verspreiding van resultat<strong>en</strong><br />
mogelijk.<br />
58
6 Langere- termijnadviez<strong>en</strong>; specifiek<br />
6.1 Nederlands<br />
In het 'Kortetermijnadvies' schrijv<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s dat het van groot belang<br />
is om e<strong>en</strong> adequaat niveau van geletterdheid te bereik<strong>en</strong>, zodat leerling<strong>en</strong> complexe<br />
tekst<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> hanter<strong>en</strong> <strong>en</strong> begrijp<strong>en</strong>. Handleiding<strong>en</strong>, voorschrift<strong>en</strong> <strong>en</strong> allerlei informatiebronn<strong>en</strong><br />
zijn in het Nederlands geschrev<strong>en</strong> of gesprok<strong>en</strong>. Ook de vaardighed<strong>en</strong><br />
van het verwerv<strong>en</strong>, verwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> kritisch analyser<strong>en</strong> van informatiebronn<strong>en</strong> zijn<br />
ess<strong>en</strong>tieel in e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving waarin informatiestrom<strong>en</strong> talrijker <strong>en</strong> steeds gemakkelijker<br />
toegankelijk word<strong>en</strong>.<br />
Vakk<strong>en</strong> in de tweede fase hebb<strong>en</strong> steeds meer e<strong>en</strong> invulling gekreg<strong>en</strong> van contextrijk,<br />
toepassingsgericht onderwijs. De omvang van de c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>s is bij veel vakk<strong>en</strong><br />
toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door het gebruik van krant<strong>en</strong>artikel<strong>en</strong>, bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander contextmateriaal.<br />
Voor het beantwoord<strong>en</strong> van vrag<strong>en</strong> wordt bij allerlei vakk<strong>en</strong> van leerling<strong>en</strong> dan ook<br />
e<strong>en</strong> steeds grotere vaardigheid verlangd om tekst<strong>en</strong> snel te kunn<strong>en</strong> lez<strong>en</strong> <strong>en</strong> te ontled<strong>en</strong>.<br />
Geletterdheid speelt bij bijna alle vakk<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rol <strong>en</strong> kan dan ook niet alle<strong>en</strong><br />
gezi<strong>en</strong> word<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> onderwijsdoel voor de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> Nederlands. De Nederlandse<br />
taal aanler<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> doel van het voortgezet onderwijs, maar de taal is tegelijkertijd<br />
ook het middel dat bij heel veel vakk<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rol speelt. Beide functies kom<strong>en</strong> terug in<br />
de adviez<strong>en</strong> van de <strong>Profielcommissie</strong>s, die hierbij dankbaar gebruik hebb<strong>en</strong> gemaakt<br />
van de expertise van de Nederlandse Taalunie.<br />
Verandering<strong>en</strong> bij het vak Nederlands sinds de invoering van de<br />
tweede fase<br />
Het vak Nederlands is met de invoering van de tweede fase op e<strong>en</strong> aantal punt<strong>en</strong> vernieuwd.<br />
Op het gebied van leesvaardigheid is de inhoud van het c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong> veranderd.<br />
Het c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong> voor havo <strong>en</strong> vwo bestaat nu uit vrag<strong>en</strong> bij één of meerdere<br />
tekst<strong>en</strong>, waaronder e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>vattingopdracht. Op het gebied van schrijfvaardigheid<br />
is ook het c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong> veranderd. Nu wordt de schrijfvaardigheid in het<br />
schoolexam<strong>en</strong> getoetst in de vorm van e<strong>en</strong> gedocum<strong>en</strong>teerde schrijfopdracht. Hieraan<br />
voorafgaand moet<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> e<strong>en</strong> schrijfdossier aanlegg<strong>en</strong>, dat tekst<strong>en</strong> bevat die<br />
eerder door h<strong>en</strong> geschrev<strong>en</strong> zijn. Ook aan mondelinge taalvaardigheid moet<strong>en</strong> schol<strong>en</strong><br />
aandacht sch<strong>en</strong>k<strong>en</strong>: ze kunn<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong> voordracht, e<strong>en</strong> discussie(debat) <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
combinatie van beide.<br />
Het onderdeel taalkunde (taalbeschouwing) ontbreekt in het exam<strong>en</strong>programma. De<br />
Commissie Vernieuwing Exam<strong>en</strong>programma’s havo/vwo <strong>en</strong> de Vakontwikkelgroep<br />
Nederlands wild<strong>en</strong> het in de jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig verplicht stell<strong>en</strong> voor vwo maar dat ging<br />
niet door. In 2007 kunn<strong>en</strong> schol<strong>en</strong> het als keuzeonderdeel opnem<strong>en</strong> voor het exam<strong>en</strong><br />
Nederlands. Er word<strong>en</strong> voorbeeldmateriaal <strong>en</strong> test<strong>en</strong> ontwikkeld voor taalkunde.<br />
Verder wordt er sinds de invoering van de tweede fase e<strong>en</strong> afzonderlijk cijfer voor literatuur<br />
gegev<strong>en</strong> dat meetelt in de zak-/slaagregeling <strong>en</strong> dat is sam<strong>en</strong>gesteld uit cijfers<br />
voor literatuur bij Nederlands <strong>en</strong> bij de moderne vreemde tal<strong>en</strong>. Sommige schol<strong>en</strong><br />
koz<strong>en</strong> voor de mogelijkheid die gebod<strong>en</strong> werd om er één vak van te mak<strong>en</strong>, namelijk<br />
geïntegreerd literatuuronderwijs. Bij de wijziging<strong>en</strong> van 2007 wordt het aan de schol<strong>en</strong><br />
gelat<strong>en</strong> om het onderdeel literatuur bij de afzonderlijke tal<strong>en</strong> onder te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
mee te lat<strong>en</strong> weg<strong>en</strong> in het eindcijfer van de betreff<strong>en</strong>de taal, of één cijfer voor literatuur<br />
(geïntegreerd literatuuronderwijs) op te nem<strong>en</strong>. In het laatste geval maakt het cijfer<br />
onderdeel uit van het combinatiecijfer. Alle kleine vakk<strong>en</strong> zoals glo, anw, maatschappijleer,<br />
klassieke <strong>en</strong> culturele vorming, lev<strong>en</strong>sbeschouwing <strong>en</strong> het profielwerkstuk<br />
word<strong>en</strong> per 2007 sam<strong>en</strong>gevoegd in één combinatiecijfer.<br />
59
De <strong>Profielcommissie</strong>s zi<strong>en</strong> in het onderbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van literatuur in de less<strong>en</strong> Nederlands het<br />
voordeel van e<strong>en</strong> wederzijdse bevruchting van taal <strong>en</strong> literatuur <strong>en</strong> de culturele ontwikkeling<br />
<strong>en</strong> literaire ontwikkeling van de leerling<strong>en</strong> daarbinn<strong>en</strong>. Aan de andere kant zi<strong>en</strong> ze het<br />
voordeel van het opnem<strong>en</strong> van literatuur in de compon<strong>en</strong>t cultuur <strong>en</strong> kunst, waar leerling<strong>en</strong><br />
geconfronteerd word<strong>en</strong> met de zeggingskracht van literaire kunst in het algeme<strong>en</strong><br />
in relatie tot die van andere kunstvorm<strong>en</strong>. In paraaf 6.6 wordt hier nader op ingegaan.<br />
Knelpunt<strong>en</strong> bij het vak Nederlands<br />
In het onderzoek van het Tweede Fase Adviespunt 1 blijkt dat de opleiders in het hoger<br />
onderwijs positief zijn over de beheersing van algem<strong>en</strong>e vaardighed<strong>en</strong> met uitzondering<br />
van de schriftelijke <strong>en</strong> mondelinge taalvaardigheid. Van de opleiders in het hbo<br />
vindt gemiddeld 39% dat de taalvaardigheid zeker niet voldo<strong>en</strong>de aanwezig is bij stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
(de hoogste score is te vind<strong>en</strong> bij de opleiders in de sector ‘Economie’ te<br />
wet<strong>en</strong> 56%); van de opleiders in het wo vindt 43% dat de taalvaardigheid zeker niet<br />
voldo<strong>en</strong>de is (de hoogste score is te vind<strong>en</strong> bij de opleiders in de sector ‘Recht’, te<br />
wet<strong>en</strong> 75%). Opleiders meld<strong>en</strong> dat …”stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wel redelijk in staat zijn informatie te<br />
vergar<strong>en</strong>, te ord<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> te pres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong>, maar bij schriftelijke pres<strong>en</strong>taties ontbreekt<br />
het aan elem<strong>en</strong>taire k<strong>en</strong>nis op het gebied van spelling <strong>en</strong> zinsbouw". M<strong>en</strong> wijt dat ook<br />
aan "geaccepteerde slordigheid".<br />
De stud<strong>en</strong>t kan wel aardig 'plakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> knipp<strong>en</strong>', maar is niet in staat zelf e<strong>en</strong> betoog<br />
op te zett<strong>en</strong> of kritisch het materiaal te schift<strong>en</strong> in bruikbaar <strong>en</strong> onbruikbaar. 2 Er is<br />
ontevred<strong>en</strong>heid onder stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> over de aansluiting <strong>tuss<strong>en</strong></strong> het vak Nederlands <strong>en</strong><br />
andere studies. Stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> de aansluiting vooral niet goed bij 'Gedrag <strong>en</strong><br />
Maatschappij' (9%), bij 'Taal <strong>en</strong> Cultuur' (14%) <strong>en</strong> bij 'Recht<strong>en</strong>' (14%). 3<br />
In het vakdossier Nederlands 2003 4 wordt op het gebied van schrijfvaardigheid gemeld<br />
dat uit onderzoek van Van de V<strong>en</strong> (2003) bleek dat leerling<strong>en</strong> schrijv<strong>en</strong> e<strong>en</strong> typische<br />
schoolse activiteit vind<strong>en</strong>; er wordt ge<strong>en</strong> verband gelegd met tekst<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> school, of<br />
met het feit dat schrijv<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> school iets met communicatie te mak<strong>en</strong> heeft.<br />
Ook de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> signaleert dat de<br />
leescultuur onder vuur ligt bij jonge m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die zijn opgegroeid in e<strong>en</strong> wereld van<br />
internet <strong>en</strong> computergames, <strong>en</strong> wil graag onderzoek naar lez<strong>en</strong> <strong>en</strong> canonvorming<br />
stimuler<strong>en</strong>. 5 Ook in meer algem<strong>en</strong>e discussies over de taalvaardigheid van de<br />
Nederlandse jeugd met e<strong>en</strong> vwo- <strong>en</strong>/of havo-diploma klink<strong>en</strong> klacht<strong>en</strong> door. Die<br />
klacht<strong>en</strong> betreff<strong>en</strong> meestal basale vaardighed<strong>en</strong> als spelling, zinsbouw <strong>en</strong> correct<br />
mondeling taalgebruik.<br />
De knelpunt<strong>en</strong> verwijz<strong>en</strong> naar de vraag van de kwaliteit van het onderwijs in de<br />
Nederlandse taal <strong>en</strong> de resultat<strong>en</strong> ervan <strong>en</strong> naar de vraag van aansluiting <strong>tuss<strong>en</strong></strong><br />
voortgezet onderwijs <strong>en</strong> hoger onderwijs. Omdat de tweede fase voorbereidt op<br />
opleiding<strong>en</strong> waarin taalkundig uiterst complexe vaardighed<strong>en</strong> vereist word<strong>en</strong>, di<strong>en</strong>t<br />
het onderwijs in de tweede fase aan de leerling<strong>en</strong> de mogelijkhed<strong>en</strong> te bied<strong>en</strong> zich<br />
die complexe vaardighed<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong>. Er moet voldo<strong>en</strong>de tijd <strong>en</strong> geleg<strong>en</strong>heid<br />
zijn voor didactiek ter verankering van de beheersing van k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong><br />
(oef<strong>en</strong><strong>en</strong>).<br />
De kwaliteit van het onderwijs in de Nederlandse taal<br />
Er is veel internationaal onderzoek uitgevoerd naar het r<strong>en</strong>dem<strong>en</strong>t van het onderwijs.<br />
De meeste aandacht gaat uit naar de resultat<strong>en</strong> van de Pisa-studie die in 2000 de<br />
leesvaardigheid in kaart heeft gebracht, deels ook in 2003. 6 Nederland behoort daarin<br />
tot de kopgroep. Kijk<strong>en</strong> we naar de c<strong>en</strong>trale eindexam<strong>en</strong>resultat<strong>en</strong> van de leerling<strong>en</strong><br />
bij het vak Nederlands in de bov<strong>en</strong>bouw havo/vwo, dan zijn deze op havo (27% onvol-<br />
60
do<strong>en</strong>de in 2004) slechter dan die op het vwo (16% onvoldo<strong>en</strong>de). En de verschill<strong>en</strong> in<br />
resultat<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> schoolexam<strong>en</strong>s <strong>en</strong> c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>s zijn groot: havo (5% onvoldo<strong>en</strong>de<br />
in schoolexam<strong>en</strong>s 2004) <strong>en</strong> vwo (2% onvoldo<strong>en</strong>de in 2004). In de advisering<br />
over de kwaliteit van de exam<strong>en</strong>s komt deze discrepantie nog aan bod.<br />
Complex is het feit dat onder taalvaardigheid vele onderdel<strong>en</strong> vall<strong>en</strong>: spelling, zinsbouw<br />
<strong>en</strong> woord<strong>en</strong>schat, red<strong>en</strong>er<strong>en</strong> <strong>en</strong> argum<strong>en</strong>ter<strong>en</strong>, het lez<strong>en</strong>, luister<strong>en</strong>, sprek<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
schrijv<strong>en</strong>. Om tot e<strong>en</strong> advies te kunn<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> over de kwaliteit van het onderwijs in<br />
de Nederlandse taal zal nauwkeuriger onderzocht di<strong>en</strong><strong>en</strong> te word<strong>en</strong> welke onderdel<strong>en</strong><br />
van de taalvaardigheid problem<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> in het hoger onderwijs. Wat bedoel<strong>en</strong> de<br />
opleiders als ze verzucht<strong>en</strong> dat de taalvaardigheid van de stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> onvoldo<strong>en</strong>de is?<br />
Dat stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> structuur kunn<strong>en</strong> aanbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> in hun pres<strong>en</strong>taties of tekst<strong>en</strong>, dat<br />
ze ge<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>d betoog kunn<strong>en</strong> opzett<strong>en</strong>, dat ze niet kunn<strong>en</strong> formuler<strong>en</strong>, niet<br />
kunn<strong>en</strong> spell<strong>en</strong>? De indruk bestaat bij de <strong>Profielcommissie</strong>s dat alle<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> directere<br />
sam<strong>en</strong>werking <strong>tuss<strong>en</strong></strong> voortgezet onderwijs <strong>en</strong> hoger onderwijs, beter afgestemd<br />
kan word<strong>en</strong> welke onderdel<strong>en</strong> van het taalonderwijs in het voortgezet onderwijs verbetering<br />
behoev<strong>en</strong>.<br />
Uit de constatering van de hierbov<strong>en</strong>g<strong>en</strong>oemde verschill<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de resultat<strong>en</strong> van<br />
de schoolexam<strong>en</strong>s <strong>en</strong> de c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>s Nederlands valt al e<strong>en</strong> voorzichtige conclusie<br />
te trekk<strong>en</strong> dat met name de vaardighed<strong>en</strong> getoetst in het c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong> onder<br />
druk staan, waarbij over het niveau van de schrijfvaardigheid nu (nog) ge<strong>en</strong> cijfers te<br />
gev<strong>en</strong> zijn.<br />
Het Platform Onderwijs Nederlands van de Taalunie wees er in dit verband op dat<br />
kerndoel<strong>en</strong> <strong>en</strong> exam<strong>en</strong>programma's te weinig opgesteld zijn vanuit e<strong>en</strong> functioneel<br />
perspectief: wat moet<strong>en</strong> aankom<strong>en</strong>de stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> minimaal k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> om te<br />
kunn<strong>en</strong> functioner<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> vervolgopleiding? De <strong>Profielcommissie</strong>s zijn van m<strong>en</strong>ing<br />
dat in de eerste plaats binn<strong>en</strong> het formele exam<strong>en</strong>programma die vaardighed<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
plaats moet<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> die leerling<strong>en</strong> nodig hebb<strong>en</strong> om in het vervolgonderwijs te functioner<strong>en</strong>.<br />
Voorbereid<strong>en</strong>de academische taalvaardighed<strong>en</strong> di<strong>en</strong><strong>en</strong> e<strong>en</strong> plaats te krijg<strong>en</strong><br />
in het voortgezet onderwijs.<br />
Advies<br />
Curricula <strong>en</strong> doel<strong>en</strong> van het voortgezet onderwijs <strong>en</strong> het hoger onderwijs moet<strong>en</strong><br />
beter op elkaar afgestemd word<strong>en</strong>. Hieruit di<strong>en</strong><strong>en</strong> de onderdel<strong>en</strong> voort te kom<strong>en</strong> die<br />
meer aandacht verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> in het curriculum van het voortgezet onderwijs.<br />
Suggestie van de kant van de <strong>Profielcommissie</strong>s is om in het eindexam<strong>en</strong>jaar van het<br />
voortgezet onderwijs leerling<strong>en</strong> al tekst<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> lez<strong>en</strong> uit de diverse vervolgopleiding<strong>en</strong><br />
om hun e<strong>en</strong> indruk te gev<strong>en</strong> van de eis<strong>en</strong> die in het hoger onderwijs gesteld word<strong>en</strong>.<br />
Ook wat betreft andere onderdel<strong>en</strong> zou de aansluiting verbeterd kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Start aansluitingsproject<strong>en</strong> voor het vak Nederlands met sector<strong>en</strong> in het hoger onderwijs<br />
waar ontevred<strong>en</strong>heid over de taalvaardigheid van stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bestaat.<br />
Verhelder welke onderdel<strong>en</strong> van de taalvaardigheid bij de diverse vervolgopleiding<strong>en</strong><br />
belangrijk zijn <strong>en</strong> speel daar in het voortgezet onderwijs op in.<br />
Profielkleuring in het geme<strong>en</strong>schappelijke deel<br />
Voor veel leerling<strong>en</strong> is het lez<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> tekst bij het vak Nederlands <strong>en</strong> bijvoorbeeld<br />
bij het vak geschied<strong>en</strong>is onvergelijkbaar. In de eerste situatie richt<strong>en</strong> ze zich op de<br />
technische kant<strong>en</strong> van de vaardigheid lez<strong>en</strong> of sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>; in de tweede situatie op<br />
de vakinhoudelijke kant van de tekst <strong>en</strong> verget<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> wat zij geleerd hebb<strong>en</strong> bij<br />
het vak Nederlands. De <strong>Profielcommissie</strong>s zijn zich ervan bewust dat de transfer van<br />
het geleerde bij het <strong>en</strong>e vak naar e<strong>en</strong> ander vak e<strong>en</strong> ingewikkelde is. Niet alle<strong>en</strong> vergt<br />
61
deze transfer van beide vakdoc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> aandacht maar ook de inhoud van de gebruikte<br />
tekst<strong>en</strong> speelt hierin e<strong>en</strong> belangrijke rol. Leerling<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> bij het lez<strong>en</strong> van tekst<strong>en</strong><br />
bij het vak Nederlands gebruik moet<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> aanbod van tekst<strong>en</strong><br />
die aansluit<strong>en</strong> bij de vakk<strong>en</strong> van het gekoz<strong>en</strong> profiel. Dat kan <strong>en</strong>erzijds de motivatie<br />
verhog<strong>en</strong> van de leerling<strong>en</strong>, anderzijds de transfer vergemakkelijk<strong>en</strong>. Dit laatste is<br />
alle<strong>en</strong> mogelijk als de vraag naar de transfer ook werkelijk gesteld wordt. Ook het<br />
stell<strong>en</strong> van die vraag is e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schappelijke verantwoordelijkheid van de leraar<br />
Nederlands <strong>en</strong> de andere (vak)doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Ondersteun doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> Nederlands met e<strong>en</strong> database van profielgekleurde tekst<strong>en</strong> die<br />
ingezet kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> in de less<strong>en</strong> Nederlands. Deze tekst<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> aangeleverd<br />
word<strong>en</strong> door vakcollega’s van profielvakk<strong>en</strong> maar ook door vervolgopleiding<strong>en</strong>.<br />
Collectieve verantwoordelijkheid voor taalvaardigheid<br />
Taalvaardigheid speelt bij bijna alle vakk<strong>en</strong> in het voortgezet onderwijs e<strong>en</strong> rol <strong>en</strong> zou<br />
derhalve e<strong>en</strong> collectieve verantwoordelijkheid moet<strong>en</strong> zijn van alle doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Nederlands zijn vanuit hun vak al behoorlijk zwaar belast, vanwege alle begeleiding <strong>en</strong><br />
correctie <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> weinig tijd om tot e<strong>en</strong> integrale sam<strong>en</strong>werking te kom<strong>en</strong> met andere<br />
collega’s. De <strong>Profielcommissie</strong>s zijn echter van m<strong>en</strong>ing dat het e<strong>en</strong> opdracht moet<br />
zijn dat alle doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bij hun vak in <strong>en</strong>ige vorm aandacht sch<strong>en</strong>k<strong>en</strong> aan de taalvaardigheid.<br />
Lerar<strong>en</strong> vervull<strong>en</strong> hierin e<strong>en</strong> voorbeeldfunctie. Expliciete aandacht voor <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
positieve attitude t<strong>en</strong> opzichte van communicatie <strong>en</strong> zorgvuldig gebruik van de<br />
Nederlandse taal, ook bij andere vakk<strong>en</strong>, zal bijdrag<strong>en</strong> aan bewustwording <strong>en</strong> reflectie<br />
van leerling<strong>en</strong> omtr<strong>en</strong>t taalgebruik. Eén van de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> Nederlands kan e<strong>en</strong> speciale<br />
taak binn<strong>en</strong> de school krijg<strong>en</strong> om de collega’s te informer<strong>en</strong> over de taalcompet<strong>en</strong>ties<br />
die van h<strong>en</strong> verwacht word<strong>en</strong> <strong>en</strong> over de mogelijkhed<strong>en</strong> om ook in de andere vakless<strong>en</strong><br />
aandacht te sch<strong>en</strong>k<strong>en</strong> aan de taalvaardigheid <strong>en</strong> deze mee te nem<strong>en</strong> in de beoordeling.<br />
Advies<br />
Maak taalvaardigheid tot e<strong>en</strong> collectieve verantwoordelijkheid van de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Beoordeel deze vaardigheid niet alle<strong>en</strong> bij onderdel<strong>en</strong> van het vak Nederlands (o.a. in<br />
schrijfdossier) maar ook bij het profielwerkstuk <strong>en</strong> bij andere vakonderdel<strong>en</strong>.<br />
Adviseer schol<strong>en</strong> de verantwoordelijkheid voor het taalbeleid bij <strong>en</strong>kele doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> te<br />
legg<strong>en</strong> (ev<strong>en</strong>tueel e<strong>en</strong> taalcoördinator te b<strong>en</strong>oem<strong>en</strong>) die tak<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> in het coördiner<strong>en</strong><br />
van het aanler<strong>en</strong> van de taalvaardigheid <strong>en</strong> de beoordeling ervan.<br />
62
6.2 Moderne vreemde tal<strong>en</strong><br />
Inleiding<br />
Al <strong>en</strong>kele ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> staan de moderne vreemde tal<strong>en</strong> in Nederland onder druk.<br />
En dat in het land dat van oudsher, al dan niet terecht, bek<strong>en</strong>d staat vanwege zijn<br />
veeltaligheid.<br />
Gedur<strong>en</strong>de de laatste twee à drie eeuw<strong>en</strong> stond<strong>en</strong> Frans, Duits <strong>en</strong> Engels c<strong>en</strong>traal.<br />
Sinds het midd<strong>en</strong> van de vorige eeuw is het Engels dominant geword<strong>en</strong>, in de gehele<br />
wereld. Overheers<strong>en</strong>d in de praktijk van handel <strong>en</strong> industrie, van de financiële <strong>en</strong><br />
monetaire wereld, in verkeer <strong>en</strong> communicatie (media, ICT) <strong>en</strong> in to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de mate<br />
ook in mondiaal bestuur, politiek <strong>en</strong> wetgeving. Dominant in de wet<strong>en</strong>schap <strong>en</strong> de<br />
technologie, ook in Nederland. Er word<strong>en</strong> Engelstalige publicaties <strong>en</strong> handleiding<strong>en</strong><br />
gebruikt, er zijn confer<strong>en</strong>ties met als voertaal Engels <strong>en</strong> in het Nederlandse hoger<br />
onderwijs wordt het Engels steeds vaker gebruikt: Engelstalige handboek<strong>en</strong>, colleges<br />
<strong>en</strong> opleiding<strong>en</strong>.<br />
Ook in voortgezet onderwijs wint het tweetalig onderwijs, hoofdzakelijk Nederlands<strong>en</strong><br />
Engelstalig, steeds meer terrein. Het inzicht is ontstaan dat voor de beheersing<br />
van e<strong>en</strong> vreemde taal e<strong>en</strong> int<strong>en</strong>siever programma nodig is dan <strong>en</strong>kele lesur<strong>en</strong> in<br />
de week.<br />
Door deze ontwikkeling hebb<strong>en</strong> de klassieke argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dat veeltaligheid noodzakelijk<br />
is voor zowel het succes van Nederland als handelsland als voor het begrijp<strong>en</strong> van<br />
de internationale cultuur, aan kracht ingeboet. Alléén Engels volstaat steeds meer.<br />
Aan de andere kant blijft het beheers<strong>en</strong> van meerdere vreemde tal<strong>en</strong> in diverse situaties,<br />
zowel zakelijke als persoonlijke, van groot belang. Naast de tal<strong>en</strong> die van<br />
oudsher in Nederland al van belang war<strong>en</strong>, Duits <strong>en</strong> Frans, zijn ook andere tal<strong>en</strong><br />
belangrijk geword<strong>en</strong>: Spaans, Turks, Russisch, Chinees, Japans. Door de opkomst<br />
van nieuwe economieën <strong>en</strong> door de to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de globalisering is het echter steeds<br />
minder evid<strong>en</strong>t welke taal of welke tal<strong>en</strong> in het toekomstige lev<strong>en</strong> van de leerling<br />
belangrijk zull<strong>en</strong> zijn. Dat wordt pas helder als de w<strong>en</strong>s of de noodzaak zich aandi<strong>en</strong>t.<br />
In zo’n situatie kan e<strong>en</strong> int<strong>en</strong>sieve taalcursus of e<strong>en</strong> verblijf van e<strong>en</strong> half jaar<br />
in het betreff<strong>en</strong>de land uitkomst bied<strong>en</strong>.<br />
Steeds meer person<strong>en</strong>, bedrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> organisaties gaan hier dan ook toe over, <strong>en</strong> zijn<br />
ook, meer dan in het verled<strong>en</strong>, in staat hiertoe over te gaan: op<strong>en</strong> gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>, gemakkelijke<br />
verbinding<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> hogere welvaart die breder verspreid is. E<strong>en</strong> immersion totale,<br />
e<strong>en</strong> onderdompeling in zo’n land, levert vaak meer resultaat op dan twee of drie<br />
jaar <strong>en</strong>kele ur<strong>en</strong> per week taalonderricht in Nederland. Zeker als deze onderdompeling<br />
e<strong>en</strong> combinatie van praktijkervaring <strong>en</strong> theoretisch onderricht impliceert.<br />
Moderne vreemde tal<strong>en</strong> in de tweede fase<br />
Met de invoering van de tweede fase deed bij de moderne vreemde tal<strong>en</strong> het verschijnsel<br />
deeltaal zijn intrede in het havo- <strong>en</strong> vwo-onderwijs. Het aantal studielastur<strong>en</strong><br />
(slu’s) voor Duits <strong>en</strong> Frans in het geme<strong>en</strong>schappelijke deel was niet toereik<strong>en</strong>d<br />
om alle vaardighed<strong>en</strong> aan bod te lat<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>. Daarom werd<strong>en</strong> deze niet langer allemaal<br />
opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in het exam<strong>en</strong>programma. Bij Duits 1 <strong>en</strong> Frans 1 in het geme<strong>en</strong>schappelijke<br />
deel kwam op havo de luister- <strong>en</strong> gespreksvaardigheid aan bod, op<br />
vwo de leesvaardigheid. In het profieldeel werd e<strong>en</strong> groter vak moderne vreemde<br />
taal verplicht gesteld bij het profiel Cultuur <strong>en</strong> Maatschappij. In het vrije deel kond<strong>en</strong><br />
leerling<strong>en</strong> dit ook kiez<strong>en</strong>.<br />
63
Al vanaf het begin van de tweede fase klonk<strong>en</strong> er kritische geluid<strong>en</strong> over het aantal te<br />
volg<strong>en</strong> vakk<strong>en</strong>. Dit vond<strong>en</strong> schol<strong>en</strong> te veel, mede door het aantal kleinere vakk<strong>en</strong><br />
waaronder de deeltal<strong>en</strong>. Ook over het programma van Frans 1 <strong>en</strong> Duits 1 klonk<strong>en</strong> kritische<br />
geluid<strong>en</strong>. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> toetsontwikkelaars vond<strong>en</strong> het e<strong>en</strong>zijdig <strong>en</strong> kunstmatig<br />
<strong>en</strong> daardoor ook onaantrekkelijk <strong>en</strong> saai voor leerling<strong>en</strong>. 1<br />
Met ingang van 1 augustus 2007 word<strong>en</strong> de deeltal<strong>en</strong> in de tweede fase afgeschaft.<br />
Voor het ath<strong>en</strong>eum wordt in plaats daarvan e<strong>en</strong> tweede moderne vreemde taal verplicht<br />
gesteld in het geme<strong>en</strong>schappelijke deel. Voor het havo is in het geme<strong>en</strong>schappelijk<br />
deel ge<strong>en</strong> tweede moderne vreemde taal meer opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, ev<strong>en</strong>min als voor<br />
het gymnasium. De tweede taal op het ath<strong>en</strong>eum, kan ook e<strong>en</strong> andere taal zijn dan<br />
Frans of Duits, ook al zal vanwege de zitt<strong>en</strong>de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de praktijk overweg<strong>en</strong>d<br />
Frans of Duits word<strong>en</strong> aangebod<strong>en</strong>.<br />
Op het havo is bij het profiel Cultuur <strong>en</strong> Maatschappij de tweede moderne vreemde<br />
taal e<strong>en</strong> verplicht profielvak. Voor de andere leerling<strong>en</strong>, havo- <strong>en</strong> vwo-leerling<strong>en</strong>, die<br />
e<strong>en</strong> maatschappijprofiel kiez<strong>en</strong>, is het e<strong>en</strong> profielkeuzevak.<br />
Verplichting van tweede moderne vreemde taal<br />
Gelet op bov<strong>en</strong>g<strong>en</strong>oemde ontwikkeling<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s zich afgevraagd<br />
of naast Engels nog e<strong>en</strong> tweede moderne vreemde taal verplicht voor alle<br />
ath<strong>en</strong>eumleerling<strong>en</strong> moet blijv<strong>en</strong>. 2 Scherper gesteld: of het nog te rechtvaardig<strong>en</strong> is<br />
om de vwo-leerling<strong>en</strong> verplicht e<strong>en</strong> keuze te lat<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong> beperkt aantal tal<strong>en</strong>,<br />
in de praktijk doorgaans alle<strong>en</strong> Frans of Duits.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s beseff<strong>en</strong> dat het vervall<strong>en</strong> van g<strong>en</strong>oemde verplichting op het<br />
vwo, ingrijp<strong>en</strong>d is. Het ler<strong>en</strong> van meerdere vreemde tal<strong>en</strong> geldt als e<strong>en</strong> intellectuele<br />
training. Het is ook e<strong>en</strong> onderdeel van de algem<strong>en</strong>e vorming <strong>en</strong> ontwikkeling. Tegelijk<br />
is dit van groot belang voor internationale oriëntatie, zeker voor e<strong>en</strong> land als Nederland<br />
met zijn grote afhankelijkheid van internationale handel <strong>en</strong> zijn speciale positie op terrein<strong>en</strong><br />
als wet<strong>en</strong>schap, kunst <strong>en</strong> rechtsorde. Frankrijk <strong>en</strong> Duitsland mog<strong>en</strong> dan wel<br />
ge<strong>en</strong> wereldmacht<strong>en</strong> meer zijn, ze blijv<strong>en</strong> wel belangrijke buurland<strong>en</strong>, zowel economisch<br />
als politiek <strong>en</strong> cultureel. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is Duitsland weer de belangrijkste poort naar<br />
C<strong>en</strong>traal- <strong>en</strong> Oost-Europa <strong>en</strong> is Frans nog steeds de tweede taal in het Europese rechtsstelsel.<br />
Het voorkomt ook e<strong>en</strong> tè e<strong>en</strong>zijdige Anglo-Amerikaanse oriëntering.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s kiez<strong>en</strong> er daarom voor om in deze fase van advisering twee opties<br />
t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de positie van de tweede moderne vreemde taal voor te legg<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
• Optie 1<br />
Laat de verplichting van e<strong>en</strong> tweede moderne vreemde taal voor alle leerling<strong>en</strong> in<br />
het ath<strong>en</strong>eum vervall<strong>en</strong>. 3<br />
• Optie 2<br />
Handhaaf de tweede moderne vreemde taal als verplichting voor alle ath<strong>en</strong>eumleerling<strong>en</strong>.<br />
De meeste led<strong>en</strong> van de <strong>Profielcommissie</strong>s neig<strong>en</strong> naar optie 1, vooral omdat zij van<br />
m<strong>en</strong>ing zijn dat e<strong>en</strong> tweede moderne vreemde taal beter op e<strong>en</strong> andere wijze aangeleerd<br />
kan word<strong>en</strong> dan in e<strong>en</strong> schoolprogramma.<br />
Het spreekt voor zich dat in optie 1 e<strong>en</strong> tweede moderne vreemde taal in bepaalde<br />
profiel<strong>en</strong> e<strong>en</strong> verplicht profielvak kan zijn, <strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> tweede <strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> derde<br />
moderne vreemde taal voor alle profiel<strong>en</strong> e<strong>en</strong> profielkeuze- of e<strong>en</strong> keuze-exam<strong>en</strong>vak<br />
di<strong>en</strong>t te blijv<strong>en</strong>.<br />
64
De <strong>Profielcommissie</strong>s beseff<strong>en</strong>, dat optie 1 alsmede het vervall<strong>en</strong> van de verplichte<br />
tweede moderne vreemde taal in het havo <strong>en</strong> het gymnasium per 1 augustus 2007,<br />
e<strong>en</strong> uitwerking kan hebb<strong>en</strong> op de positie van de moderne vreemde tal<strong>en</strong> in de onderbouw.<br />
Om negatieve gevolg<strong>en</strong> te voorkom<strong>en</strong> zou e<strong>en</strong> aanbevol<strong>en</strong> niveau aan het eind<br />
van de onderbouw geadviseerd kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Dit zou kunn<strong>en</strong> aan de hand van e<strong>en</strong><br />
niveauvaststelling, die zich conformeert aan die van het Europees Refer<strong>en</strong>tiekader. 4<br />
Op deze wijze kan ook de Europese aanbeveling dat alle leerling<strong>en</strong> twee moderne<br />
vreemde tal<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> ler<strong>en</strong>, gerealiseerd blijv<strong>en</strong>. 5<br />
Engels<br />
Omdat Engels zo’n belangrijke positie is gaan innem<strong>en</strong>, is het zaak extra aandacht te<br />
bested<strong>en</strong> aan de kwaliteit van het onderwijs in het Engels. Uit evaluaties van de tweede<br />
fase blijkt, dat er forse ontevred<strong>en</strong>heid onder stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
onderwijs heerst over de aansluiting <strong>tuss<strong>en</strong></strong> Engels <strong>en</strong> andere studies. Stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vind<strong>en</strong><br />
de aansluiting niet goed bij ‘Gedrag <strong>en</strong> Maatschappij’ (23%), bij ‘Taal <strong>en</strong> Cultuur’<br />
(23%), bij ‘Recht<strong>en</strong>’ (22%) <strong>en</strong> bij ‘Economie’ (24%). Deze hoge scores over de onvrede<br />
over de aansluiting bij het vak Engels zijn mogelijk terug te voer<strong>en</strong> op het int<strong>en</strong>sief<br />
gebruik van studiemateriaal in de Engelse taal <strong>en</strong> het domeingebond<strong>en</strong> Engels (vaktaal)<br />
in de vervolgopleiding<strong>en</strong>. Mogelijk ook doordat op e<strong>en</strong> aantal universiteit<strong>en</strong> het<br />
onderwijs in de propedeuse al in het Engels wordt aangebod<strong>en</strong>. Ook opleiders constater<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> onvoldo<strong>en</strong>de beheersing van het Engels om, juist in de beginfase, onderwijs<br />
in het Engels goed te volg<strong>en</strong> <strong>en</strong> studieboek<strong>en</strong> in het Engels vlot te kunn<strong>en</strong> lez<strong>en</strong>.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s vind<strong>en</strong> het derhalve nodig het niveau van de beheersing van de<br />
Engelse taal te verhog<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Start aansluitingsproject<strong>en</strong> voor het vak Engels met sector<strong>en</strong> in het hoger onderwijs,<br />
waar ontevred<strong>en</strong>heid over het beheersingsniveau van de Engelse taal van de<br />
stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bestaat.<br />
Verhelder welke onderdel<strong>en</strong> van de taalvaardigheid bij de diverse vervolgopleiding<strong>en</strong><br />
belangrijk zijn <strong>en</strong> speel daar in het voortgezet onderwijs op in.<br />
Over het onderdeel literatuur bij Engels is geadviseerd door de <strong>Profielcommissie</strong>s om<br />
schol<strong>en</strong> de vrijheid te gev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> keuze te mak<strong>en</strong>: ofwel om geïntegreerd literatuuronderwijs<br />
e<strong>en</strong> plaats te gev<strong>en</strong> in het vak cultuur <strong>en</strong> kunst, of om literatuur onder te<br />
br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> in de vakless<strong>en</strong>. Zie voor de concretisering hiervan paragraaf 6.6.<br />
65
6.3 Klassieke tal<strong>en</strong> <strong>en</strong> literatuur<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s hebb<strong>en</strong> de huidige situatie <strong>en</strong> de te verwachte ontwikkeling<strong>en</strong> bij<br />
de klassieke tal<strong>en</strong> <strong>en</strong> literatuur, alsmede bij klassieke <strong>en</strong> culturele vorming (kcv) kort in<br />
kaart gebracht. De uitkomst<strong>en</strong> hiervan zijn te lez<strong>en</strong> in themadocum<strong>en</strong>t 7. Op basis van<br />
de bevinding<strong>en</strong> zijn de <strong>Profielcommissie</strong>s tot de volg<strong>en</strong>de adviez<strong>en</strong> gekom<strong>en</strong>.<br />
In het onderwijsaanbod hoort naar de m<strong>en</strong>ing van de <strong>Profielcommissie</strong>s ook het<br />
gymnasiale onderwijs thuis. Dit biedt leerling<strong>en</strong> e<strong>en</strong> extra algem<strong>en</strong>e vorming. Het<br />
k<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong> met de klassieke tal<strong>en</strong>, Latijn <strong>en</strong> Grieks, <strong>en</strong> het vertal<strong>en</strong> van tekst<strong>en</strong><br />
uit deze tal<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> uitdaging, die leerling<strong>en</strong> veel voldo<strong>en</strong>ing kan sch<strong>en</strong>k<strong>en</strong>.<br />
Daarnaast zijn de less<strong>en</strong> klassieke tal<strong>en</strong> less<strong>en</strong> waarin bij uitstek grammatica-onderwijs<br />
wordt gegev<strong>en</strong>. Bij de moderne vreemde tal<strong>en</strong> zijn andere leerdoel<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal<br />
kom<strong>en</strong> te staan.<br />
Advies<br />
Handhaaf klassieke tal<strong>en</strong> in het onderwijsaanbod voor gymnasia <strong>en</strong> gymnasiale afdeling<strong>en</strong>.<br />
1<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s constater<strong>en</strong> e<strong>en</strong> knelpunt <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de beleidsruimte die schol<strong>en</strong><br />
krijg<strong>en</strong> om eig<strong>en</strong> keuzes te mak<strong>en</strong>, bijvoorbeeld t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van het aantal ur<strong>en</strong><br />
Latijn <strong>en</strong> Grieks in de onderbouw <strong>en</strong> e<strong>en</strong> noodzakelijk ondergr<strong>en</strong>s aan ur<strong>en</strong> om leerling<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de basis te gev<strong>en</strong> voor de vertaalvaardigheid die in de bov<strong>en</strong>bouw<br />
geëist wordt.<br />
E<strong>en</strong> ander knelpunt bij de klassieke tal<strong>en</strong> in de bov<strong>en</strong>bouw is de vertaalvaardigheid<br />
die binn<strong>en</strong> de gegev<strong>en</strong> studielastur<strong>en</strong> (slu’s) onder druk is kom<strong>en</strong> te staan. Per augustus<br />
2007 wordt het aantal slu’s uitgebreid. Onduidelijk is of dit knelpunt hiermee<br />
opgelost wordt of dat de eis, namelijk het vertal<strong>en</strong> van literaire tekst<strong>en</strong> van universitair<br />
niveau, eig<strong>en</strong>lijk te hoog is. De <strong>Profielcommissie</strong>s adviser<strong>en</strong> te onderzoek<strong>en</strong> of de<br />
uitbreiding van slu’s leidt tot vermindering van klacht<strong>en</strong> over de vertaalvaardigheid<br />
van leerling<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Onderzoek of doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> na de uitbreiding van het aantal studielastur<strong>en</strong><br />
voor Latijn <strong>en</strong> Grieks per augustus 2007 minder klacht<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> over het niveau van<br />
de vertaalvaardigheid van de leerling<strong>en</strong>. Als het aantal klacht<strong>en</strong> niet verandert dan kan<br />
overwog<strong>en</strong> word<strong>en</strong> om fragm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van minder moeilijke auteurs te gebruik<strong>en</strong> voor de<br />
vertaalopgav<strong>en</strong> van het c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>.<br />
Bij het vak Latijn gaf 44,9% van de schol<strong>en</strong> te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dat de tekst<strong>en</strong> voor de helft van<br />
de leerling<strong>en</strong> te complex zijn om deze zelfstandig te kunn<strong>en</strong> vertal<strong>en</strong>. Daarbij gaf 22%<br />
aan de tekst<strong>en</strong> zelfs te complex te vind<strong>en</strong> voor driekwart van de leerling<strong>en</strong>. Dit is e<strong>en</strong><br />
mogelijke oorzaak voor gebrek aan motivatie bij leerling<strong>en</strong>. Dit probleem van gebrek<br />
aan motivatie lijkt in het buit<strong>en</strong>land minder te spel<strong>en</strong> vanwege het feit dat er daar<br />
meer niveaus mogelijk zijn waarop leerling<strong>en</strong> met klassieke tal<strong>en</strong> bezig kunn<strong>en</strong> zijn. 2<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s gev<strong>en</strong> in overweging om te onderzoek<strong>en</strong> of er meer differ<strong>en</strong>tiatiemogelijkhed<strong>en</strong><br />
zijn, in de examinering, in de afsluitmogelijkhed<strong>en</strong> van de vakk<strong>en</strong>,<br />
met behoud van e<strong>en</strong> gymnasiumdiploma.<br />
Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> klassieke tal<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> nogal van m<strong>en</strong>ing over hun bevinding<strong>en</strong> met kcv.<br />
Sommige doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> het e<strong>en</strong> breed <strong>en</strong> aantrekkelijk vak geschikt voor andere<br />
werkvorm<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere lesdoel<strong>en</strong>, bijvoorbeeld om e<strong>en</strong> Rome-reis voor te bereid<strong>en</strong>.<br />
Andere nem<strong>en</strong> het liever op in hun less<strong>en</strong> Latijn <strong>en</strong> Grieks omdat ze vind<strong>en</strong> dat er<br />
sprake is van e<strong>en</strong> kunstmatige scheiding <strong>tuss<strong>en</strong></strong> die twee vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> kcv. De <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
zijn van m<strong>en</strong>ing dat leerling<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> klassieke taal verplicht kcv moet<strong>en</strong><br />
volg<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat verdere ontwikkeling van kcv e<strong>en</strong> impuls kan krijg<strong>en</strong> door het<br />
onderdeel te lat<strong>en</strong> word<strong>en</strong> van het brede vak cultuur <strong>en</strong> kunst in het geme<strong>en</strong>schappe-<br />
66
lijke deel. De <strong>Profielcommissie</strong>s stell<strong>en</strong> voor kcv mee te nem<strong>en</strong> in de experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
voor het ontwikkel<strong>en</strong> van het vak cultuur <strong>en</strong> kunst (zie paragraaf 6.6). Schol<strong>en</strong> hiertoe<br />
verplicht<strong>en</strong> lijkt de <strong>Profielcommissie</strong>s ge<strong>en</strong> goede zaak.<br />
Advies<br />
Ontwikkel de mogelijkheid om kcv e<strong>en</strong> modulair onderdeel te lat<strong>en</strong> word<strong>en</strong> van het<br />
vak cultuur <strong>en</strong> kunst.<br />
67
6.4 Wiskunde<br />
Inleiding<br />
Voor wiskunde heeft de minister e<strong>en</strong> specifiek advies gevraagd: wat moet de toekomstige<br />
inhoud zijn van het vak wiskunde in relatie tot de kwaliteit <strong>en</strong> kwantiteit van de<br />
alfa-/gammadoorstroom <strong>en</strong> de bètadoorstroom? In het ‘Kortetermijnadvies’ hebb<strong>en</strong><br />
beide <strong>Profielcommissie</strong>s hierover e<strong>en</strong> gezam<strong>en</strong>lijk advies uitgebracht. Daarin stell<strong>en</strong><br />
de <strong>Profielcommissie</strong>s dat leerling<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> hogere opleiding gaan volg<strong>en</strong> <strong>en</strong> op basis<br />
daarvan leidinggev<strong>en</strong>de functies in de sam<strong>en</strong>leving gaan vervull<strong>en</strong>, verdere scholing<br />
di<strong>en</strong><strong>en</strong> te krijg<strong>en</strong> in cijfers <strong>en</strong> letters. Het is van groot belang dat die leerling<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
adequaat niveau van gecijferdheid <strong>en</strong> geletterdheid hebb<strong>en</strong> bereikt, zodat zij complexe<br />
tekst<strong>en</strong> <strong>en</strong> cijfermatige gegev<strong>en</strong>s kunn<strong>en</strong> hanter<strong>en</strong> <strong>en</strong> begrijp<strong>en</strong>. In dit ‘Kortetermijnadvies’<br />
hebb<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s toegelicht dat rek<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de<br />
gebied<strong>en</strong> in de wiskunde takk<strong>en</strong> aan één boom vorm<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> boom met dezelfde wortels<br />
<strong>en</strong> dezelfde stam, e<strong>en</strong> veelheid van takk<strong>en</strong>, in de breedte, schuin omhoog én steil<br />
omhoog. Deze visie met betrekking tot rek<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> wiskunde vormde de basis voor<br />
het advies om vier wiskundeprogramma's aan te bied<strong>en</strong>. In deze paragraaf van het<br />
advies voor de langere termijn <strong>bouw<strong>en</strong></strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s hierop voort. Zij gaan<br />
dan nu ook uit van vier wiskundeprogramma's: wiskunde A, B, C <strong>en</strong> D. Deze paragraaf<br />
richt zich vooral op de plaats van de wiskundeprogramma's in de voorgestelde<br />
profielstructuur <strong>en</strong> op e<strong>en</strong> aantal gesignaleerde knelpunt<strong>en</strong> met betrekking tot rek<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> wiskunde.<br />
Knelpunt<strong>en</strong><br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s constater<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal knelpunt<strong>en</strong> als het gaat om de beheersing<br />
van k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> op het gebied van rek<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> wiskunde. Pabo-opleiding<strong>en</strong><br />
constater<strong>en</strong> dat de rek<strong>en</strong>vaardighed<strong>en</strong> van veel stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> niet voldo<strong>en</strong> aan de<br />
eis<strong>en</strong> die gesteld word<strong>en</strong>. Bèta-opleiding<strong>en</strong> in het hoger onderwijs zijn niet tevred<strong>en</strong><br />
over de beheersing van k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> op het gebied van wiskunde 1 <strong>en</strong> sommige<br />
opleiding<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> instaptoets wiskunde <strong>en</strong> bijspijkercursuss<strong>en</strong> ingevoerd.<br />
Ook e<strong>en</strong> aantal stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> is ontevred<strong>en</strong> over de k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> op het<br />
gebied van wiskunde. 2<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s concluder<strong>en</strong> dat, gezi<strong>en</strong> het uitgebreide publieke debat dat blijft<br />
voortdur<strong>en</strong>, de beheersing van basisk<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> -vaardighed<strong>en</strong> op het gebied van rek<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> wiskunde van groot belang wordt geacht. Uit het ‘Kortetermijnadvies’ mag<br />
blijk<strong>en</strong> dat de <strong>Profielcommissie</strong>s zelf hier ook grote waarde aan hecht<strong>en</strong>. De<br />
<strong>Profielcommissie</strong>s constater<strong>en</strong> dat de Vernieuwingscommissie wiskunde aandacht<br />
heeft voor de beheersing van basisk<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> -vaardighed<strong>en</strong> in de verschill<strong>en</strong>de wiskundeprogramma's<br />
<strong>en</strong> voor de rol van didactiek <strong>en</strong> de concept-contextb<strong>en</strong>adering<br />
hierin. De <strong>Profielcommissie</strong>s onderschrijv<strong>en</strong> de b<strong>en</strong>adering van de Vernieuwingscommissie<br />
wiskunde op dit gebied van harte.<br />
Gecijferdheid<br />
In het ‘Kortetermijnadvies’ gev<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s het grote belang aan van “e<strong>en</strong><br />
hoge mate van gecijferdheid in het dagelijks lev<strong>en</strong>” <strong>en</strong> stell<strong>en</strong> zij dat “in elk profiel e<strong>en</strong><br />
substantieel deel ingeruimd di<strong>en</strong>t te word<strong>en</strong> voor het onderwijs in gecijferdheid”. Van<br />
leerling<strong>en</strong> in de tweede fase verwacht<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s dat zij, ongeacht hun<br />
profiel, de k<strong>en</strong>nis, vaardighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> persoonlijke kwaliteit<strong>en</strong> bezitt<strong>en</strong>, om adequaat <strong>en</strong><br />
autonoom de kwantitatieve kant van de wereld om ons he<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> hanter<strong>en</strong>. 3<br />
68
Er bestaan verschill<strong>en</strong>de definities voor begripp<strong>en</strong> als wiskundige geletterdheid <strong>en</strong><br />
gecijferdheid. De <strong>Profielcommissie</strong>s gev<strong>en</strong> de voorkeur aan het begrip gecijferdheid<br />
<strong>en</strong> hanter<strong>en</strong> t<strong>en</strong> behoeve van de advisering de volg<strong>en</strong>de globale omschrijving: het<br />
kunn<strong>en</strong> uitvoer<strong>en</strong> van rek<strong>en</strong>kundige bewerking<strong>en</strong> op basis van k<strong>en</strong>nis van <strong>en</strong> inzicht<br />
in hoe rek<strong>en</strong><strong>en</strong> met getall<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> werkt <strong>en</strong> hoe de uitkomst<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
gepres<strong>en</strong>teerd in getalsvorm, grafiek<strong>en</strong>, tabell<strong>en</strong> of andere statistiek<strong>en</strong>.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s acht<strong>en</strong> het zinvol onderscheid te mak<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> e<strong>en</strong> passieve<br />
gecijferdheid <strong>en</strong> e<strong>en</strong> actieve gecijferdheid. Bij passieve gecijferdheid gaat het om het<br />
vermog<strong>en</strong> om process<strong>en</strong> <strong>en</strong> product<strong>en</strong> uitgedrukt in kwantiteit<strong>en</strong> als verhouding<strong>en</strong>,<br />
perc<strong>en</strong>tages, grafiek<strong>en</strong> <strong>en</strong> tabell<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> doorzi<strong>en</strong> <strong>en</strong> beoordel<strong>en</strong> op juistheid <strong>en</strong><br />
betek<strong>en</strong>is. Bij actieve gecijferdheid gaat het om vermog<strong>en</strong>s om zelf(standig) berek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
met getall<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> uitvoer<strong>en</strong> <strong>en</strong> deze te kunn<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> in groothed<strong>en</strong>,<br />
grafiek<strong>en</strong>, tabell<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere statistiek<strong>en</strong>. Passieve gecijferdheid vraagt ook e<strong>en</strong><br />
zekere geoef<strong>en</strong>dheid in het manipuler<strong>en</strong> met rek<strong>en</strong>kundige bewerking<strong>en</strong> om de aangegev<strong>en</strong><br />
passieve vaardighed<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> inzett<strong>en</strong>. De <strong>Profielcommissie</strong>s focuss<strong>en</strong><br />
zich daarom op de actieve gecijferdheid. Als k<strong>en</strong>nis- <strong>en</strong> vaardigheidsdomein<strong>en</strong> kom<strong>en</strong><br />
bijvoorbeeld de volg<strong>en</strong>de onderdel<strong>en</strong> in aanmerking: 4<br />
• hoofdrek<strong>en</strong><strong>en</strong>;<br />
• breuk<strong>en</strong>, perc<strong>en</strong>tages, verhouding<strong>en</strong>, decimal<strong>en</strong>;<br />
• met<strong>en</strong> <strong>en</strong> meetkunde;<br />
• informatieverwerking <strong>en</strong> statistiek;<br />
• woordalgebra, verband<strong>en</strong>, grafiek<strong>en</strong> <strong>en</strong> functies.<br />
De profielcommissies acht<strong>en</strong> het van belang om deze gecijferdheid te versterk<strong>en</strong>. Paboopleiding<strong>en</strong><br />
constater<strong>en</strong> dat de rek<strong>en</strong>vaardighed<strong>en</strong> van veel stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> niet voldo<strong>en</strong> aan<br />
de eis<strong>en</strong> die gesteld word<strong>en</strong>. De <strong>Profielcommissie</strong>s acht<strong>en</strong> het dan ook van belang om<br />
de gecijferdheid, beheersing van basisk<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> -vaardighed<strong>en</strong>, te versterk<strong>en</strong>. Hoewel<br />
rek<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> wiskunde behor<strong>en</strong> tot dezelfde stam van de d<strong>en</strong>kbeeldige boom, moet<strong>en</strong><br />
de basale k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> op het gebied van het rek<strong>en</strong><strong>en</strong> niet aangeleerd word<strong>en</strong><br />
in de kern van de wiskundeprogramma's in de tweede fase havo <strong>en</strong> vwo. K<strong>en</strong>nis<br />
<strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> hiervan word<strong>en</strong> aangeleerd in het primair onderwijs. In de onderbouw<br />
<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>bouw van het voortgezet onderwijs word<strong>en</strong> deze k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> verder<br />
versterkt <strong>en</strong> geborgd.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s vind<strong>en</strong> het van groot belang dat leerling<strong>en</strong> die moeite met<br />
wiskunde hebb<strong>en</strong>, niet word<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong>. Het vak draagt bij aan het ler<strong>en</strong><br />
logisch d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> <strong>en</strong> red<strong>en</strong>er<strong>en</strong>. Wiskunde is bij uitstek e<strong>en</strong> vak waarbij k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong><br />
vaardighed<strong>en</strong> op elkaar voort<strong>bouw<strong>en</strong></strong>. Leerling<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> daarom gedur<strong>en</strong>de hun<br />
schoolloopbaan de mogelijkheid houd<strong>en</strong> om de draad weer op te pakk<strong>en</strong>.<br />
Wiskundedoc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> die leerling<strong>en</strong>, parallel aan het wiskundeprogramma in<br />
het voortgezet onderwijs, diagnostische toets<strong>en</strong> <strong>en</strong> modules aanbied<strong>en</strong> om ervoor<br />
te zorg<strong>en</strong> dat leerling<strong>en</strong> niet afhak<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Stimuleer schol<strong>en</strong> de beheersing van basisk<strong>en</strong>nis op het gebied van rek<strong>en</strong><strong>en</strong>/wiskunde<br />
te versterk<strong>en</strong>. Dit kan door het instell<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> coördinator rek<strong>en</strong><strong>en</strong>/wiskunde <strong>en</strong><br />
het rapporter<strong>en</strong> van resultat<strong>en</strong> van schoolbeleid op dit terrein in e<strong>en</strong> jaarverslag <strong>en</strong><br />
naar de Inspectie van het Onderwijs.<br />
Ontwikkel toets<strong>en</strong> om het niveau van rek<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> wiskunde te diagnosticer<strong>en</strong>, <strong>en</strong> ontwikkel<br />
modules met behulp waarvan leerling<strong>en</strong>, indi<strong>en</strong> nodig, parallel aan het wiskundeprogramma<br />
basisk<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> -vaardighed<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> versterk<strong>en</strong>.<br />
69
Wiskunde in het maatschappijprofiel<br />
In het ‘Kortetermijnadvies’ hebb<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s geadviseerd over de verschill<strong>en</strong>de<br />
wiskundeprogramma's. De Vernieuwingscommissie wiskunde heeft<br />
inmiddels e<strong>en</strong> (concept)visiedocum<strong>en</strong>t 5 geschrev<strong>en</strong> t<strong>en</strong> behoeve van de ontwikkeling<br />
van nieuwe wiskundeprogramma’s voor have <strong>en</strong> vwo. Voor havo zou ook e<strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong> programma wiskunde C ontwikkeld moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Dit programma legt de<br />
nadruk op de plaats van kwantitatieve informatie in cultuur <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving <strong>en</strong> op<br />
cultuurhistorische aspect<strong>en</strong> van de wiskunde. Het leert leerling<strong>en</strong> om te gaan met<br />
kwantitatieve informatie <strong>en</strong> ontwikkelt e<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de niveau van basisk<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> -<br />
vaardighed<strong>en</strong> op het gebied van rek<strong>en</strong><strong>en</strong>/wiskunde <strong>en</strong> op het gebied van gecijferdheid.<br />
Deze wiskunde zou met behulp van eig<strong>en</strong>tijdse onderwerp<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
aangebod<strong>en</strong>. Leerling<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> maatschappijprofiel kiez<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> wiskundeprogramma<br />
kiez<strong>en</strong> dat het best aansluit bij de diverse opleiding<strong>en</strong> in de sector<strong>en</strong><br />
‘Taal & Cultuur’, ‘Onderwijs’, ‘Recht’, ‘Gedrag & Maatschappij’ <strong>en</strong> ‘Economie’. Zij<br />
kunn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> keuze mak<strong>en</strong> uit wiskunde A, B of C.<br />
Advies<br />
Versterk de beheersing van basisk<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> -vaardighed<strong>en</strong> op het gebied van rek<strong>en</strong><strong>en</strong>/<br />
wiskunde. Laat leerling<strong>en</strong> in het maatschappijprofiel in zowel havo als vwo e<strong>en</strong> keuze<br />
mak<strong>en</strong> uit wiskunde A, B <strong>en</strong> C. Ontwikkel e<strong>en</strong> programma wiskunde C voor het havo.<br />
Wiskunde in e<strong>en</strong> bètabreed <strong>natuur</strong>profiel<br />
In het ‘Kortetermijnadvies’ adviser<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s om in het profiel Natuur<br />
<strong>en</strong> Techniek van havo <strong>en</strong> vwo naast wiskunde B, het profielkeuzevak wiskunde D<br />
aan te bied<strong>en</strong>. In het profiel Natuur <strong>en</strong> Gezondheid adviser<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
om leerling<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> uit wiskunde B of wiskunde A. In e<strong>en</strong> bètabreed<br />
<strong>natuur</strong>profiel handhav<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s de mogelijkheid voor leerling<strong>en</strong> om<br />
e<strong>en</strong> keuze te mak<strong>en</strong> uit wiskunde A of B. Het programma voor wiskunde B bereidt<br />
leerling<strong>en</strong> het beste voor op de meeste bètabrede opleiding<strong>en</strong> in het hoger onderwijs.<br />
Wiskunde A biedt leerling<strong>en</strong> voor slechts e<strong>en</strong> beperkt aantal bètabrede opleiding<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> goede voorbereiding. Om leerling<strong>en</strong> e<strong>en</strong> pass<strong>en</strong>de keuze te lat<strong>en</strong> mak<strong>en</strong><br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> wiskunde A of B is e<strong>en</strong> goede begeleiding nodig vanuit het decanaat <strong>en</strong><br />
door de vakdoc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wiskunde. Naast wiskunde A of B kunn<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> in e<strong>en</strong><br />
bètabreed <strong>natuur</strong>profiel zelf acc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> legg<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarmee richting gev<strong>en</strong> aan hun<br />
profiel. In het profielkeuzeprogramma kunn<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> daarom modules kiez<strong>en</strong> uit<br />
het programma voor wiskunde D. Verder adviser<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s meer aandacht<br />
te bested<strong>en</strong> aan de beheersing van wiskundige k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> in het<br />
programma voor wiskunde B <strong>en</strong> de rol van de didactiek hierbij te betrekk<strong>en</strong>. De<br />
<strong>Profielcommissie</strong>s kunn<strong>en</strong> zich goed vind<strong>en</strong> in de opvatting<strong>en</strong> van de Vernieuwingscommissie<br />
wiskunde op het gebied van didactiek <strong>en</strong> de concept-contextb<strong>en</strong>adering<br />
om de beheersing van basisk<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> -vaardighed<strong>en</strong> voor toekomstige bètabrede<br />
stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> te versterk<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Handhaaf de mogelijkheid voor leerling<strong>en</strong> om in e<strong>en</strong> bètabreed <strong>natuur</strong>profiel e<strong>en</strong><br />
keuze te mak<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> wiskunde B of A. Daarnaast kunn<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> in het profielkeuzeprogramma<br />
modules uit o.a. wiskunde D 6 kiez<strong>en</strong>.<br />
Wiskunde in brede programma's<br />
In paragaaf 5.3 is het advies geformuleerd om e<strong>en</strong> verl<strong>en</strong>gde oriëntatie voor leerling<strong>en</strong><br />
in 4 vwo mogelijk te mak<strong>en</strong>. De vraag is welke van de wiskundeprogramma's, voorgesteld<br />
in het ‘Kortetermijnadvies’, geschikt zijn voor leerling<strong>en</strong> van 4 vwo die zich nog<br />
langer will<strong>en</strong> oriënter<strong>en</strong>.<br />
70
Bij de voorbereiding van de invoering van de tweede fase is overwog<strong>en</strong> om wiskunde<br />
zowel op te nem<strong>en</strong> in het geme<strong>en</strong>schappelijke deel als in het profieldeel. Uiteindelijk<br />
is beslot<strong>en</strong> om beide del<strong>en</strong> te integrer<strong>en</strong> <strong>en</strong> op te nem<strong>en</strong> in het profieldeel. Elk wiskundeprogramma<br />
omvatte e<strong>en</strong> deel geme<strong>en</strong>schappelijke wiskunde. Dit maakte het<br />
mogelijk om in 4 vwo te start<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schappelijk wiskundeprogramma.<br />
Ook de meest gebruikte wiskundemethodes maakt<strong>en</strong> e<strong>en</strong> dergelijke organisatie van<br />
het wiskundeonderwijs mogelijk. E<strong>en</strong> beperkt aantal schol<strong>en</strong> heeft hier gebruik van<br />
gemaakt. De geme<strong>en</strong>schappelijke elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit de wiskundeprogramma's A <strong>en</strong> B in<br />
de tweede fase vwo (vóór de aanpassing<strong>en</strong> van 2007) omvatt<strong>en</strong> 240 studielastur<strong>en</strong><br />
(slu’s): functies <strong>en</strong> grafiek<strong>en</strong> (100 slu’s), discrete analyse (40 slu’s), combinatoriek <strong>en</strong><br />
kansrek<strong>en</strong>ing (100 slu’s). Vanaf 2007 zijn de verschill<strong>en</strong>de wiskundeprogramma's<br />
meer gescheid<strong>en</strong> <strong>en</strong> is het voor schol<strong>en</strong> lastiger om e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schappelijk wiskundeprogramma<br />
aan te bied<strong>en</strong> in leerjaar 4. De <strong>Profielcommissie</strong>s adviser<strong>en</strong> dat de<br />
Vernieuwingscommissie wiskunde, in sam<strong>en</strong>werking met schol<strong>en</strong>, experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
opzet om voor het vierde leerjaar e<strong>en</strong> breed programma wiskunde te ontwikkel<strong>en</strong> op<br />
basis van de programma's voor wiskunde A <strong>en</strong> B.<br />
Advies<br />
Baseer het wiskundeprogramma in leerjaar 4 voor vwo-leerling<strong>en</strong> die de profielkeuze<br />
pas in de loop of op het eind van het vierde jaar mak<strong>en</strong>, op wiskunde A <strong>en</strong> B.<br />
Laat de Vernieuwingscommissie wiskunde, in sam<strong>en</strong>werking met schol<strong>en</strong>, experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
opzett<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> programma te ontwikkel<strong>en</strong>.<br />
Sam<strong>en</strong>hang binn<strong>en</strong> de profiel<strong>en</strong><br />
In bov<strong>en</strong>staande alinea's zijn de <strong>Profielcommissie</strong>s ingegaan op knelpunt<strong>en</strong> op het<br />
gebied van de beheersing van basisk<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> -vaardighed<strong>en</strong> voor rek<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> wiskunde.<br />
Aansluit<strong>en</strong>d bij paragraaf 5.1.2 wijz<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s ook op het belang van<br />
de transfer van k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> vanuit e<strong>en</strong> vak naar andere vakk<strong>en</strong>. Wiskunde<br />
is bij uitstek e<strong>en</strong> vak dat, naast eig<strong>en</strong> disciplinedomein<strong>en</strong>, leerling<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong><br />
leert die zij bij andere vakk<strong>en</strong> in alle profiel<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong>. Het is hierbij<br />
van groot belang dat doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> het onderwijs in de vakk<strong>en</strong> zo afstemm<strong>en</strong> dat de<br />
transfer van wiskundig k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> versterkt wordt.<br />
Advies<br />
Stem op schoolniveau het onderwijs binn<strong>en</strong> de profiel<strong>en</strong> zo af dat de transfer van wiskundige<br />
k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> naar andere vakk<strong>en</strong> versterkt wordt.<br />
71
6.5 Compon<strong>en</strong>t <strong>natuur</strong> <strong>en</strong> compon<strong>en</strong>t maatschappij<br />
De beide <strong>Profielcommissie</strong>s hebb<strong>en</strong> in het ‘Kortetermijnadvies’ voor twee hoofduitgangspunt<strong>en</strong><br />
gekoz<strong>en</strong> bij het advies over de invulling van het geme<strong>en</strong>schappelijke<br />
deel van de profiel<strong>en</strong>.<br />
Het eerste uitgangspunt betreft e<strong>en</strong> invulling van het geme<strong>en</strong>schappelijke deel<br />
bestaande uit vier compon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> cijfers, letters, <strong>natuur</strong> <strong>en</strong> maatschappij/cultuur. De<br />
k<strong>en</strong>nissam<strong>en</strong>leving van nu, zo zijn de <strong>Profielcommissie</strong>s van m<strong>en</strong>ing, vraagt van het<br />
voortgezet onderwijs het aanbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> (voortgezette) brede basis algem<strong>en</strong>e<br />
vorming <strong>en</strong> ontwikkeling.<br />
Voor de compon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>natuur</strong> <strong>en</strong> maatschappij/cultuur wordt daarbij beoogd dat stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
die e<strong>en</strong> hogere opleiding gaan volg<strong>en</strong> <strong>en</strong> op basis daarvan leidinggev<strong>en</strong>de<br />
functies gaan vervull<strong>en</strong>, de basisgegev<strong>en</strong>s <strong>en</strong> hoofdlijn<strong>en</strong> van de <strong>natuur</strong> <strong>en</strong> van de<br />
maatschappij begrijp<strong>en</strong> <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> hanter<strong>en</strong> in welke vervolgopleiding dan ook én in<br />
het complexe maatschappelijke verkeer.<br />
Maatschappelijke vraagstukk<strong>en</strong> <strong>en</strong> problem<strong>en</strong> zijn zodanig complex, dat ze niet vanuit<br />
één of <strong>en</strong>kele disciplines kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opgelost of beantwoord. De <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
verwacht<strong>en</strong> dat dergelijke ingewikkelde zak<strong>en</strong> meer <strong>en</strong> meer vanuit e<strong>en</strong><br />
team van g<strong>en</strong>eralist<strong>en</strong> <strong>en</strong> specialist<strong>en</strong> b<strong>en</strong>aderd word<strong>en</strong>. Hoogopgeleid<strong>en</strong> zull<strong>en</strong><br />
straks, nog meer dan nu, sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong> met collega's uit verschill<strong>en</strong>de disciplines. De<br />
klassieke scheiding <strong>tuss<strong>en</strong></strong> alfadisciplines, gammadisciplines <strong>en</strong> bètatechnische disciplines<br />
is daarbij veel minder relevant. Hoogopgeleid<strong>en</strong> van de toekomst zull<strong>en</strong> daarom<br />
e<strong>en</strong> brede basisk<strong>en</strong>nis moet<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> vanuit de verschill<strong>en</strong>de compon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> om goed<br />
met ander<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong>.<br />
Het curriculumonderdeel in het basisonderwijs 'Oriëntatie op jezelf <strong>en</strong> de wereld' leert<br />
leerling<strong>en</strong> zich oriënter<strong>en</strong> op ‘De m<strong>en</strong>s <strong>en</strong> de sam<strong>en</strong>leving’, ‘Natuur <strong>en</strong> techniek’ <strong>en</strong><br />
op de aspect<strong>en</strong> ‘Tijd <strong>en</strong> Ruimte’.<br />
In de onderbouw van het voortgezet onderwijs wordt deze basis verder verbreed in de<br />
kerndoel<strong>en</strong> van ‘M<strong>en</strong>s <strong>en</strong> <strong>natuur</strong>’, ‘M<strong>en</strong>s <strong>en</strong> maatschappij’ <strong>en</strong> 'Kunst <strong>en</strong> cultuur'.<br />
Volg<strong>en</strong>s de <strong>Profielcommissie</strong>s ligt het voor de hand om in de tweede fase de algem<strong>en</strong>e<br />
ontwikkeling op het gebied van <strong>natuur</strong> <strong>en</strong> van maatschappij/cultuur voor alle leerling<strong>en</strong><br />
te versterk<strong>en</strong>. De <strong>Profielcommissie</strong>s koz<strong>en</strong> daarom voor het uitgangspunt dat<br />
alle toekomstige hoger opgeleid<strong>en</strong> e<strong>en</strong> ruime algem<strong>en</strong>e vorming <strong>en</strong> ontwikkeling di<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
te ontvang<strong>en</strong> op elk van deze gebied<strong>en</strong>.<br />
Het tweede uitgangspunt betreft de keuze om leerling<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>profiel meer<br />
voortgezette, basale k<strong>en</strong>nis over de maatschappij te verschaff<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
maatschappijprofiel meer voortgezette, basale k<strong>en</strong>nis over <strong>natuur</strong> te verschaff<strong>en</strong>. De<br />
<strong>Profielcommissie</strong>s constateerd<strong>en</strong> dat de scholing in <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke vakk<strong>en</strong><br />
té e<strong>en</strong>zijdig plaatsvindt in de profieldel<strong>en</strong> van de profiel<strong>en</strong> Natuur <strong>en</strong> Techniek <strong>en</strong><br />
Natuur <strong>en</strong> Gezondheid <strong>en</strong> die van de maatschappij- <strong>en</strong> cultuurvakk<strong>en</strong> té e<strong>en</strong>zijdig in<br />
de profieldel<strong>en</strong> Economie <strong>en</strong> Maatschappij <strong>en</strong> Cultuur <strong>en</strong> Maatschappij. De te brede<br />
kloof <strong>tuss<strong>en</strong></strong> alfa/gamma <strong>en</strong>erzijds <strong>en</strong> bèta anderzijds, zoals in de sam<strong>en</strong>leving al vaak<br />
gesignaleerd, wordt hierdoor in stand gehoud<strong>en</strong>. Daarom adviser<strong>en</strong> de<br />
<strong>Profielcommissie</strong>s om <strong>en</strong>erzijds het vak anw te verbred<strong>en</strong> tot geïntegreerde <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
(gnw) <strong>en</strong> anderzijds het vak maatschappijleer te verbred<strong>en</strong> tot geïntegreerde<br />
maatschappijwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> (gmw) <strong>en</strong> beide op te nem<strong>en</strong> in het geme<strong>en</strong>schappelijke<br />
deel.<br />
In de volg<strong>en</strong>de paragraf<strong>en</strong> wordt nader ingegaan op de compon<strong>en</strong>t <strong>natuur</strong> (6.5.1) <strong>en</strong><br />
op de compon<strong>en</strong>t maatschappij (6.5.2). De invulling van de compon<strong>en</strong>t cultuur <strong>en</strong><br />
kunst in het geme<strong>en</strong>schappelijke deel is beschrev<strong>en</strong> in paragraaf 6.6.1.<br />
72
6.5.1 Geïntegreerde <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
Op dit mom<strong>en</strong>t hebb<strong>en</strong> alle leerling<strong>en</strong> in de bov<strong>en</strong>bouw havo/vwo het vak anw; op<br />
het havo 160 studielastur<strong>en</strong> (slu’s) <strong>en</strong> op het vwo 200. Het vak wordt afgeslot<strong>en</strong> met<br />
e<strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong> dat meetelt in de zak-/slaagregeling van het exam<strong>en</strong> havo <strong>en</strong> vwo.<br />
Per 2007 verandert de positie van het vak anw. Op het havo is het niet langer e<strong>en</strong> zelfstandig<br />
vak maar zijn de eindterm<strong>en</strong> van het vak ingedaald in de vakk<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>kunde,<br />
scheikunde <strong>en</strong> biologie. Daarom mak<strong>en</strong> havoleerling<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> maatschappijprofiel<br />
niet langer k<strong>en</strong>nis met de inhoud van het vak anw. Op het vwo is anw, met e<strong>en</strong><br />
omvang van 120 slu’s, nog wel e<strong>en</strong> verplicht vak in het geme<strong>en</strong>schappelijke deel van<br />
alle profiel<strong>en</strong>. Het vak wordt afgeslot<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong> dat onderdeel uitmaakt<br />
van het combinatiecijfer.<br />
Voor de langere termijn stell<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s voor om e<strong>en</strong> compon<strong>en</strong>t <strong>natuur</strong><br />
op te nem<strong>en</strong> in het geme<strong>en</strong>schappelijke deel van havo <strong>en</strong> vwo met als basis anw. De<br />
b<strong>en</strong>aderingswijze van anw wordt verstevigd met <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke k<strong>en</strong>niscompon<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Discussies over e<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke canon in de media gev<strong>en</strong><br />
richting aan de formulering van dergelijke k<strong>en</strong>niscompon<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Dit vak krijgt e<strong>en</strong><br />
redelijk grote omvang, vergelijkbaar met profielvakk<strong>en</strong>, <strong>en</strong> wordt afgeslot<strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
schoolexam<strong>en</strong> <strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong>. De to<strong>en</strong>ame van het aantal vakk<strong>en</strong> waarin leerling<strong>en</strong><br />
eindexam<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> do<strong>en</strong> kan tot e<strong>en</strong> te zware belasting voor de leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> tot<br />
logistieke problem<strong>en</strong> leid<strong>en</strong>.<br />
Inhoud<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s hebb<strong>en</strong> zich e<strong>en</strong> globaal beeld gevormd van de inhoud van dit<br />
vak. Het programma wordt opgebouwd uit aan aantal verplichte kernmodules die in<br />
het c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong> getoetst word<strong>en</strong>. Daarnaast kom<strong>en</strong> er keuzemodules, getoetst in<br />
het schoolexam<strong>en</strong>, rondom complexe maatschappelijke vraagstukk<strong>en</strong> <strong>en</strong> problem<strong>en</strong>,<br />
waarbij bètabrede k<strong>en</strong>nis bijdrag<strong>en</strong> levert aan oplossing<strong>en</strong>. Bij deze keuzemodules is<br />
e<strong>en</strong> zekere mate van profielkleuring gew<strong>en</strong>st om de leerling<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> maatschappijprofiel<br />
te lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> hoe de <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke b<strong>en</strong>aderingswijze e<strong>en</strong> rol speelt<br />
in deze maatschappelijke thema’s. Naar de inschatting van de <strong>Profielcommissie</strong>s kan<br />
<strong>en</strong>ige profielkleuring bijdrag<strong>en</strong> tot verhoging van de motivatie voor dit vak.<br />
De b<strong>en</strong>aderingswijze vanuit het vak anw kan de leidraad vorm<strong>en</strong> om de maatschappelijke<br />
vraagstukk<strong>en</strong> <strong>en</strong> problem<strong>en</strong> te b<strong>en</strong>ader<strong>en</strong>. Zowel ethische als filosofische b<strong>en</strong>adering<strong>en</strong><br />
di<strong>en</strong><strong>en</strong> hierbij e<strong>en</strong> rol te spel<strong>en</strong>. Ook bij dit vak kan de concept-contextb<strong>en</strong>adering<br />
gekoz<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, met als kern ervan <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke concept<strong>en</strong>. Het<br />
exam<strong>en</strong>programma kan verder opgebouwd word<strong>en</strong> uit contextuele domein<strong>en</strong>.<br />
Schol<strong>en</strong>, maar ook ver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong>, organisaties, vervolgopleiding<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere instelling<strong>en</strong><br />
zijn betrokk<strong>en</strong> bij de ontwikkeling van het vak gnw, nu <strong>en</strong> in de toekomst, zo stell<strong>en</strong><br />
de <strong>Profielcommissie</strong>s voor. Verder zi<strong>en</strong> zij bij de (verdere) ontwikkeling van gnw<br />
e<strong>en</strong> belangrijke rol weggelegd voor person<strong>en</strong> die, naast hun eig<strong>en</strong> vakdisciplinaire<br />
k<strong>en</strong>nis, kunde <strong>en</strong> ervaring hebb<strong>en</strong> verworv<strong>en</strong> op het gebied van anw. De<br />
<strong>Profielcommissie</strong>s hecht<strong>en</strong> hieraan veel waarde, om te voorkom<strong>en</strong> dat de <strong>en</strong>ergie <strong>en</strong><br />
tijd die deze person<strong>en</strong> aan de ontwikkeling van dit vak besteed hebb<strong>en</strong>, verlor<strong>en</strong> gaat<br />
<strong>en</strong> dat het wiel opnieuw uitgevond<strong>en</strong> wordt.<br />
Hieronder staat e<strong>en</strong> opsomming van mogelijke modules voor het vak gnw:<br />
• Energie <strong>en</strong> duurzaamheid (<strong>en</strong>ergie, water, milieu, <strong>natuur</strong>, leefbaarheid, techniek);<br />
• Aarde <strong>en</strong> klimaat (klimaat <strong>en</strong> politiek, verdelingsvraagstukk<strong>en</strong>);<br />
• Duurzaam ondernem<strong>en</strong> (duurzaamheid <strong>en</strong> economie);<br />
• Voedsel <strong>en</strong> gezondheid (voedselvraagstukk<strong>en</strong>, gezond et<strong>en</strong>, g<strong>en</strong>technologie);<br />
• Ziekte <strong>en</strong> veroudering (verouderingsprocess<strong>en</strong>, zorg, ziekte, gezondheid, nieuwe<br />
medicijn<strong>en</strong>, prev<strong>en</strong>tie, transplantatie);<br />
73
• Sport <strong>en</strong> vrije tijd (material<strong>en</strong> <strong>en</strong> techniek<strong>en</strong>, topsport, sportvoeding, sportg<strong>en</strong>eeskunde,<br />
doping, lifestyle, design, pretpark<strong>en</strong>, <strong>natuur</strong>beheer);<br />
• Zekerheid <strong>en</strong> veiligheid (criminaliteit, opsporingstechniek<strong>en</strong>, prev<strong>en</strong>tie);<br />
• Communicatie (gedrag, techniek, lifestyle, ICT, informatica);<br />
• Hers<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> gedrag (regeling <strong>en</strong> sturing, evolutie, gedrag, abnormaal gedrag,<br />
d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> <strong>en</strong> ler<strong>en</strong>, bewustzijn, ontwikkeling, medische beeldvorming);<br />
• Aarde <strong>en</strong> kosmos (ontstaan lev<strong>en</strong>, modell<strong>en</strong>, zonnestelsel, heelal, ruimtevaart,<br />
navigatie, tijdrek<strong>en</strong>ing).<br />
Op termijn kan er e<strong>en</strong> database van modules kom<strong>en</strong>, waar schol<strong>en</strong> uit kunn<strong>en</strong> putt<strong>en</strong><br />
voor hun aanbod.<br />
Bevoegdheid<br />
E<strong>en</strong> team van eerstegraads doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>kunde, scheikunde, biologie, informatica<br />
<strong>en</strong> anw is bevoegd om het vak te gev<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Start experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> met schol<strong>en</strong>/doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> om verplichte kernmodules <strong>en</strong> keuzemodules<br />
voor e<strong>en</strong> breed vak geïntegreerde <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> (gnw) te ontwikkel<strong>en</strong>.<br />
6.5.2 Geïntegreerde maatschappijwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
Op dit mom<strong>en</strong>t hebb<strong>en</strong> alle leerling<strong>en</strong> in de bov<strong>en</strong>bouw havo/vwo het vak maatschappijleer;<br />
op havo 160 slu’s <strong>en</strong> op vwo 120. Het vak wordt afgeslot<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong><br />
dat meetelt in de zak-/slaagregeling van het exam<strong>en</strong> havo <strong>en</strong> vwo. Per 2007<br />
verandert het aantal slu’s voor het vak: op havo wordt dit teruggebracht tot 120 slu’s.<br />
Het vak wordt afgeslot<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong> dat onderdeel uitmaakt van het<br />
combinatiecijfer.<br />
Voor de langere termijn stell<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s voor om e<strong>en</strong> compon<strong>en</strong>t maatschappij<br />
op te nem<strong>en</strong> in het geme<strong>en</strong>schappelijke deel waarin maatschappijleer geïntegreerd<br />
wordt. Dit vak krijgt e<strong>en</strong> redelijk grote omvang, vergelijkbaar met profielvakk<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> wordt afgeslot<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong> <strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong>.<br />
Inhoud<br />
Aangezi<strong>en</strong> eerdere poging<strong>en</strong> mislukt<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> nieuw geïntegreerd maatschappijvak<br />
sam<strong>en</strong> te stell<strong>en</strong>, is in dit advies voor e<strong>en</strong> opzet gekoz<strong>en</strong> van het vak gmw waarbij<br />
vanuit de verschill<strong>en</strong>de vakk<strong>en</strong> bijdrag<strong>en</strong> geleverd word<strong>en</strong> aan kernmodules, thematisch<br />
van opzet: vanuit maatschappijleer <strong>en</strong> maatschappijwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, geschied<strong>en</strong>is,<br />
aardrijkskunde, economie <strong>en</strong> filosofie. Deze modules kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gebaseerd<br />
op e<strong>en</strong> combinatie van monodisciplinaire vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> concrete toepassing<strong>en</strong> daarvan<br />
<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> tegelijkertijd e<strong>en</strong> eerste aanzet gev<strong>en</strong> van wat leerling<strong>en</strong> in het hoger<br />
onderwijs kunn<strong>en</strong> verwacht<strong>en</strong>. De modules zoud<strong>en</strong> tot stand kunn<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> op schol<strong>en</strong><br />
zelf, onder e<strong>en</strong> zekere kwaliteitscontrole op landelijk niveau. Dat zou het tegelijkertijd<br />
mogelijk mak<strong>en</strong> geslaagde modules landelijk aan te bied<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> aantal verplichte<br />
kernmodules kan het programma gaan vorm<strong>en</strong> voor het c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>.<br />
Het geheel is dus ge<strong>en</strong> vak met e<strong>en</strong> compleet vastligg<strong>en</strong>d programma dat landelijk,<br />
van bov<strong>en</strong> af, wordt ingevuld. Het geeft ruimte aan schol<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> sterke eig<strong>en</strong><br />
opzet <strong>en</strong> programmering. Het is e<strong>en</strong> flexibele opzet die zowel waarborg<strong>en</strong> bevat teg<strong>en</strong><br />
al te fletse uitwerking<strong>en</strong> als ruimte biedt voor verdere ontwikkeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> naast gecijferdheid<br />
<strong>en</strong> geletterdheid ook e<strong>en</strong> meer maatschappelijk elem<strong>en</strong>t in het voortgezet<br />
onderwijs biedt.<br />
74
Schol<strong>en</strong>, maar ook ver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong>, organisaties, vervolgopleiding<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere instelling<strong>en</strong><br />
zijn betrokk<strong>en</strong> bij de ontwikkeling van gmw, nu <strong>en</strong> in de toekomst. Bekek<strong>en</strong> zou<br />
moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> hoe de canon van de commissie Ontwikkeling Nederlandse Canon<br />
e<strong>en</strong> vervolg kan krijg<strong>en</strong> in dit vak. De in de canon voorkom<strong>en</strong>de person<strong>en</strong> <strong>en</strong> gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> dit vak in bredere verband<strong>en</strong> geplaatst word<strong>en</strong>.<br />
Op 1 januari 2007 komt de Commissie maatschappijwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> ontwerpexam<strong>en</strong>programma<br />
voor het profielvak maatschappijwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>. Ook t<strong>en</strong><br />
aanzi<strong>en</strong> van dit programma zal bekek<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> hoe er tot afstemming gekom<strong>en</strong><br />
kan word<strong>en</strong>.<br />
Hieronder staat e<strong>en</strong> opsomming van mogelijke modules voor het vak gmw:<br />
• Rechtsstaat <strong>en</strong> parlem<strong>en</strong>taire democratie, vanuit geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> maatschappijleer;<br />
• Verdelingsvraagstukk<strong>en</strong> (met name arm <strong>en</strong> rijk) <strong>en</strong> verzorgingsstaat, vanuit<br />
geschied<strong>en</strong>is, maatschappijleer <strong>en</strong> economie;<br />
• Globalisering van cultuur <strong>en</strong> markt, vanuit economie, aardrijkskunde <strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>is;<br />
• Urbanisatie <strong>en</strong> demografie, vanuit aardrijkskunde <strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>is;<br />
• Vrede <strong>en</strong> veiligheid <strong>en</strong> het recht van geweld, vanuit de filosofie, maatschappijleer<br />
<strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>is;<br />
• Verzuiling <strong>en</strong> ontzuiling, vanuit geschied<strong>en</strong>is, maatschappijleer <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tueel<br />
lev<strong>en</strong>sbeschouwing;<br />
• Geopolitiek (verdeling grondstoff<strong>en</strong> op aarde <strong>en</strong> de gevolg<strong>en</strong> voor de wereldpolitiek),<br />
vanuit aardrijkskunde <strong>en</strong> economie;<br />
• Invloed van gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>, lokaal, regionaal, nationaal, contin<strong>en</strong>taal, mondiaal burgerschap,<br />
vanuit aardrijkskunde, geschied<strong>en</strong>is, economie, filosofie, maatschappijleer;<br />
• Stereotypering van minderhed<strong>en</strong>, vanuit maatschappijwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, geschied<strong>en</strong>is,<br />
maatschappijleer;<br />
• Verslaving, vanuit gnw <strong>en</strong> maatschappijwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>;<br />
• Modules vanuit e<strong>en</strong> combinatie van minder voor de hand ligg<strong>en</strong>de vakk<strong>en</strong> als<br />
economie <strong>en</strong> filosofie.<br />
Op termijn kan er e<strong>en</strong> database van modules kom<strong>en</strong>, waar schol<strong>en</strong> uit kunn<strong>en</strong> putt<strong>en</strong><br />
voor hun aanbod.<br />
Bevoegdheid<br />
E<strong>en</strong> team van eerstegraads doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> maatschappijleer, geschied<strong>en</strong>is, aardrijkskunde,<br />
economie, filosofie is bevoegd om het vak te gev<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Start experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> met schol<strong>en</strong>/doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> om verplichte kernmodules <strong>en</strong> keuzemodules<br />
voor e<strong>en</strong> breed vak geïntegreerde maatschappijwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> (gmw) te ontwikkel<strong>en</strong>.<br />
75
6.6 Compon<strong>en</strong>t cultuur <strong>en</strong> kunst 1 <strong>en</strong> het vak kunst<br />
In deze paragraaf wordt op de eerste plaats nader ingegaan op de compon<strong>en</strong>t cultuur<br />
<strong>en</strong> kunst voor alle leerling<strong>en</strong> in het geme<strong>en</strong>schappelijke deel <strong>en</strong> daarna op het profielvak<br />
kunst. In het ‘Kortetermijnadvies’ hebb<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s hier al e<strong>en</strong> hoofdstuk<br />
aan gewijd. 2 Daarin hebb<strong>en</strong> zij ook toegezegd in het langetermijnadvies hierop<br />
terug te kom<strong>en</strong>.<br />
6.6.1 Compon<strong>en</strong>t cultuur <strong>en</strong> kunst in het<br />
geme<strong>en</strong>schappelijke deel<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s hebb<strong>en</strong> ervoor gekoz<strong>en</strong> om als doel voor het geme<strong>en</strong>schappelijke<br />
deel e<strong>en</strong> brede algem<strong>en</strong>e ontwikkeling te formuler<strong>en</strong>, onderverdeeld in e<strong>en</strong> aantal compon<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
waaronder e<strong>en</strong> compon<strong>en</strong>t cultuur <strong>en</strong> kunst als onderdeel van de compon<strong>en</strong>t<br />
maatschappij/cultuur. Het huidige vak culturele <strong>en</strong> kunstzinnige vorming 1 (ckv1), dan<br />
wel klassieke <strong>en</strong> culturele vorming (kcv) betreft e<strong>en</strong> klein vak met daarin het hoofdacc<strong>en</strong>t<br />
op deelname aan culturele activiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> de reflectie daarop. Daarnaast omvat het<br />
in beperkte mate k<strong>en</strong>nis van kunst <strong>en</strong> cultuur <strong>en</strong> eig<strong>en</strong> praktische activiteit<strong>en</strong>. De commissie<br />
Ontwikkeling Nederlandse Canon vraagt bij verdere vormgeving van dit vak om<br />
“meer k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> substantie”. Ook naar de m<strong>en</strong>ing van beide <strong>Profielcommissie</strong>s zou dit<br />
vak verbreed <strong>en</strong> verdiept moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Dat geldt in het bijzonder voor k<strong>en</strong>nis van cultuur<br />
<strong>en</strong> kunst, inclusief literatuur, waarmee het verband <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de verschill<strong>en</strong>de kunstvorm<strong>en</strong><br />
gelegd kan word<strong>en</strong>. Schol<strong>en</strong> die werk<strong>en</strong> met geïntegreerd literatuuronderwijs<br />
(glo), kunn<strong>en</strong> dit ook e<strong>en</strong> plaats gev<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de compon<strong>en</strong>t cultuur <strong>en</strong> kunst.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s will<strong>en</strong> de keuze aan de schol<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> om literatuuronderwijs e<strong>en</strong><br />
plaats te gev<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de compon<strong>en</strong>t cultuur <strong>en</strong> kunst of het onder te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> bij de<br />
afzonderlijke vakk<strong>en</strong> Nederlands <strong>en</strong> de moderne vreemde tal<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> combinatie is ook<br />
mogelijk: bepaalde del<strong>en</strong> van de literatuur bij de tal<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere del<strong>en</strong> bij het vak cultuur<br />
<strong>en</strong> kunst. Naar het oordeel van de <strong>Profielcommissie</strong>s zou het hier bij dit vak niet<br />
speciaal over de Nederlandse of over de westerse letterkunde hoev<strong>en</strong> te gaan. Van<br />
belang is eerder de leerling<strong>en</strong> te confronter<strong>en</strong> met de zeggingskracht van literaire<br />
kunst in het algeme<strong>en</strong> in relatie tot die van andere kunstvorm<strong>en</strong>, waarbij het niet speciaal<br />
over de westerse beeld<strong>en</strong>de kunst behoeft te gaan.<br />
E<strong>en</strong>zelfde keuzevrijheid stell<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s voor t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van het vak kcv.<br />
Het is aan de schol<strong>en</strong> om kcv onder te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> bij Latijn/Grieks of bij de compon<strong>en</strong>t<br />
cultuur <strong>en</strong> kunst. Gymnasiumopleiding<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> uitgebreidere module kcv, bijvoorbeeld<br />
cultuur van de oudheid, als verplichte module van het vak cultuur <strong>en</strong> kunst<br />
opnem<strong>en</strong> of als afzonderlijke vak.<br />
Advies<br />
Start experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> om verplichte modules <strong>en</strong> keuzemodules voor e<strong>en</strong> breed vak cultuur<br />
<strong>en</strong> kunst te ontwikkel<strong>en</strong>, met daarin met daarin onderdel<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis van cultuur <strong>en</strong><br />
kunst (inclusief literatuur), deelname aan culturele activiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> praktische activiteit<strong>en</strong>.<br />
Ook geïntegreerd literatuuronderwijs (glo) <strong>en</strong> klassieke <strong>en</strong> culturele vorming (kcv)<br />
kunn<strong>en</strong> hier deel van uitmak<strong>en</strong>.<br />
De inhoud van het vak cultuur <strong>en</strong> kunst<br />
Voor de verplichte k<strong>en</strong>nismodules van het vak cultuur <strong>en</strong> kunst kan word<strong>en</strong> gedacht aan<br />
e<strong>en</strong> vergelijkbare opzet als die van het vak kunst (algeme<strong>en</strong>)/culturele <strong>en</strong> kunstzinnige vorming<br />
2 (ckv2). Dat wil zegg<strong>en</strong>: bepaalde tijdvakk<strong>en</strong> word<strong>en</strong> vanuit <strong>en</strong>kele invalshoek<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
vanuit de verschill<strong>en</strong>de kunstdisciplines (inclusief literatuur) behandeld. Gezi<strong>en</strong> de w<strong>en</strong>selijke<br />
relatie met de culturele activiteit<strong>en</strong> én het refer<strong>en</strong>tiekader van de leerling<strong>en</strong>, zull<strong>en</strong> de<br />
verplichte modules betrekking hebb<strong>en</strong> op de rec<strong>en</strong>te tijdvakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> onderwerp<strong>en</strong>.<br />
76
Keuzemodules kunn<strong>en</strong> bijvoorbeeld bepaalde periodes, zoals cultuur van de oudheid,<br />
maar ook internationale cultur<strong>en</strong>, zoals de cultuur van de islam, omvatt<strong>en</strong>. Deze<br />
modules moet<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> hoe de relatie is <strong>tuss<strong>en</strong></strong> literatuur, kunst <strong>en</strong> cultuur <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
daarom voldo<strong>en</strong>de theoretisch verdiept word<strong>en</strong>. Bij de ontwikkeling van modules<br />
kunn<strong>en</strong> ook v<strong>en</strong>sters 3 uit de canon van de commissie Ontwikkeling Nederlandse<br />
Canon e<strong>en</strong> verdere uitwerking krijg<strong>en</strong>.<br />
Maar de keuzemodules kunn<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> rol vervull<strong>en</strong> bij het profiler<strong>en</strong> van schol<strong>en</strong>. Zo<br />
kan e<strong>en</strong> school kiez<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> uitgebreidere module geïntegreerd literatuuronderwijs<br />
(glo) of kcv, zelf nieuwe modules ontwikkel<strong>en</strong> met sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong>de partners die cultuurhistorische/kunsttheoretische<br />
input kunn<strong>en</strong> lever<strong>en</strong>. Andere schol<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> op<br />
termijn ook gebruik mak<strong>en</strong> van die ontwikkelde modules.<br />
Bij het advies om het vak cultuur <strong>en</strong> kunst e<strong>en</strong> grotere theoretische basis te gev<strong>en</strong>, is<br />
het tev<strong>en</strong>s zaak de differ<strong>en</strong>tiatie <strong>tuss<strong>en</strong></strong> havo <strong>en</strong> vwo binn<strong>en</strong> deze inhoud nauwkeuriger<br />
te beschrijv<strong>en</strong>. Bij voorkeur moet hierbij rek<strong>en</strong>ing gehoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong> met de verschill<strong>en</strong><br />
die zich in vervolgopleiding<strong>en</strong> in het hoger onderwijs manifester<strong>en</strong>. Daarnaast<br />
kan ook het aanbod van de keuzemodules op havo <strong>en</strong> vwo verschill<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarmee<br />
beter aansluit<strong>en</strong> op de belangstelling van de leerling<strong>en</strong>.<br />
Toetsing<br />
Bij de andere compon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>natuur</strong> <strong>en</strong> maatschappij is reeds het advies gedaan om<br />
deze compon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> te verbred<strong>en</strong> <strong>en</strong> te verdiep<strong>en</strong> maar ook deel te lat<strong>en</strong> uitmak<strong>en</strong><br />
van het c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>. Naar de inschatting van de <strong>Profielcommissie</strong>s is dit<br />
bij de compon<strong>en</strong>t cultuur <strong>en</strong> kunst e<strong>en</strong> grotere verandering dan bij de compon<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
<strong>natuur</strong> <strong>en</strong> maatschappij. Immers bij het vak ckv1 hebb<strong>en</strong> de vakspecialist<strong>en</strong> er destijds<br />
bewust voor gekoz<strong>en</strong> om dit vak niet met e<strong>en</strong> cijfer te lat<strong>en</strong> afsluit<strong>en</strong> maar met<br />
e<strong>en</strong> kunstdossier dat de leerling naar behor<strong>en</strong> moet hebb<strong>en</strong> afgeslot<strong>en</strong>. De overgang<br />
naar e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong> dat mogelijk ook per computer afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> gaat word<strong>en</strong><br />
(zoals per 2007 al het geval is bij ckv2), is erg groot.<br />
Het voorstel is dan ook om e<strong>en</strong> overgangsperiode in te voer<strong>en</strong> waarin het vak cultuur<br />
<strong>en</strong> kunst afgeslot<strong>en</strong> wordt met e<strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong>, waaronder e<strong>en</strong> kunstdossier (met<br />
bijvoorbeeld culturele activiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> praktische activiteit<strong>en</strong>). Voor de verplichte modules<br />
kunn<strong>en</strong> voorbeeldexam<strong>en</strong>s gemaakt word<strong>en</strong> waar alle schol<strong>en</strong> gebruik van kunn<strong>en</strong><br />
mak<strong>en</strong>. Met deze praktijk is al ervaring opgedaan bij het vak ckv2.<br />
Advies<br />
Verk<strong>en</strong> in experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> de mogelijkheid om het vak cultuur <strong>en</strong> kunst af te sluit<strong>en</strong> met<br />
e<strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong>, waarin verplichte modules getoetst word<strong>en</strong>.<br />
6.6.2 Het profielkeuzevak kunst<br />
In het ‘Kortetermijnadvies’ pleitte de <strong>Profielcommissie</strong> Economie <strong>en</strong><br />
Maatschappij/Cultuur <strong>en</strong> Maatschappij voor één kunstvak <strong>en</strong> niet voor het naast<br />
elkaar bestaan van kunstvakk<strong>en</strong> oude stijl, de oude exam<strong>en</strong>vakk<strong>en</strong> beeld<strong>en</strong>de kunst<br />
<strong>en</strong> muziek, kunstvakk<strong>en</strong> nieuwe stijl met het vak kunst (algeme<strong>en</strong>)/ckv2 <strong>en</strong> culturele<br />
<strong>en</strong> kunstzinnige vorming 3 (ckv3) <strong>en</strong> vanaf 2007, het vak kunst (algeme<strong>en</strong>) <strong>en</strong> het vak<br />
kunst (beeld<strong>en</strong>de vormgeving, dans, drama of muziek).<br />
Hoewel de minister bij de wijzigingsvoorstell<strong>en</strong> per 2007 de twee soort<strong>en</strong> kunstvakk<strong>en</strong><br />
dus heeft gehandhaafd, pleit<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s voor de langere termijn voor<br />
één kunstvak. Belangrijk argum<strong>en</strong>t hiervoor is dat de kunstvakk<strong>en</strong> oude stijl alle<strong>en</strong> de<br />
beeld<strong>en</strong>de vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> muziek omvatt<strong>en</strong>. Dans <strong>en</strong> drama/theater k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> kunstvak<br />
oude stijl, maar alle<strong>en</strong> de ckv3-variant. Het voortbestaan van de kunstvakk<strong>en</strong> oude<br />
77
stijl, naast kunstvakk<strong>en</strong> nieuwe stijl, is dus het voorbestaan van e<strong>en</strong> ongelijke situatie<br />
van de verschill<strong>en</strong>de kunstvakk<strong>en</strong>. Deze ongelijke situatie heeft m<strong>en</strong> met de invoering<br />
van de basisvorming <strong>en</strong> de tweede fase juist will<strong>en</strong> opheff<strong>en</strong>. Verder is de markt voor<br />
twee soort<strong>en</strong> kunstvakk<strong>en</strong> te beperkt wat ertoe leidt dat educatieve uitgeverij<strong>en</strong> ge<strong>en</strong><br />
nieuwe methodes will<strong>en</strong> uitbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Het naast elkaar blijv<strong>en</strong> bestaan van de kunstvakk<strong>en</strong> oude <strong>en</strong> nieuwe stijl is ook e<strong>en</strong><br />
probleem voor de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>opleiding<strong>en</strong> in de kunstvakk<strong>en</strong>. Deze opleiding duurt vier<br />
jaar <strong>en</strong> moet opleid<strong>en</strong> voor alle niveaus van het onderwijs (eerste- <strong>en</strong> tweedegraads<br />
gebied) <strong>en</strong> voor het buit<strong>en</strong>schoolse veld. Deze opleiding<strong>en</strong> zijn overlad<strong>en</strong> 4 <strong>en</strong> m<strong>en</strong> kan<br />
niet eis<strong>en</strong> dat <strong>en</strong>erzijds het bekwaamheidsniveau voor het kunstvak oude stijl onverkort<br />
wordt gehandhaafd <strong>en</strong> daarnaast de volledige bekwaamheid voor ckv2/kunst<br />
(algeme<strong>en</strong>) eis<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> vak dat veel cultuurhistorische k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis van andere<br />
kunstdisciplines vergt.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s zijn van m<strong>en</strong>ing dat in algeme<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>de opleiding<strong>en</strong> als havo<br />
<strong>en</strong> vwo één breed kunstvak beter op zijn plaats is, als het om het theoretische deel<br />
gaat. In het toepassingsdeel kan één kunstdiscipline meer gewicht krijg<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Voer als profielkeuzevak één vak kunst in. Stel e<strong>en</strong> commissie in, die de modulaire<br />
inhoud van het profielkeuzevak kunst ontwikkelt in sam<strong>en</strong>spraak met doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van de<br />
kunstvakk<strong>en</strong>. 5<br />
De inhoud van het vak kunst<br />
In het ‘Kortetermijnadvies’ is voorgesteld om het vak kunst te lat<strong>en</strong> bestaan uit e<strong>en</strong><br />
algeme<strong>en</strong> theoretisch/cultuurhistorisch deel dat wordt afgeslot<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal<br />
exam<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> praktisch/vaktheoretisch deel dat wordt afgeslot<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong>.<br />
Dat is vergelijkbaar met de opzet van ckv2 (cultuurgeschied<strong>en</strong>is, minus de<br />
onderdel<strong>en</strong> die opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> gaan word<strong>en</strong> in het vak cultuur <strong>en</strong> kunst) <strong>en</strong> ckv3 (praktijk<br />
<strong>en</strong> praktijktheorie beeld<strong>en</strong>d, muziek, drama of dans). Schol<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> in het voorstel<br />
van de <strong>Profielcommissie</strong>s zelf bepal<strong>en</strong> of ze in het schooldeel meer algem<strong>en</strong>e theorie<br />
will<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> <strong>en</strong> via e<strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong> toets<strong>en</strong> (gebeurt nu ook al) <strong>en</strong> of ze het deel<br />
vaktheorie (dus bijvoorbeeld kunstgeschied<strong>en</strong>is/kunstbeschouwing beeld<strong>en</strong>d) binn<strong>en</strong><br />
het schooldeel will<strong>en</strong> handhav<strong>en</strong> of lat<strong>en</strong> vervall<strong>en</strong>.<br />
Voor het praktische deel moet onderzocht word<strong>en</strong> of het haalbaar is schol<strong>en</strong> te verplicht<strong>en</strong><br />
om twee van de vier disciplines: beeld<strong>en</strong>de vormgeving (inclusief audiovisueel/film),<br />
muziek, drama/theater of dans aan te bied<strong>en</strong>. 6 Schol<strong>en</strong> waarvoor dit onhaalbaar<br />
is, kunn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>werkingsverband aangaan met e<strong>en</strong> andere school of c<strong>en</strong>trum<br />
voor de kunst<strong>en</strong> in de buurt.<br />
Tev<strong>en</strong>s kan de mogelijkheid word<strong>en</strong> onderzocht om bij het praktische deel van dit vak<br />
te kiez<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> modulaire opzet, waarbij de breedte van allerlei kunstdisciplines<br />
wordt weerspiegeld in het aanbod van modules. Leerling<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> ook de mogelijkheid<br />
krijg<strong>en</strong> voor het praktische deel om modules van één kunstdiscipline te stapel<strong>en</strong>,<br />
zodat de diepgang niet verlor<strong>en</strong> hoeft te gaan.<br />
Toetsing<br />
Per 2007 wordt het profielkeuzevak kunst (algeme<strong>en</strong>) afgeslot<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong>.<br />
Dat is e<strong>en</strong> goede zaak vind<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s. Daar e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong><br />
voor het praktische deel (het c<strong>en</strong>trale praktische exam<strong>en</strong>) aan toevoeg<strong>en</strong>, vind<strong>en</strong> de<br />
<strong>Profielcommissie</strong>s bezwaarlijk. Weliswaar hebb<strong>en</strong> de beeld<strong>en</strong>de vakk<strong>en</strong> op het vwo<br />
goede ervaring<strong>en</strong> met het c<strong>en</strong>trale praktische exam<strong>en</strong> (cpe), maar andere kunstvakk<strong>en</strong><br />
78
k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> deze traditie niet. Dat zou de invoering van één vak kunst op de lange termijn<br />
extra complex mak<strong>en</strong>. Wanneer bov<strong>en</strong>g<strong>en</strong>oemde argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> minder zwaar weg<strong>en</strong> na<br />
invoer<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> nieuwe profielstructuur, kan in e<strong>en</strong> vervolgfase de invoering van e<strong>en</strong><br />
cpe voor het vak kunst opnieuw bezi<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
79
Nawoord: Nederland, voldo<strong>en</strong>de goede lerar<strong>en</strong> in de<br />
kom<strong>en</strong>de 10-15 jaar?<br />
“De kwaliteit van het onderwijs staat of valt met de kwaliteit van de vrouw of de man<br />
voor de klas”. Hoe vaak is deze uitspraak al niet gedaan. Dit geldt ook voor de adviez<strong>en</strong><br />
van de <strong>Profielcommissie</strong>s: ze kunn<strong>en</strong> adviser<strong>en</strong> wat ze will<strong>en</strong>, maar zonder goede<br />
doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> is ook deze advisering blaff<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de maan. Voor de verdere realisering<br />
van de doelstelling<strong>en</strong> van de profielstructuur, <strong>en</strong> vooral van e<strong>en</strong> goed onderwijsproces<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> onderwijsinhoud met goede resultat<strong>en</strong>, zijn <strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> de hoofdrolspelers.<br />
Al vele jar<strong>en</strong> wordt gewaarschuwd voor e<strong>en</strong> tekort aan lerar<strong>en</strong>, met name voor e<strong>en</strong><br />
tekort aan bekwame <strong>en</strong> bevoegde lerar<strong>en</strong>. Dit geldt voor alle sector<strong>en</strong> van het onderwijs,<br />
maar zeker ook voor de tweede fase van het voortgezet onderwijs.<br />
In 2006 ging er ge<strong>en</strong> week voorbij of het dreig<strong>en</strong>de lerar<strong>en</strong>tekort, al dan niet<br />
gecombineerd met klacht<strong>en</strong> over of bange vermoed<strong>en</strong>s van e<strong>en</strong> dal<strong>en</strong>de kwaliteit<br />
van het onderwijs, kreeg publieke <strong>en</strong> politieke aandacht. Het reg<strong>en</strong>de het afgelop<strong>en</strong><br />
jaar dan ook notities <strong>en</strong> rapport<strong>en</strong> van belangrijke instanties als het C<strong>en</strong>traal<br />
Planbureau, de Onderwijsraad, de Stichting Beroepskwaliteit Lerar<strong>en</strong>, Inspectie van<br />
het Onderwijs, WRR <strong>en</strong> het Sociaal Cultureel Planbureau <strong>en</strong> zelfs van de minister<br />
zelf. Ieder vroeg op eig<strong>en</strong> wijze aandacht voor deze problematiek. In themadocum<strong>en</strong>t<br />
8 is gepoogd e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>vatting hiervan te gev<strong>en</strong>.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s zijn ge<strong>en</strong> nieuwe Commissie van Es (1993). Ze hebb<strong>en</strong> niet de<br />
opdracht gekreg<strong>en</strong> de vraag naar voldo<strong>en</strong>de goede lerar<strong>en</strong> nu <strong>en</strong> vooral in de kom<strong>en</strong>de<br />
jar<strong>en</strong> in kaart te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, <strong>en</strong> te adviser<strong>en</strong> over te treff<strong>en</strong> maatregel<strong>en</strong>. Ze hebb<strong>en</strong><br />
ook niet de pret<strong>en</strong>tie in deze stroom van notities <strong>en</strong> rapport<strong>en</strong> nog toegevoegde waarde<br />
te kunn<strong>en</strong> lever<strong>en</strong>.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s zijn wel verheugd over deze grote aandacht. Zij acht<strong>en</strong> deze<br />
tek<strong>en</strong><strong>en</strong>d voor de ernst van de situatie <strong>en</strong> hop<strong>en</strong> dat de vele analyses <strong>en</strong> voorstell<strong>en</strong><br />
juist in de kom<strong>en</strong>de kabinetsformatie de volle aandacht zull<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>, <strong>en</strong> zull<strong>en</strong> leid<strong>en</strong><br />
tot e<strong>en</strong> doeltreff<strong>en</strong>de aanpak. De <strong>Profielcommissie</strong>s zijn hier echter niet bepaald<br />
gerust op, op grond van de volg<strong>en</strong>de constatering<strong>en</strong>.<br />
Ge<strong>en</strong> grondige analyse<br />
In ge<strong>en</strong> van de g<strong>en</strong>oemde stukk<strong>en</strong> wordt e<strong>en</strong> grondige analyse gegev<strong>en</strong> van de fundam<strong>en</strong>tele<br />
verandering in de positie van de onderwijsgev<strong>en</strong>de in de dec<strong>en</strong>nia na de<br />
Tweede Wereldoorlog. Vele critici beseff<strong>en</strong> onvoldo<strong>en</strong>de dat verschill<strong>en</strong>de g<strong>en</strong>eraties<br />
hebb<strong>en</strong> geprofiteerd van e<strong>en</strong> zich democratiser<strong>en</strong>de sam<strong>en</strong>leving sinds de ‘Grondwet’<br />
van 1917: de invoering van het algeme<strong>en</strong> kiesrecht <strong>en</strong> de financiële gelijkstelling van<br />
het bijzonder onderwijs. Vooral sinds 1920 kond<strong>en</strong> belangrijke minderheidsgroep<strong>en</strong><br />
zich emanciper<strong>en</strong>. Het beroep van onderwijzer <strong>en</strong> leraar was e<strong>en</strong> aantrekkelijk <strong>en</strong><br />
geschikt vehikel voor sociale stijging. Veelbelov<strong>en</strong>de leerling<strong>en</strong> uit middelbare, lagermiddelbare<br />
<strong>en</strong> lagere sociaal-economische bevolkingsgroep<strong>en</strong> koz<strong>en</strong> voor het beroep<br />
van onderwijsgev<strong>en</strong>de: het gaf status <strong>en</strong> inkom<strong>en</strong>. En dit gaf het onderwijs de getal<strong>en</strong>teerde<br />
<strong>en</strong> gemotiveerde lerar<strong>en</strong>, die vel<strong>en</strong> zich nog herinner<strong>en</strong>.<br />
De <strong>en</strong>orme economische groei sinds de jar<strong>en</strong> vijftig <strong>en</strong> vooral zestig <strong>en</strong> de hiermee<br />
gepaard gaande maatschappelijke ontwikkeling<strong>en</strong> (zie ook hoofdstuk 2 van dit ontwerpadvies)<br />
hebb<strong>en</strong> de kracht van dit vehikel veranderd. Eerst bij de mann<strong>en</strong>, die in<br />
steeds geringere mate voor het onderwijs ging<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong>. De feminisering van het<br />
onderwijs kon de nadel<strong>en</strong> hiervan nog <strong>en</strong>kele dec<strong>en</strong>nia opvang<strong>en</strong>. Maar ook de aantrekkingskracht<br />
van het beroep voor vrouw<strong>en</strong> is inmiddels verminderd. Het beroep als<br />
zodanig heeft aan status ingeboet.<br />
81
Niet alle<strong>en</strong> voor de onderwijzers <strong>en</strong> lerar<strong>en</strong>, maar ook voor andere beroepsbeoef<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>,<br />
zoals politieag<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, politici <strong>en</strong> (huis)arts<strong>en</strong>, zijn als gevolg van vooral de<br />
democratisering <strong>en</strong> de informalisering verandering<strong>en</strong> opgetred<strong>en</strong> in het aanzi<strong>en</strong> van<br />
<strong>en</strong> de waardering voor hun beroep. Maar voor lerar<strong>en</strong> geldt het in het bijzonder.<br />
Komt dit door de positie van het onderwijs, de positie van de school? Is de school<br />
niet, meer dan welke institutie ook, e<strong>en</strong> afspiegeling in het klein van de sam<strong>en</strong>leving?<br />
En hebb<strong>en</strong> lerar<strong>en</strong> hierdoor, meer dan andere beroepsbeoef<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>, dag in dag<br />
uit direct te mak<strong>en</strong> met de verandering<strong>en</strong> in die sam<strong>en</strong>leving? En zijn in sommige<br />
sector<strong>en</strong> van het onderwijs wellicht te veel concessies gedaan aan de opleidingseis<strong>en</strong><br />
van de lerar<strong>en</strong>?<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s wet<strong>en</strong>, dat er nog steeds veel getal<strong>en</strong>teerde <strong>en</strong> gemotiveerde<br />
person<strong>en</strong> in het onderwijs werk<strong>en</strong>. Maar zal dit zo blijv<strong>en</strong>? Werkt de eindeloze stroom<br />
van kritiek op het onderwijs <strong>en</strong> ook op de lerar<strong>en</strong> niet ontmoedig<strong>en</strong>d <strong>en</strong> ondermijn<strong>en</strong>d?<br />
In e<strong>en</strong> periode van toch al dreig<strong>en</strong>de tekort<strong>en</strong> aan lerar<strong>en</strong> is dit extra funest. Er<br />
is grote behoefte aan teg<strong>en</strong>gas, aan <strong>en</strong>thousiasme <strong>en</strong> inspiratie, die jonge m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>,<br />
maar ook m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met ervaring ertoe br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> om voor het leraarberoep te kiez<strong>en</strong>. E<strong>en</strong><br />
boei<strong>en</strong>d beroep, met veel vrijheid, én met veel verantwoordelijkheid: het opvoed<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
ontwikkel<strong>en</strong> van (jonge) kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Hoe kan zo’n k<strong>en</strong>tering bewerkstelligd word<strong>en</strong>? Het is de hoogste tijd, dat de fundam<strong>en</strong>tele<br />
verandering in het rekrutering- <strong>en</strong> keuzepatroon grondig geanalyseerd<br />
wordt. Grondiger <strong>en</strong> vrijmoediger dan tot nu toe is gebeurd. In de g<strong>en</strong>oemde rapport<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong> voornamelijk deelanalyses <strong>en</strong> deelverklaring<strong>en</strong> voor. Zij miss<strong>en</strong> consist<strong>en</strong>tie<br />
<strong>en</strong> zijn soms zelfs teg<strong>en</strong>strijdig. Er is e<strong>en</strong> grondige, algem<strong>en</strong>e analyse<br />
nodig. E<strong>en</strong> analyse die moet di<strong>en</strong><strong>en</strong> om e<strong>en</strong> omslag in de positionering van het<br />
leraarsberoep teweeg te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> wirwar van voorstell<strong>en</strong><br />
In de g<strong>en</strong>oemde notities <strong>en</strong> rapport<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> deelanalyses <strong>en</strong> deelverklaring<strong>en</strong><br />
voor, maar het reg<strong>en</strong>t ook voorstell<strong>en</strong> voor maatregel<strong>en</strong> op onderdel<strong>en</strong>.<br />
Soms zelfs op onbeduid<strong>en</strong>de onderdel<strong>en</strong>. Doorvoering van dergelijke maatregel<strong>en</strong><br />
zou hoogst<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> Kurier<strong>en</strong> am Symptom zijn. En sommige voorstell<strong>en</strong> zijn zelfs<br />
teg<strong>en</strong>strijdig.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s do<strong>en</strong> ter adstructie van deze wirwar én van de gedeeltelijke<br />
teg<strong>en</strong>strijdigheid e<strong>en</strong> greep uit deze voorstell<strong>en</strong>.<br />
• Salariëring: e<strong>en</strong> hogere salariëring<br />
• voor alle onderwijsgev<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
• voor alle<strong>en</strong> de betere lerar<strong>en</strong> (prestatiebeloning)<br />
• voor lerar<strong>en</strong> in bepaalde (tekort)vakk<strong>en</strong><br />
• voor academici (in tekortvakk<strong>en</strong>)<br />
• voor lerar<strong>en</strong> in probleemgebied<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of in probleemschol<strong>en</strong><br />
• voor de aankom<strong>en</strong>de jonge lerar<strong>en</strong>, vooral de academici<br />
• voor de langerzitt<strong>en</strong>de lerar<strong>en</strong>, bijvoorbeeld via het inkort<strong>en</strong> van de salarisschaal<br />
• Opleidingsniveau:<br />
• verbetering van de lerar<strong>en</strong>opleiding<strong>en</strong> (vele aspect<strong>en</strong>)<br />
• verplichte her- <strong>en</strong> bijscholing, al dan niet met financiële consequ<strong>en</strong>ties<br />
• scholingsrecht<strong>en</strong><br />
• Opvang van tekort:<br />
• aantrekk<strong>en</strong> van nog meer zij-instromers<br />
• stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voor de klas<br />
• aanpass<strong>en</strong> van bekwaamhed<strong>en</strong>/bevoegdhed<strong>en</strong><br />
• Carrièreperspectief:<br />
• taak- <strong>en</strong> functiediffer<strong>en</strong>tiatie<br />
• vergemakkelijk<strong>en</strong> van instroom van <strong>en</strong> uitstroom naar buit<strong>en</strong> (maar hoe?)<br />
82
• Taakverlichting:<br />
• verlaging van de teaching load (e<strong>en</strong> van de hoogste binn<strong>en</strong> de OECD)<br />
• verlaging van de groepsgrootte/pupil-teacher-ratio (ook e<strong>en</strong> van de hoogste<br />
binn<strong>en</strong> de OECD)<br />
• Schoolorganisatie:<br />
• verdere versterking teamvorming<br />
• verbeter<strong>en</strong> managem<strong>en</strong>t<br />
• verminder<strong>en</strong> managem<strong>en</strong>t<br />
• Facilitering:<br />
• pass<strong>en</strong>de administratieve <strong>en</strong> logistieke ondersteuning<br />
• eig<strong>en</strong> werk- <strong>en</strong> spreekkamer<br />
E<strong>en</strong> lawine van voorstell<strong>en</strong>, die als regel ge<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang vorm<strong>en</strong>. Verwarring is troef.<br />
Dit wordt mede veroorzaakt omdat de voorstell<strong>en</strong> doorgaans ook niet gevoed word<strong>en</strong><br />
vanuit e<strong>en</strong> goed gefundeerde, consist<strong>en</strong>te visie. Het ontbrek<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> grondige analyse<br />
wreekt zich hier. E<strong>en</strong> kritieke situatie, die ook veel onrust <strong>en</strong> onzekerheid teweeg<br />
br<strong>en</strong>gt, hetge<strong>en</strong> de sfeer in het onderwijs <strong>en</strong> de motivatie van de onderwijsgev<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
niet t<strong>en</strong> goede komt. En dit in zo’n vitale sector van de maatschappij als het onderwijs.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s stell<strong>en</strong> dat de toekomst van Nederland, zeker als k<strong>en</strong>nisland,<br />
hiermee op het spel staat.<br />
Tweede fase van het voortgezet onderwijs<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s zijn van m<strong>en</strong>ing dat de tweede fase van het voortgezet onderwijs<br />
in het bijzonder bedreigd wordt. Het is nog steeds van groot belang, dat in deze sector<br />
van het onderwijs person<strong>en</strong> onderwijs gev<strong>en</strong> die datzelfde onderwijs ook zelf hebb<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> èn ook zelf e<strong>en</strong> opleiding hebb<strong>en</strong> gevolgd in deze sector, waarop ze hun leerling<strong>en</strong><br />
voorbereid<strong>en</strong>, het hoger onderwijs. De huidige situatie is dan vooral bedreig<strong>en</strong>d<br />
voor het havo <strong>en</strong> vwo <strong>en</strong> de hiervoor b<strong>en</strong>odigde academisch gevormde leraar:<br />
• de lumpsumfinanciering, die schol<strong>en</strong> in de verleiding bracht <strong>en</strong> br<strong>en</strong>gt om de dure<br />
academicus in te ruil<strong>en</strong> voor iemand die lager opgeleid is, die minder kost;<br />
• de ‘Wet BIO’, die per 1 augustus 2006 van kracht is geword<strong>en</strong>, <strong>en</strong> waardoor e<strong>en</strong><br />
grotere nadruk is kom<strong>en</strong> te ligg<strong>en</strong> op bekwaamheid in plaats van bevoegdheid;<br />
• de grote achterstand in mogelijke <strong>en</strong> feitelijke salariëring van juist de academisch<br />
gevormde leraar t<strong>en</strong> opzichte van de salariëring van bijna alle andere academici,<br />
niet alle<strong>en</strong> in de private sector, maar ook in de publieke.<br />
Juist de combinatie van deze drie factor<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> de academisch gevormde leraar in<br />
de tweede fase van het voortgezet onderwijs e<strong>en</strong> bedreigde diersoort, ja e<strong>en</strong> uitsterv<strong>en</strong>de<br />
soort. Zeker in de reeds aanwezige tekortvakk<strong>en</strong>: wiskunde, <strong>natuur</strong>kunde, scheikunde<br />
<strong>en</strong> economie. Dit is e<strong>en</strong> regelrechte ondermijning van het niveau van de havoërs<br />
<strong>en</strong> vwo’ers, <strong>en</strong> daarmee van het niveau van de hbo-stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> universitaire stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> daarmee van het niveau van het hoger onderwijs <strong>en</strong> onderzoek in ons land.<br />
Voorstel<br />
Het zou begrijpelijk zijn als dit Nawoord zou eindig<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> dring<strong>en</strong>d advies om zo<br />
spoedig mogelijk maatregel<strong>en</strong> te treff<strong>en</strong> om de dreig<strong>en</strong>de ontacademisering van het<br />
havo <strong>en</strong> vwo teg<strong>en</strong> te gaan. De <strong>Profielcommissie</strong>s zi<strong>en</strong> echter e<strong>en</strong> zo grote sam<strong>en</strong>hang<br />
met de aangeduide tekortproblematiek in de rest van het onderwijs, dat ze<br />
beslot<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> meer omvatt<strong>en</strong>d advies te gev<strong>en</strong>.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s constater<strong>en</strong> zoveel verwarring in deze gehele tekortproblematiek,<br />
én bij de directbetrokk<strong>en</strong><strong>en</strong>, het beleid, de politiek, én het publiek, dat zij maar<br />
één uitweg zi<strong>en</strong>: e<strong>en</strong> Staatscommissie. Ge<strong>en</strong> commissie van belanghebb<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, ook<br />
ge<strong>en</strong> parlem<strong>en</strong>tair onderzoek, maar e<strong>en</strong> Staatscommissie.<br />
83
Weinig origineel? Nee, e<strong>en</strong> traditionele, klassieke aanpak in e<strong>en</strong> moeilijke, kritieke<br />
situatie. Maar niet gemakkelijk op te volg<strong>en</strong>. Het is voor beleid <strong>en</strong> politiek e<strong>en</strong> weinig<br />
welkome, e<strong>en</strong> onwelgevallige boodschap. Beleidsmatig <strong>en</strong> politiek zitt<strong>en</strong> er veel<br />
gevoelige onderwerp<strong>en</strong> in de materie, waarover forse verschill<strong>en</strong> van opvatting<br />
bestaan. En vooral: beleid <strong>en</strong> politiek zi<strong>en</strong> de bui al hang<strong>en</strong>: dit gaat geld kost<strong>en</strong>, veel<br />
geld. Daarom er maar beter niet aan beginn<strong>en</strong>! Ook al liet de OECD in haar publicatie<br />
van Education at a Glance 2006, opnieuw zi<strong>en</strong>, dat het bedrag dat Nederland besteedt<br />
aan onderwijs sterk b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong> het gemiddelde van de OECD-land<strong>en</strong> ligt: Nederland<br />
bungelt in de onderste region<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> Staatscommissie moet voortvar<strong>en</strong>d te werk gaan. Daarom:<br />
• zo spoedig mogelijk instell<strong>en</strong>;<br />
• optimale ondersteuning;<br />
• binn<strong>en</strong> één jaar het advies;<br />
• slechts vijf led<strong>en</strong>: vier person<strong>en</strong>, die bijzonder gezaghebb<strong>en</strong>d, maar wel onafhankelijk<br />
zijn: in respectievelijk de private sector, de publieke sector, het onderwijsveld <strong>en</strong> de<br />
wet<strong>en</strong>schap, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> voorzitter e<strong>en</strong> nationaal erk<strong>en</strong>de autoriteit met e<strong>en</strong> brede,<br />
onafhankelijke helikoptervisie op de gew<strong>en</strong>ste ontwikkeling van Nederland, ook in<br />
internationaal verband;<br />
• de opdracht: mede met inachtneming van de in 2006 versch<strong>en</strong><strong>en</strong> rapport<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
notities, e<strong>en</strong> grondige analyse, gevolgd door e<strong>en</strong> consist<strong>en</strong>te visie voor de kom<strong>en</strong>de<br />
10-15 jaar <strong>en</strong> dan hierop gebaseerde beleidsvoorstell<strong>en</strong> <strong>en</strong> -maatregel<strong>en</strong>.<br />
84
Not<strong>en</strong><br />
Inleiding<br />
1 Aansluit<strong>en</strong>d bij Basisvorming in het onderwijs. Rapport aan de Regering van de WRR, opgesteld<br />
door e<strong>en</strong> commissie o.l.v. prof. mr. C. J. M. Schuyt. D<strong>en</strong> Haag: Staatsuitgeverij.<br />
2 Het Nederlandse havo- <strong>en</strong> vwo-diploma kan e<strong>en</strong> vergelijking met het high schooldiploma<br />
glansrijk doorstaan. En in de Academic Ranking of World Universities van de Shanghai<br />
Jao Tong University, die 2000 universiteit<strong>en</strong> in de wereld rangordes toek<strong>en</strong>t, staan de<br />
bek<strong>en</strong>de universiteit<strong>en</strong> in de USA vanwege hun financieringswijze onbetwist bov<strong>en</strong>aan,<br />
maar alle Nederlandse universiteit<strong>en</strong> behor<strong>en</strong> wel tot de top 400, hetge<strong>en</strong> bij veel andere<br />
Amerikaanse universiteit<strong>en</strong> niet het geval is. En op het Europese contin<strong>en</strong>t is e<strong>en</strong><br />
Nederlandse universiteit nummer 2, na de ETH (Eidg<strong>en</strong>össische Technische Hochschule)<br />
in Zurich.<br />
3 Rooy, prof. dr. P. de, Academische Boek<strong>en</strong>gids nr. 55. Amsterdam 2006.<br />
2 Algem<strong>en</strong>e maatschappelijke Ontwikkeling<strong>en</strong><br />
1 Aangezi<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s niet de pret<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> de expertise hebb<strong>en</strong> hier e<strong>en</strong><br />
op eig<strong>en</strong> onderzoek gebaseerde visie te gev<strong>en</strong>, is dankbaar gebruik gemaakt van de<br />
publicatie van het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) Sociaal <strong>en</strong> Cultureel Rapport 2004,<br />
met name hoofdstuk 1.<br />
2 In 2010 hoger onderwijs deelname van 50%;15% meer uitstroom uit hogere<br />
bèta/techniekopleiding<strong>en</strong> in 2010 t<strong>en</strong> opzichte van 2000.<br />
3 Ler<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nissam<strong>en</strong>leving. Onderwijsraad 2003.<br />
4 Ler<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nissam<strong>en</strong>leving. Onderwijsraad 2003, p. 29.<br />
5 Stand van educatief Nederland. Onderwijsraad, p. 25.<br />
6 Stand van educatief Nederland. Onderwijsraad, p.18.<br />
7 Moord op Pim Fortuyn in 2002, politieke verschuiving<strong>en</strong> daarna, moord op Theo van<br />
Gogh in 2004<br />
8 Ler<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nissam<strong>en</strong>leving. Onderwijsraad, p. 32.<br />
9 3,6% in 1997, 4,6% in 2003.<br />
10 Het gemiddelde aantal kinder<strong>en</strong> per vrouw daalde van 4,5 (1900) naar 1,75 (2005).<br />
CBS.<br />
11 In Nederland studeert in 2002 17,8% af in e<strong>en</strong> bètarichting; in andere Europese land<strong>en</strong><br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> de 21% <strong>en</strong> 41%.<br />
12 In Frankrijk 29,7%, in België 37.7% <strong>en</strong> in Ver<strong>en</strong>igd Koninkrijk 44%.<br />
13 http://www.cito.nl/po/lovs/eb/eb_onderzoek/terugblikResultat<strong>en</strong>.pdf p. 16 e.v.<br />
3 Relevante onderwijsinterne ontwikkeling<strong>en</strong><br />
1 Aanscherp<strong>en</strong> van de opheffingsnorm, gerichte stimuleringsgeld<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> gunstig<br />
nev<strong>en</strong>vestiging<strong>en</strong>beleid.<br />
2 Statistisch zakboek 2005. CBS 2005, p. 47.<br />
3 Volop in beweging, Monitor Onderbouw-vo 2005. Rapportage over de ontwikkeling<strong>en</strong> in<br />
de onderbouw van het voortgezet onderwijs.<br />
4 De tweede fase van het voortgezet onderwijs<br />
1 Op weg naar 2007. D<strong>en</strong> Haag: Tweede Fase Adviespunt 2005.<br />
85
5.1 Weerbarstighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> w<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
1 Zev<strong>en</strong> jaar Tweede Fase, e<strong>en</strong> balans. D<strong>en</strong> Haag: Tweede Fase Adviespunt 2005.<br />
Het niveau van de c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>s in vwo <strong>en</strong> havo. CEVO 2006.<br />
Eerstejaars hbo- <strong>en</strong> wo-stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> beoordel<strong>en</strong> de aansluiting met hun vooropleiding, Resultat<strong>en</strong><br />
van de instroommonitor t/m 2003/2004. Rapport. IOWO 2005.<br />
2 Het niveau van de c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>s in vwo <strong>en</strong> havo. CEVO 2006. (zie bijlage 6)<br />
3 Lange, M. de <strong>en</strong> J. Dronkers, Hoe gelijkwaardig blijft het eindexam<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> schol<strong>en</strong>?<br />
Discrepanties <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de cijfers voor het schoolonderzoek <strong>en</strong> het c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong> in het voortgezet<br />
onderwijs <strong>tuss<strong>en</strong></strong> 1998 <strong>en</strong> 2005. Radboud Universiteit Nijmeg<strong>en</strong> 2006.<br />
4 De staat van het onderwijs, Onderwijsverslag 2004/2005. Inspectie van het Onderwijs, p. 331.<br />
5 Zev<strong>en</strong> jaar Tweede Fase, e<strong>en</strong> balans. D<strong>en</strong> Haag: Tweede Fase Adviespunt 2004, p. 17, 18.<br />
6 Tweede Fase, vierde jaar, E<strong>en</strong> overzicht van de stand van zak<strong>en</strong> vier jaar na invoering van de<br />
tweede fase havo/vwo. Inspectie van het Onderwijs 2003b, p. 22.<br />
7 Boer de, e.a., Van 3 naar 4, e<strong>en</strong> nadere beschouwing van de aansluiting <strong>tuss<strong>en</strong></strong> leerjaar 3h/v<br />
<strong>en</strong> Tweede Fase. Enschede: SLO 2003.<br />
8 Er werd vooral gezocht naar afstemming <strong>tuss<strong>en</strong></strong> aanverwante vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet <strong>tuss<strong>en</strong></strong> vakk<strong>en</strong> die<br />
in één <strong>en</strong> hetzelfde profiel zat<strong>en</strong>.<br />
5.2 Bètaonderwijs<br />
1 De staat van het Onderwijs. Inspectie van het Onderwijs 2004/2005.<br />
2 Scarcity of sci<strong>en</strong>ce and <strong>en</strong>gineering stud<strong>en</strong>ts in the Netherlands. CPB Docum<strong>en</strong>t 92 2004.<br />
3 De minister vraagt de <strong>Profielcommissie</strong> Natuur <strong>en</strong> Techniek/Natuur <strong>en</strong> Gezondheid<br />
haar te adviser<strong>en</strong> over de manier waarop de noodzakelijke vernieuwing van de bètavakk<strong>en</strong><br />
gestalte kan krijg<strong>en</strong>, zowel wat betreft de inhoud, de didactiek, de exam<strong>en</strong>s als de<br />
cultuur in <strong>en</strong> rond die vakk<strong>en</strong>. De vernieuwing moet erop gericht zijn, dat bètavakk<strong>en</strong><br />
leerling<strong>en</strong> meer stimuler<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> vervolgopleiding op het gebied van bèta <strong>en</strong> techniek<br />
te kiez<strong>en</strong>. Ook vraagt de minister haar te adviser<strong>en</strong> over de vraag, welke gevolg<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
dergelijke vernieuwing zal moet<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> voor de opleiding<strong>en</strong> in het hoger onderwijs.<br />
4 Declining Stud<strong>en</strong>t Enrolm<strong>en</strong>t in Sci<strong>en</strong>ce & Technology, Preliminary findings for discussions.<br />
Global sci<strong>en</strong>ce forum. OECD (Organisation for Economic Cooperation and Developm<strong>en</strong>t).<br />
5 Snow, C.P., The Two Cultures. Cambridge University Press 1993.<br />
6 Voor de compon<strong>en</strong>t maatschappij wordt in paragraaf 6.5 ook e<strong>en</strong> vak geïntegreerde<br />
maatschappijwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> voorgesteld.<br />
7 Lang<strong>en</strong>, A., van, Unequal participation in mathematics and sci<strong>en</strong>ce education. Garant 2005.<br />
8 Declining Stud<strong>en</strong>t Enrolm<strong>en</strong>t in Sci<strong>en</strong>ce & Technology, Preliminary findings for discussions.<br />
Global sci<strong>en</strong>ce forum. OECD (Organisation for Economic Cooperation and Developm<strong>en</strong>t).<br />
9 De staat van het Onderwijs. Inspectie van het onderwijs 2003/2004 <strong>en</strong> 2004/2005.<br />
5.3 Flexibilisering van de profielstructuur<br />
1 In deze fase van de advisering wordt, ev<strong>en</strong>als in het Kortetermijnadvies, uitgegaan van<br />
de bestaande verdeling van studielastur<strong>en</strong> van ongeveer 35%-40% voor het geme<strong>en</strong>schappelijke<br />
deel, 40% voor het profieldeel <strong>en</strong> 20% voor het vrije deel.<br />
2 In paragraaf 5.1.2 hebb<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s geadviseerd om door middel van experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
dit jaar e<strong>en</strong> oriënter<strong>en</strong>d <strong>en</strong> voorbereid<strong>en</strong>d karakter voor alle profiel<strong>en</strong> te gev<strong>en</strong>.<br />
3 Cijfers van C<strong>en</strong>trale Financiën Instelling<strong>en</strong> (CFI) - e<strong>en</strong> uitvoeringsorganisatie van het<br />
Ministerie van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, 2005. Voor vwo rek<strong>en</strong>t het<br />
Tweede Fase Adviespunt onder bètabrede opleiding<strong>en</strong> de uitstroom naar de sector<strong>en</strong><br />
‘Techniek’, ‘Natuur’ <strong>en</strong> ‘Milieu <strong>en</strong> gezondheidszorg’, voor havo de uitstroom naar de<br />
sector<strong>en</strong> ‘Techniek’, ‘Landbouw’ <strong>en</strong> ‘Gezondheidszorg’.<br />
4 Betek<strong>en</strong>is van de afkorting<strong>en</strong> in de schema’s: wi: wiskunde, gs: geschied<strong>en</strong>is, ec:<br />
economie, mvt: moderne vreemde tal<strong>en</strong>, bi: biologie, na: <strong>natuur</strong>kunde, sk: scheikunde,<br />
mw: maatschappijwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, nlt: <strong>natuur</strong>, lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> technologie, inf: informatica,<br />
fil.: filosofie, ak: aardrijkskunde, m&o: managem<strong>en</strong>t <strong>en</strong> organisatie.<br />
86
5 Of het de tweede of derde moderne vreemde taal is, hangt af van de beslissing om de<br />
tweede moderne vreemde taal al dan niet verplicht te stell<strong>en</strong> voor alle vwo-leerling<strong>en</strong>.<br />
6 Achtergrondinformatie over meisjes <strong>en</strong> de <strong>natuur</strong>profiel<strong>en</strong> vindt u in themadocum<strong>en</strong>t<br />
6 Uitdaging<strong>en</strong> <strong>en</strong> kans<strong>en</strong> voor het bèta-onderwijs.<br />
7 Zev<strong>en</strong> jaar tweede fase, e<strong>en</strong> balans. D<strong>en</strong> Haag: Tweede Fase Adviespunt 2005, p. 87.<br />
8 Zie noot 6.<br />
9 Zie noot 6.<br />
10 Zev<strong>en</strong> jaar tweede fase, e<strong>en</strong> balans. D<strong>en</strong> Haag: Tweede Fase Adviespunt 2005, p. 84.<br />
11 Te wet<strong>en</strong> ‘Economie’ (32%), ‘Gezondheid’ (10%), ‘Techniek’ (2%) uit Zev<strong>en</strong> jaar tweede<br />
fase, e<strong>en</strong> balans. D<strong>en</strong> Haag: Tweede Fase Adviespunt 2005, p. 79-80.<br />
12 Zev<strong>en</strong> jaar tweede fase, e<strong>en</strong> balans. D<strong>en</strong> Haag: Tweede Fase Adviespunt 2005, p. 80.<br />
5.4 Exam<strong>en</strong>s<br />
1 E<strong>en</strong> keuze-exam<strong>en</strong>vak is e<strong>en</strong> exam<strong>en</strong>vak dat de leerling kan kiez<strong>en</strong> uit het aanbod van<br />
school voor het vrije deel.<br />
2 Dit is niet het geval voor het vak lichamelijke opvoeding.<br />
6.1 Nederlands<br />
1 Met e<strong>en</strong> tweede fase-diploma naar het hoger onderwijs. Tweede Fase Adviespunt februari<br />
2005, p. 18.<br />
2 Zev<strong>en</strong> jaar tweede fase, e<strong>en</strong> balans. Tweede Fase Adviespunt 2005, p. 122 .<br />
3 IOWO aansluitingsmonitor tot 2004.<br />
4 Bonset, H., Vakdossier Nederlands 2003. Enschede: 2003, p. 9.<br />
5 Hilberink, K., <strong>en</strong> S. Wag<strong>en</strong>aar (red.), Leescultuur onder vuur. KNAW 2006.<br />
6 Onderwijs Nederlands <strong>tuss<strong>en</strong></strong> gister<strong>en</strong> <strong>en</strong> morg<strong>en</strong>. Nederlandse Taalunie, p. 33.<br />
7 Het niveau van de c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>s in vwo <strong>en</strong> havo. Cevo 2006, bijlage 3.<br />
8 Paus, H., e.a., Derti<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> dozijn, e<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>tiekader voor taalcompet<strong>en</strong>ties van lerar<strong>en</strong> in<br />
Nederland <strong>en</strong> Vlaander<strong>en</strong>. D<strong>en</strong> Haag: Nederlandse Taalunie 2006.<br />
6.2 Moderne vreemde tal<strong>en</strong><br />
1 Vakdossiers Moderne vreemde tal<strong>en</strong> 2000-2003. Enschede SLO.<br />
2 Er blijkt maar e<strong>en</strong> beperkt aantal land<strong>en</strong> alle leerling<strong>en</strong> in vergelijkbare fase van het<br />
onderwijs als de tweede fase, te verplicht<strong>en</strong> tot meer dan één moderne vreemde taal:<br />
Frankrijk <strong>en</strong> Vlaander<strong>en</strong> (interne curriculumvergelijking t<strong>en</strong> behoeve van <strong>Profielcommissie</strong>s).<br />
3 Per 1 augustus 2007 vervalt de verplichting van de tweede moderne taal voor de<br />
gymnasia.<br />
4 Zie www.taalportfolio.nl.<br />
5 De Barcelona European Council heeft in Barcelona in 2002 de aanbeveling gedaan dat<br />
leerling<strong>en</strong> aangemoedigd zoud<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> om twee vreemde tal<strong>en</strong> te ler<strong>en</strong>, liefst<br />
vanaf vroege leeftijd. De meeste Europese land<strong>en</strong> koz<strong>en</strong> voor de verplichting voor de<br />
leerling<strong>en</strong> om t<strong>en</strong> minste één jaar e<strong>en</strong> tweede moderne vreemde taal te ler<strong>en</strong>. (Eurydice<br />
in brief, maart 2005)<br />
6 Uit: IOWO aansluitingsmonitor tot 2004.<br />
6.3 Klassieke tal<strong>en</strong> <strong>en</strong> literatuur<br />
1 Wat betreft de vraag of het vak Grieks naast het vak Latijn moet blijv<strong>en</strong> voortbestaan,<br />
wacht<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s het Vakdossier Klassieke Tal<strong>en</strong> 2006 van SLO af, waarin sc<strong>en</strong>ario’s<br />
beschrev<strong>en</strong> word<strong>en</strong> voor deze kwestie.<br />
2 Bulwer, J., Classics Teaching in Europe. Lond<strong>en</strong>: 2006.<br />
87
6.4 Wiskunde<br />
1 Zev<strong>en</strong> jaar tweede fase, e<strong>en</strong> balans. D<strong>en</strong> Haag: Tweede Fase Adviespunt 2005.<br />
2 Zie: www.lievemaria.nl.<br />
3 Met dank aan Kees Hoogland.<br />
4 De eerste vier onderdel<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> overe<strong>en</strong> met hetge<strong>en</strong> in het Kortetermijnadvies van<br />
de <strong>Profielcommissie</strong>s globaal is aangegev<strong>en</strong> <strong>en</strong> ze kom<strong>en</strong> ook voor in de landelijke<br />
Pabo-rek<strong>en</strong>toets.<br />
5 Rijk aan betek<strong>en</strong>is, visie op vernieuwd wiskundeonderwijs. Vernieuwingscommissie<br />
wiskunde 2006.<br />
6 Alle<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> die wiskunde B kiez<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong> ook wiskunde D kiez<strong>en</strong>.<br />
6.6 Compon<strong>en</strong>t cultuur <strong>en</strong> kunst <strong>en</strong> het vak kunst<br />
1 Met cultuur bedoel<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s hier e<strong>en</strong> smal cultuurbegrip, namelijk<br />
voor e<strong>en</strong> invulling van kunst<strong>en</strong>, literatuur, cultuur erfgoed <strong>en</strong> media.<br />
2 Zie: Kortetermijnadvies. SLO 2005, p. 45-49.<br />
3 De commissie Ontwikkeling Nederlandse Canon, kiest in haar rapport <strong>en</strong>to<strong>en</strong>.nu,<br />
de canon van Nederland 2006 voor 50 'goudgerande' onderwerp<strong>en</strong> niet zozeer als<br />
gefixeerde items, maar als v<strong>en</strong>sters die uitzicht bied<strong>en</strong> op het rijke verhaal van<br />
Nederland in de wereld.<br />
4 Zie: Hover, C. <strong>en</strong> Baarda, R., Ars Longa, schola brevis? Rapportage overlad<strong>en</strong>heid<br />
kunstvak doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>opleiding<strong>en</strong> 2005.<br />
5 Het cultuurhistorisch deel van het vak kunst kan word<strong>en</strong> verbeterd <strong>en</strong> bijgesteld. Er<br />
zijn bepaalde omissies (bij theater ontbreekt oudheid, bij muziek ontbreekt 18e eeuw)<br />
<strong>en</strong> ook hier zou meer sam<strong>en</strong>hang met bijvoorbeeld de voorstell<strong>en</strong> van de commissie<br />
Historische <strong>en</strong> Maatschappelijke Vorming onder voorzitterschap van De Rooij <strong>en</strong> met<br />
die van de commissie Ontwikkeling Nederlandse Canon onder voorzitterschap van<br />
Van Oostrom kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gezocht.<br />
6 Van de 300 schol<strong>en</strong> die ckv2,3 aanbied<strong>en</strong>, bied<strong>en</strong> t<strong>en</strong> minste 220 er anno 2006 twee<br />
of meer ckv3-disciplines aan <strong>en</strong> van de 207 schol<strong>en</strong> die de oude vakk<strong>en</strong> aanbied<strong>en</strong>,<br />
86 schol<strong>en</strong>. (bron: Cito, Arnhem)<br />
88
Afkorting<strong>en</strong><br />
ams algem<strong>en</strong>e middelbare school<br />
AMvB Algem<strong>en</strong>e Maatregel van Bestuur<br />
anw algem<strong>en</strong>e <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
CBS C<strong>en</strong>traal Bureau voor de Statistiek<br />
ce c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong><br />
CEVO C<strong>en</strong>trale Exam<strong>en</strong>commissie Voortgezet Onderwijs<br />
CITO C<strong>en</strong>traal Instituut voor Toetsontwikkeling<br />
ckv1 culturele <strong>en</strong> kunstzinnige vorming 1<br />
ckv2 culturele <strong>en</strong> kunstzinnige vorming 2<br />
ckv3 culturele <strong>en</strong> kunstzinnige vorming 3<br />
cpe c<strong>en</strong>traal praktisch exam<strong>en</strong><br />
CvB College van Bestuur<br />
EdD Doctor of Education<br />
EU Europese Unie<br />
fte fulltime equival<strong>en</strong>t<br />
glo geïntegreerd literatuuronderwijs<br />
gmw geïntegreerde maatschappijwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
gnw geïntegreerde <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
havo hoger algeme<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>d onderwijs<br />
hbo hoger beroepsonderwijs<br />
hbs hogere burgerschool<br />
ho hoger onderwijs<br />
ICT informatie <strong>en</strong> communicatietechnologie<br />
IT informatietechnologie<br />
kcv klassieke <strong>en</strong> culturele vorming<br />
KNAG Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig G<strong>en</strong>ootschap<br />
KNAW Koninklijke Nederlandse Akademie van Wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
lbo lager beroepsonderwijs<br />
m&o managem<strong>en</strong>t <strong>en</strong> organisatie<br />
mavo middelbaar voorbereid<strong>en</strong>d onderwijs<br />
MKB Midd<strong>en</strong>- <strong>en</strong> Kleinbedrijf<br />
mms middelbare meisjesschool<br />
mulo meer uitgebreid lager onderwijs<br />
NMa Nederlandse Mededingingsautoriteit<br />
nlt <strong>natuur</strong>, lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> technologie<br />
NWO Nederlandse organisatie voor Wet<strong>en</strong>schappelijk Onderzoek<br />
OCW Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap<br />
OECD Organisation for Economic Cooperation and Developm<strong>en</strong>t<br />
OESO Organisatievoor Economische Sam<strong>en</strong>werking <strong>en</strong> Ontwikkeling<br />
osb oriëntatie studie <strong>en</strong> beroep<br />
R&D Research & Developm<strong>en</strong>t<br />
89
SCP Sociaal <strong>en</strong> Cultureel Planbureau<br />
SER Sociaal Economische Raad<br />
SLO Stichting Leerplanontwikkeling<br />
slu‘s studielastur<strong>en</strong><br />
ulo uitgebreid lager onderwijs<br />
VEO Vere<strong>en</strong>iging voor Vere<strong>en</strong>voudiging van Exam<strong>en</strong>s <strong>en</strong> Onderwijs<br />
vhmo voorbereid<strong>en</strong>d hoger <strong>en</strong> middelbaar onderwijs<br />
VHTO stichting Vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> Hoger Technisch Onderwijs<br />
VNCI Ver<strong>en</strong>iging van de Nederlandse Chemische Industrie<br />
vmbo voorbereid<strong>en</strong>d middelbaar beroepsonderwijs<br />
VNO-NCW Verbond van Nederlandse Onderneming<strong>en</strong> (VNO) <strong>en</strong> het<br />
Nederlands Christelijk Werkgeversverbond (NCW)<br />
vwo voorbereid<strong>en</strong>d wet<strong>en</strong>schappelijk onderwijs<br />
VS Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong><br />
VSNU Ver<strong>en</strong>iging van Sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong>de Nederlandse Universiteit<strong>en</strong><br />
Wet BIO Wet Beroep<strong>en</strong> in het Onderwijs<br />
WVO Wet op het Voortgezet Onderwijs<br />
wo wet<strong>en</strong>schappelijk onderwijs<br />
90
Literatuur<br />
Bestur<strong>en</strong>raad, KBVO, VOS/ABB,VVO, (2004), Herinrichting profiel<strong>en</strong> tweede fase.<br />
Onderzoek onder schoolleiders. Amsterdam.<br />
Bevers, T. (2005), Canon <strong>en</strong> kunstvakk<strong>en</strong>. Vergelijk<strong>en</strong>d onderzoek naar eindexam<strong>en</strong>opgav<strong>en</strong><br />
muziek <strong>en</strong> beeld<strong>en</strong>de kunst<strong>en</strong> in vier Europese land<strong>en</strong>. Cultuur + Educatie nr13.Utrecht:<br />
Cultuurnetwerk Nederland.<br />
CFI (2006), Nadere vooropleidingseis<strong>en</strong> hoger onderwijs bij de nieuwe profiel<strong>en</strong> van het voortgezet<br />
onderwijs die per 1 augustus 2007 word<strong>en</strong> ingevoerd. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Citogroep (2004), Flexibilisering van c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>s. Onderzoek naar w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> opvatting<strong>en</strong><br />
in vmbo <strong>en</strong> havo/vwo. Arnhem.<br />
Citogroep (2004), Flexibilisering van c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>s. Verslag van e<strong>en</strong> serie gesprekk<strong>en</strong> met<br />
schoolleiders <strong>en</strong> andere deskundig<strong>en</strong>. Arnhem.<br />
CPB (2006), Kansrijk K<strong>en</strong>nisbeleid, (CPB Docum<strong>en</strong>t 124). D<strong>en</strong> Haag: CPB.<br />
Commissie Herzi<strong>en</strong>ing programma economie voor de tweede fase (2002), Economie<br />
moet je do<strong>en</strong>. Enschede: SLO.<br />
Commissie Herzi<strong>en</strong>ing programma economie voor de tweede fase (2005), The Wealth<br />
of Education. Enschede: SLO.<br />
Commissie Vernieuwing Scheikunde Havo <strong>en</strong> Vwo (2003), Chemie <strong>tuss<strong>en</strong></strong> context <strong>en</strong><br />
concept. Ontwerp<strong>en</strong> voor vernieuwing. Enschede: SLO.<br />
Commissie Vernieuwing Biologieonderwijs (2005), Vernieuwd Biologieonderwijs van 4 tot<br />
18 jaar. Utrecht: CVBO.<br />
Commissie Toekomst WiskundeOnderwijs (2006), Rijk aan betek<strong>en</strong>is. Visie op vernieuwd<br />
wiskundeonderwijs.<br />
Es, A. van e.a. (1993), E<strong>en</strong> beroep met perspectief; De toekomst van het leraarschap. CTL.<br />
Ganzeboom, H. e.a. (2003), Mom<strong>en</strong>topnames CKV1. Eindrapportage CKV1-Volgproject.<br />
Utrecht: Cultuurnetwerk Nederland.<br />
Goris, M., H. Rookmaker <strong>en</strong> J. Vreuls (red.) (2004), Doorlop<strong>en</strong>de leerlijn<strong>en</strong>.<br />
Werkdocum<strong>en</strong>t 5 bij Beweging in de onderbouw, het eindrapport van de Taakgroep<br />
Vernieuwing Basisvorming. Zwolle.<br />
HBO-raad (2006), Het hbo ontcijferd 2006. D<strong>en</strong> Haag: HBO-raad, ver<strong>en</strong>iging van hogeschol<strong>en</strong>.<br />
HBO-raad (2006), K<strong>en</strong>nistekort in Nederland. Stagner<strong>en</strong>d opleidingsniveau belemmering voor<br />
arbeidsmarkt. D<strong>en</strong> Haag: HBO-raad, ver<strong>en</strong>iging van hogeschol<strong>en</strong>.<br />
Huijssoon, B. <strong>en</strong> R. de Kievit (1997), Voorlichtingsbrochure havo/vwo. Actuele stand van<br />
zak<strong>en</strong> invoering tweede fase. Sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>d overzicht van alle vakk<strong>en</strong>. Enschede.<br />
Inspectie van het Onderwijs (2003) Tweede fase vierde jaar. E<strong>en</strong> overzicht van de stand van<br />
zak<strong>en</strong> vier jaar na de invoering van de tweede fase havo/vwo. Utrecht.<br />
Inspectie van het Onderwijs (2006), De staat van het onderwijs, Onderwijsverslag<br />
2004/2005. Utrecht.<br />
IOWO (2005), Resultat<strong>en</strong> van de instroommonitor t/m 2003-2004. Nijmeg<strong>en</strong>.<br />
KNAW (2003), Ontwikkeling van tal<strong>en</strong>t in de tweede fase. Advies van de KNAW-klankbordgroep<br />
voortgezet onderwijs. Amsterdam.<br />
Laks (2003), Tweede Fase, Nieuwe Stijl? E<strong>en</strong> onderzoek naar de Tweede Fase <strong>en</strong> het<br />
Studiehuis vanuit het perspectief van de leerling<strong>en</strong>. Amsterdam.<br />
Lange, de M. <strong>en</strong> Dronkers J. (2006), Hoe gelijkwaardig blijft het eindexam<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> schol<strong>en</strong>?<br />
Nijmeg<strong>en</strong>: Radboud Universiteit.<br />
91
Michels, B. (2006), Verschil moet er wez<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> werkdocum<strong>en</strong>t over verschill<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> havo- <strong>en</strong><br />
vwo-leerling<strong>en</strong> in de tweede fase <strong>en</strong> handreiking<strong>en</strong> om daarmee om te gaan. Enschede: SLO.<br />
Ministerie van OCW (1991), Profiel van de tweede fase voortgezet onderwijs. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Ministerie van OCW (1991- 1992), Profiel van de tweede fase voortgezet onderwijs.<br />
Vervolgnota. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Ministerie van OCW (2003), Ruimte lat<strong>en</strong>, keuzes bied<strong>en</strong>. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Ministerie van OCW (2003b), Deltaplan Bèta <strong>en</strong> techniek. Actieplan voor de aanpak van<br />
tekort<strong>en</strong> aan bèta's <strong>en</strong> technici. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Ministerie van OCW (2004), K<strong>en</strong>nis in kaart 2004. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Ministerie van OCW (2004), Koers voortgezet onderwijs 2010. De leerling geboeid, de school<br />
ontket<strong>en</strong>d. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Ministerie van OCW (2005), Onderwijsmeter 2005. Actuele onderwerp<strong>en</strong>. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Ministerie van OCW (2005), Onderwijsdeelname 1990-2020, beeld<strong>en</strong> anno 2005. Interne<br />
publicatie. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Ministerie van OCW (2006), (Sam<strong>en</strong>vatting van) Education at a Glance 2006. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Ministerie van OCW (2003b), Deltaplan Bèta <strong>en</strong> techniek. Actieplan voor de aanpak van<br />
tekort<strong>en</strong> aan bèta's <strong>en</strong> technici. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Ministerie van OCW (2005), Onderwijsdeelname 1990-2020, beeld<strong>en</strong> anno 2005. Interne<br />
publicatie. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Ministerie van OCW (2006), Werk<strong>en</strong> in het onderwijs 2007. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Ministerie van OCW (2006), <strong>en</strong>to<strong>en</strong>.nu, De canon van Nederland. Rapport van de commissie<br />
Ontwikkeling Nederlandse Canon. D<strong>en</strong> Haag.<br />
OECD Global Sci<strong>en</strong>ce Forum. (2005) Declining Stud<strong>en</strong>t Enrolm<strong>en</strong>t in Sci<strong>en</strong>ce & Technology,<br />
Preliminary findings for discussions. Parijs.<br />
OECD (2006), Education at a Glance. OECD Indicators 2006. Parijs.<br />
Onderbouw-VO (2005), Volop in beweging. Monitor 2005. Rapportage over de ontwikkeling<strong>en</strong><br />
in de onderbouw van het voortgezet onderwijs. Zwolle.<br />
Onderwijsraad (2003), Onderwijs <strong>en</strong> burgerschap. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Onderwijsraad (2003), Ler<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nissam<strong>en</strong>leving. Verk<strong>en</strong>ning. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Onderwijsraad (2004), Onderwijs <strong>en</strong> Europa: Europese invloed<strong>en</strong> in Nederland. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Onderwijsraad (2005), De stand van educatief Nederland. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Onderwijsraad (2005), De helft van Nederland hoogopgeleid. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Onderwijsraad (2005), Betere overgang<strong>en</strong> in het onderwijs. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Onderwijsraad (2005), Onderwijs in thema’s. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Onderwijsraad (2006), Naar meer evid<strong>en</strong>ce based onderwijs. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Onderwijsraad (2006), Doelgericht invester<strong>en</strong> in onderwijs. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Onderwijsraad (2006), Waardering voor het leraarschap. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Platform Bèta Techniek (2006), Tr<strong>en</strong>ds <strong>en</strong> cijfers in het onderwijs, in- door- <strong>en</strong> uitstroom in<br />
bètatechniek. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Raad van Cultuur (2005), Van zwarte lijn<strong>en</strong> <strong>en</strong> witte <strong>tuss<strong>en</strong></strong>ruimte tot vaste, klink<strong>en</strong>de, zinvolle<br />
werkelijkheid. Advies over het belang van het culturele lez<strong>en</strong> <strong>en</strong> leesbevordering. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Rietdijk-Helmer, M.L.A. e.a. (2005), Steeds minder ler<strong>en</strong>. De tragedie van de onderwijshervorming<strong>en</strong>.<br />
Utrecht: Ver<strong>en</strong>iging Vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van het gymnasium.<br />
Rooy, P. de e.a. (2001), Verled<strong>en</strong>, hed<strong>en</strong> <strong>en</strong> toekomst, Advies van de Commissie Historische<br />
<strong>en</strong> Maatschappelijke vorming. Enschede, SLO.<br />
SCP (2002), Voortgezet onderwijs in de jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig. D<strong>en</strong> Haag: Sociaal <strong>en</strong> Cultureel<br />
Planbureau.<br />
SCP (2004), In het zicht van de toekomst: Sociaal <strong>en</strong> Cultureel Rapport. D<strong>en</strong> Haag: Sociaal<br />
<strong>en</strong> Cultureel Planbureau.<br />
SCP (2005), Gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> aan de maatschappelijke opdracht van de school. E<strong>en</strong> verk<strong>en</strong>ning.<br />
D<strong>en</strong> Haag: Sociaal <strong>en</strong> Cultureel Planbureau.<br />
SCP (2006), Wie werk<strong>en</strong> er in het onderwijs; Op zoek naar het 'eig<strong>en</strong>e' van de onderwijsprofessional.<br />
D<strong>en</strong> Haag.<br />
92
SLO (2003- 2006), Vakdossiers. Enschede: SLO.<br />
Stichting Beroepskwaliteit Lerar<strong>en</strong> (SBL) (2006), Waar wij voor staan, het onderwijs aan<br />
het woord. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Stuurgroep Profiel Tweede Fase Voortgezet Onderwijs (1993), Tweede Fase, scharnier<br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> basisvorming <strong>en</strong> hoger onderwijs. E<strong>en</strong> uitwerking op hoofdlijn<strong>en</strong> van de nota's profiel<br />
van de tweede fase van het voortgezet onderwijs. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Stuurgroep Profiel Tweede Fase Voortgezet Onderwijs (1994), De Tweede Fase vernieuwt,<br />
scharnier <strong>tuss<strong>en</strong></strong> basisvorming <strong>en</strong> hoger onderwijs. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Tweede Fase Adviespunt (2005), De verandering<strong>en</strong> per 2007. Waar hebb<strong>en</strong> schol<strong>en</strong> op welk<br />
mom<strong>en</strong>t behoefte aan? Tuss<strong>en</strong>verslag schoolbezoek<strong>en</strong> 2004-2005. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Tweede Fase Adviespunt (2005), Met e<strong>en</strong> Tweede Fase-diploma naar het hoger onderwijs.<br />
Deelonderzoek: Ervaring<strong>en</strong> <strong>en</strong> opvatting<strong>en</strong> van opleiders in het hoger onderwijs. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Tweede Fase Adviespunt (2005), Zev<strong>en</strong> jaar Tweede Fase, e<strong>en</strong> balans. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Tweede Fase Adviespunt (2005), Op weg naar 2007, Beslispunt<strong>en</strong> voor de herinrichting van<br />
de tweede fase per 1 augustus 2007. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Werf, G. van der (2005), Ler<strong>en</strong> in het studiehuis. Consumer<strong>en</strong>, construer<strong>en</strong> of <strong>en</strong>gager<strong>en</strong>?<br />
Groning<strong>en</strong>.<br />
93
Themadocum<strong>en</strong>t 1: Externe maatschappelijke<br />
situaties <strong>en</strong> ontwikkeling<strong>en</strong><br />
Inleiding<br />
Adviez<strong>en</strong> over de tweede fase van het voortgezet onderwijs op langere termijn di<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
ingebed te zijn in e<strong>en</strong> visie op te verwacht<strong>en</strong> maatschappelijke ontwikkeling<strong>en</strong> op langere<br />
termijn. Deze visie di<strong>en</strong>t gebaseerd te zijn op e<strong>en</strong> analyse van belangrijke rec<strong>en</strong>te<br />
ontwikkeling<strong>en</strong> die geacht kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> zich ook in de kom<strong>en</strong>de dec<strong>en</strong>nia voort te<br />
zett<strong>en</strong>. Deze laatste zijn uiteraard weer verbond<strong>en</strong> met brede, al langlop<strong>en</strong>de ontwikkeling<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> verandering<strong>en</strong> die in de geschied<strong>en</strong>is van de m<strong>en</strong>sheid uniek zijn, onomkeerbaar<br />
lijk<strong>en</strong> te zijn, <strong>en</strong> de dynamiek in zich hebb<strong>en</strong> zich op lange termijn, dus ook<br />
in de gehele 21e eeuw, <strong>en</strong> zelfs daarna, voort te zett<strong>en</strong>. Vijf ontwikkeling<strong>en</strong> die qua<br />
oorzaak <strong>en</strong> gevolg sterk onderling gerelateerd zijn, hebb<strong>en</strong> belangrijk bijgedrag<strong>en</strong> aan<br />
de creatie van de moderne wereld.<br />
Ontwikkeling van de ‘moderne’ wet<strong>en</strong>schap <strong>en</strong> techniek<br />
Het unieke van deze ontwikkeling was <strong>en</strong> is het universele karakter: het ontdekk<strong>en</strong><br />
van algeme<strong>en</strong> geld<strong>en</strong>de ‘wett<strong>en</strong>’ die e<strong>en</strong> in de gehele wereld <strong>en</strong> voor de gehele m<strong>en</strong>sheid<br />
toepasbare technologie mogelijk maakt<strong>en</strong>. Deze ontwikkeling was <strong>en</strong> is onomkeerbaar,<br />
<strong>en</strong> zó dwing<strong>en</strong>d dat ze de gehele wereld is gaan omvatt<strong>en</strong> <strong>en</strong> indring<strong>en</strong>d is<br />
gaan beïnvloed<strong>en</strong>.<br />
Economische groei<br />
E<strong>en</strong> eeuw<strong>en</strong>lang proces, dat vooral vanaf 1500 versnelde, <strong>en</strong> leidde tot e<strong>en</strong> ontzagwekk<strong>en</strong>de<br />
productie in landbouw <strong>en</strong> industrie <strong>en</strong> tot to<strong>en</strong>ame van de welvaart. Uniek<br />
aan deze ontwikkeling is dat de economische groei e<strong>en</strong> must is geword<strong>en</strong>, zowel om<br />
de achtergeblev<strong>en</strong> land<strong>en</strong> <strong>en</strong> groep<strong>en</strong> ook te lat<strong>en</strong> del<strong>en</strong> in de toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> welvaart<br />
alsook om die welvaart zelf verder te lat<strong>en</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>. In dit opzicht is ook deze ontwikkeling<br />
onomkeerbaar.<br />
Transport, communicatie <strong>en</strong> informatie<br />
Wet<strong>en</strong>schap <strong>en</strong> technologie leidd<strong>en</strong> keer op keer tot revolutionaire ontwikkeling<strong>en</strong> in<br />
transport- communicatie- <strong>en</strong> informatiemiddel<strong>en</strong>. De invloed hiervan op de economie<br />
is groot <strong>en</strong> de gevolg<strong>en</strong> zijn lastig in te schatt<strong>en</strong>. Dit geldt ook voor de invloed op<br />
onderwijs <strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schapsbeoef<strong>en</strong>ing, waarvoor communicatie <strong>en</strong> informatie zo cruciaal<br />
zijn. In elk geval zijn zeker ook deze ontwikkeling<strong>en</strong> onomkeerbaar <strong>en</strong> ligt verdere<br />
evolutie in de dynamiek ervan beslot<strong>en</strong>.<br />
Democratisering<br />
Heel geleidelijk is in de ontwikkeling van de m<strong>en</strong>sheid ook het idee van de gelijkheid<br />
van alle m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> ontstaan. De invoering van het algeme<strong>en</strong> kiesrecht is het meest<br />
directe <strong>en</strong> verstrekk<strong>en</strong>de gevolg. Maar ook de grote volksvoorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> zijn e<strong>en</strong> rechtstreeks<br />
gevolg van democratisering: volksgezondheid, volksverzekering<strong>en</strong> op sociaal<br />
gebied, volkshuisvesting <strong>en</strong> volksonderwijs. Op de ontwikkeling van het onderwijs<br />
wordt in de themadocum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> 2 <strong>en</strong> 3 ingegaan, met e<strong>en</strong> nadruk op het voortgezet<br />
onderwijs.<br />
97
Globalisering<br />
Alle vier bov<strong>en</strong>g<strong>en</strong>oemde ontwikkeling<strong>en</strong> bracht<strong>en</strong> met zich mee dat de actieradius<br />
van steeds meer m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zich verbreed heeft: van dorp naar stad <strong>en</strong> regio, <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s<br />
naar land (natie), contin<strong>en</strong>t <strong>en</strong> gehele globe. E<strong>en</strong> uniek verschijnsel dat ook<br />
onomkeerbaar is. De wederzijdse beïnvloeding van land<strong>en</strong> <strong>en</strong> volk<strong>en</strong>, van economieën<br />
<strong>en</strong> sociale ord<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, van cultur<strong>en</strong> <strong>en</strong> lev<strong>en</strong>s- <strong>en</strong> maatschappijbeschouwing<strong>en</strong>, gaat<br />
sneller dan ooit. We kunn<strong>en</strong> de consequ<strong>en</strong>ties ook hier nog onvoldo<strong>en</strong>de inschatt<strong>en</strong>.<br />
Onderk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van verschill<strong>en</strong> <strong>en</strong> van teg<strong>en</strong>gestelde belang<strong>en</strong> is nodig, maar ev<strong>en</strong>zeer<br />
het onderk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> <strong>en</strong> van geme<strong>en</strong>schappelijke belang<strong>en</strong>. Het<br />
grootste geme<strong>en</strong>schappelijke belang is dan wel de vermindering van de grote verschill<strong>en</strong><br />
in welvaart <strong>en</strong> welzijn. Int<strong>en</strong>sieve bijdrag<strong>en</strong> hieraan zijn noodzakelijk, op straffe<br />
van desastreuze conflict<strong>en</strong> <strong>en</strong> opnieuw vernietig<strong>en</strong>de oorlog<strong>en</strong>. Onderwijs speelt<br />
hierin e<strong>en</strong> cruciale rol: het bijbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van k<strong>en</strong>nis, veel k<strong>en</strong>nis, die tot onderk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>,<br />
inzi<strong>en</strong> <strong>en</strong> begrijp<strong>en</strong> leidt, <strong>en</strong> dan tot het ontwikkel<strong>en</strong> van strategieën <strong>en</strong> technologieën<br />
die bijdrag<strong>en</strong> aan de vergroting van welvaart <strong>en</strong> welzijn voor de achtergeblev<strong>en</strong> gebied<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> aan de bevordering van wereldvrede.<br />
Deze eeuw<strong>en</strong>lange ontwikkeling<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> onontkoombaar karakter hebb<strong>en</strong> in de<br />
laatste dec<strong>en</strong>nia tot specifieke ontwikkeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> situaties geleid die k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d<br />
voor het huidige tijdsgewricht zijn, <strong>en</strong> dit naar verwachting ook in de kom<strong>en</strong>de dec<strong>en</strong>nia<br />
zull<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong>.<br />
Hierna wordt e<strong>en</strong> korte schets gegev<strong>en</strong> van k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>de ontwikkeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> situaties,<br />
omdat deze naar de inschatting van de <strong>Profielcommissie</strong>s van invloed zull<strong>en</strong> zijn op het<br />
onderwijs van de toekomst. Aangezi<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s niet de pret<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> de<br />
expertise hebb<strong>en</strong> hier e<strong>en</strong> op eig<strong>en</strong> onderzoek gebaseerde visie te gev<strong>en</strong>, is dankbaar<br />
gebruik gemaakt van de publicatie van het Sociaal <strong>en</strong> Cultureel Planbureau (SCP)<br />
'Sociaal <strong>en</strong> Cultureel Rapport 2004' 1 , in het bijzonder voor de beschrijving van de vijf<br />
eerstg<strong>en</strong>oemde process<strong>en</strong> in dat rapport, de vijf ‘i’s‘: individualisering, informalisering,<br />
informatisering, internationalisering <strong>en</strong> int<strong>en</strong>sivering. Die word<strong>en</strong> in dit themadocum<strong>en</strong>t<br />
voorafgegaan door e<strong>en</strong> passage over de k<strong>en</strong>niseconomie <strong>en</strong> de k<strong>en</strong>nissam<strong>en</strong>leving. Erna<br />
word<strong>en</strong> nog de process<strong>en</strong> rondom multi-etnische sam<strong>en</strong>leving <strong>en</strong> g<strong>en</strong>der geschetst.<br />
Deze acht process<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> geme<strong>en</strong> dat ze zich in ieders eig<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> manifester<strong>en</strong>, in<br />
het sam<strong>en</strong>lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> in de sam<strong>en</strong>leving. T<strong>en</strong> behoeve van het advies van de <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
wordt van ieder proces de mogelijke invloed op het onderwijs beschrev<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> de consequ<strong>en</strong>ties die de <strong>Profielcommissie</strong>s eruit trekk<strong>en</strong> voor hun advisering.<br />
K<strong>en</strong>niseconomie <strong>en</strong> k<strong>en</strong>nissam<strong>en</strong>leving<br />
Door de g<strong>en</strong>oemde spectaculaire ontwikkeling van wet<strong>en</strong>schap <strong>en</strong> techniek kan de<br />
sam<strong>en</strong>leving van nu <strong>en</strong> van de toekomst word<strong>en</strong> aangeduid als k<strong>en</strong>nissam<strong>en</strong>leving.<br />
Deze typering heeft vooral e<strong>en</strong> economische achtergrond.<br />
In de huidige postindustriële economie boet de traditionele industrie aan betek<strong>en</strong>is in<br />
door overplaatsing van productie-e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> naar het buit<strong>en</strong>land (televisiefabriek<strong>en</strong> naar<br />
Pol<strong>en</strong>, dataverwerking naar India) <strong>en</strong> door automatisering, t<strong>en</strong> gunste van k<strong>en</strong>nisint<strong>en</strong>sieve<br />
di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing. Vanwege het belang van k<strong>en</strong>nis als productiefactor sprek<strong>en</strong> we al<br />
<strong>en</strong>kele dec<strong>en</strong>nia van k<strong>en</strong>niseconomie. Economische waarde wordt nu gecreëerd door<br />
productiviteit <strong>en</strong> innovatie, beide resultat<strong>en</strong> van de toepassing van k<strong>en</strong>nis op werk.<br />
Nederland heeft zich verbond<strong>en</strong> aan de Lissabon-doelstelling<strong>en</strong> om de opbr<strong>en</strong>gst<strong>en</strong><br />
van het onderwijs te verhog<strong>en</strong> (in 2010 hoger-onderwijs-deelname van 50%; 15%<br />
meer uitstroom uit hogere bèta-/techniekopleiding<strong>en</strong> in 2010 t<strong>en</strong> opzicht van 2000) <strong>en</strong><br />
mogelijk daardoor e<strong>en</strong> vooraanstaande rol te kunn<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> spel<strong>en</strong> in de k<strong>en</strong>niseconomie<br />
<strong>en</strong> heeft van daaruit eig<strong>en</strong> ambities <strong>en</strong> doelstelling<strong>en</strong> geformuleerd.<br />
98
De globalisering van de economie <strong>en</strong> de daarmee verbond<strong>en</strong> concurr<strong>en</strong>tie vanuit met<br />
name Oost-Europa, Azië <strong>en</strong> Zuid-Amerika vrag<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> int<strong>en</strong>sieve k<strong>en</strong>niseconomie<br />
in ons land. In de k<strong>en</strong>nissam<strong>en</strong>leving ontstaat e<strong>en</strong> grotere behoefte aan hogeropgeleid<strong>en</strong>,<br />
waaraan andere eis<strong>en</strong> gesteld word<strong>en</strong> wat betreft k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> (zelfstandig<br />
nieuwe expertise verwerv<strong>en</strong>, beschikk<strong>en</strong> over e<strong>en</strong> zelfstur<strong>en</strong>d vermog<strong>en</strong>).<br />
Tev<strong>en</strong>s ontstaan nieuwe leerbehoeft<strong>en</strong> zoals het vermog<strong>en</strong> om voortdur<strong>en</strong>d nieuwe<br />
k<strong>en</strong>nis te verwerv<strong>en</strong> <strong>en</strong> word<strong>en</strong> er op grond hiervan nieuwe, eig<strong>en</strong> eis<strong>en</strong> aan het onderwijs<br />
gesteld. Het begrip k<strong>en</strong>nis krijgt deels e<strong>en</strong> andere invulling. De OECD 2 spreekt<br />
van het klassieke k<strong>en</strong>nisbegrip waarin gesprok<strong>en</strong> wordt van know-what (feit<strong>en</strong>k<strong>en</strong>nis)<br />
<strong>en</strong> know-why (wett<strong>en</strong>, principes, process<strong>en</strong>), <strong>en</strong> dat wordt uitgebreid met know-how<br />
(operationele k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> bekwaamheid) <strong>en</strong> know-who (wie kan k<strong>en</strong>nis lever<strong>en</strong>).<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s zijn van m<strong>en</strong>ing dat e<strong>en</strong> brede basis van algem<strong>en</strong>e ontwikkeling<br />
voor alle leerling<strong>en</strong> in de bov<strong>en</strong>bouw havo/vwo (de know-what- <strong>en</strong> know-why-k<strong>en</strong>nis)<br />
e<strong>en</strong> promin<strong>en</strong>te plaats di<strong>en</strong>t te krijg<strong>en</strong>. Echter in de know-what-k<strong>en</strong>nis zou meer<br />
sam<strong>en</strong>hang aangebracht moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, <strong>en</strong> de know-why-k<strong>en</strong>nis kan beter gestructureerd<br />
word<strong>en</strong> aan de hand van de concept-contextb<strong>en</strong>adering (zie themadocum<strong>en</strong>t<br />
5).De know-how- <strong>en</strong> know-who-k<strong>en</strong>nis zal vooral e<strong>en</strong> plaats krijg<strong>en</strong> in onderdel<strong>en</strong> in<br />
het schoolexam<strong>en</strong> <strong>en</strong> in sam<strong>en</strong>werkingsproject<strong>en</strong> met het hoger onderwijs.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s hebb<strong>en</strong> zich hierdoor lat<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> in hun advisering t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong><br />
van vakoverstijg<strong>en</strong>de <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>de onderdel<strong>en</strong> zowel in het geme<strong>en</strong>schappelijke<br />
deel als in het profieldeel.<br />
Informatisering/ICT<br />
K<strong>en</strong>nisuitbreiding gaat steeds sneller. Niet alle<strong>en</strong> door de to<strong>en</strong>ame in k<strong>en</strong>nis als resultaat<br />
van wet<strong>en</strong>schappelijke onderzoek, maar ook door de g<strong>en</strong>oemde hoofdontwikkeling<br />
in transport, communicatie <strong>en</strong> informatie: de ICT. Hierdoor is het mogelijk grote<br />
hoeveelhed<strong>en</strong> informatie op te slaan <strong>en</strong> te ord<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> om k<strong>en</strong>nissystem<strong>en</strong> aan elkaar<br />
te koppel<strong>en</strong>. Iedere<strong>en</strong> kan in principe op ieder mom<strong>en</strong>t <strong>en</strong> op iedere plaats toegang<br />
krijg<strong>en</strong> tot alle informatie die op de wereld beschikbaar is. K<strong>en</strong>nis del<strong>en</strong> is daardoor<br />
e<strong>en</strong>voudiger geword<strong>en</strong> <strong>en</strong> heeft e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme vlucht g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. In diverse opzicht<strong>en</strong><br />
staat de sam<strong>en</strong>leving echter nog aan het begin van informatisering.<br />
ICT zal steeds meer onzichtbaar in huiz<strong>en</strong>, auto's, audiovisuele apparatuur <strong>en</strong>zovoorts<br />
ingebouwd word<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook steeds meer onzichtbaar <strong>en</strong> onbeïnvloedbaar haar werk<br />
do<strong>en</strong>. Nederland behoort tot de sterkst geïnformatiseerde sam<strong>en</strong>leving<strong>en</strong> ter wereld.<br />
Uit onderzoek 3 onder havo-/vwo-leerling<strong>en</strong> geeft 98% aan thuis internet te gebruik<strong>en</strong>.<br />
Aan de <strong>en</strong>e kant vergroot k<strong>en</strong>nisint<strong>en</strong>sivering de sleutelmacht van de school, maar<br />
aan de andere kant neemt door het ICT-gebruik deze macht ook weer af <strong>en</strong> verliest<br />
het onderwijs zijn monopoliepositie als k<strong>en</strong>nisinstituut.<br />
De jonger<strong>en</strong> in het voortgezet onderwijs zijn hoofdrolspelers in het proces van informatisering.<br />
Ze mak<strong>en</strong> int<strong>en</strong>sief gebruik van de mogelijkhed<strong>en</strong> van internet bij de eis<strong>en</strong><br />
die het onderwijs aan h<strong>en</strong> stelt. Dit vergt van schol<strong>en</strong> e<strong>en</strong> inhoudelijke bijscholing van<br />
de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> op het terrein van ICT <strong>en</strong> e<strong>en</strong> investering in faciliteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> technische<br />
ondersteuning. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> soms van de leerling<strong>en</strong> ler<strong>en</strong> welke mogelijkhed<strong>en</strong><br />
ICT biedt, maar diezelfde doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> de leerling<strong>en</strong> de vaardigheid moet<strong>en</strong> ler<strong>en</strong><br />
om gevond<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>s te beoordel<strong>en</strong> op kwaliteit, deze te ord<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> om er verband<strong>en</strong><br />
in aan te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Selectie van informatie wordt e<strong>en</strong> steeds belangrijkere vaardigheid<br />
in de omgang met data.<br />
Het proces van informatisering roept de vraag op wat leerling<strong>en</strong> van 12-18 moet<strong>en</strong> ler<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> wat ze daarvan specifiek op school moet<strong>en</strong> ler<strong>en</strong>. Uit de analyse van de verschill<strong>en</strong>de<br />
manier<strong>en</strong> van ler<strong>en</strong> 4 die zich in de diverse context<strong>en</strong> voordo<strong>en</strong>, binn<strong>en</strong>schools <strong>en</strong> bui-<br />
99
t<strong>en</strong>schools, blijkt dat de school e<strong>en</strong> ess<strong>en</strong>tiële basis is voor verdere k<strong>en</strong>nisontwikkeling<br />
<strong>en</strong> zeker aan het begin van de leerloopbaan noodzakelijk is. De school als geïnstitutionaliseerde<br />
context voor het formele ler<strong>en</strong> is van oudsher gespecialiseerd in overdracht van<br />
k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> (vakgebond<strong>en</strong>) vaardighed<strong>en</strong>. Sterke punt<strong>en</strong> van de school zijn verder ondermeer<br />
het planmatige <strong>en</strong> doelgerichte karakter: het vermog<strong>en</strong> tot (desnoods extrinsiek)<br />
motiver<strong>en</strong> van ler<strong>en</strong>d<strong>en</strong> voor k<strong>en</strong>nisopbouw die h<strong>en</strong> niet onmiddellijk van belang lijkt,<br />
de systematische wijze waarop k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opgebouwd <strong>en</strong> ingeslep<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de systematische opbouw van k<strong>en</strong>nisgehel<strong>en</strong>. Dit laatste punt is door de k<strong>en</strong>nisuitbreiding<br />
via internet van nog groter belang geword<strong>en</strong>. Verder sluit de inhoud van het<br />
onderwijs specifiek aan op de leeftijdsfase van de leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> op het vermog<strong>en</strong> dat zij<br />
op die leeftijd hebb<strong>en</strong> om zich k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong>.<br />
Daarnaast vervult de school e<strong>en</strong> belangrijke sociale functie in e<strong>en</strong> int<strong>en</strong>sieve lev<strong>en</strong>sfase<br />
van jonger<strong>en</strong>. H<strong>en</strong> voorbereid<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> later functioner<strong>en</strong> in de sam<strong>en</strong>leving met<br />
de vele sociale <strong>en</strong> communicatieve vaardighed<strong>en</strong> die daarbij nodig zijn, is e<strong>en</strong> belangrijke<br />
opdracht. Dit onderstreept het blijv<strong>en</strong>d <strong>en</strong> toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> belang van de school.<br />
Buit<strong>en</strong>schools ler<strong>en</strong> blijkt eig<strong>en</strong> pluspunt<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong> zoals het probleem- <strong>en</strong> compet<strong>en</strong>tiegericht<br />
5 karakter, de koppeling van ler<strong>en</strong> aan échte context<strong>en</strong>, het gebruik van<br />
e<strong>en</strong> breed pakket aan bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> hulpmiddel<strong>en</strong> <strong>en</strong> het sam<strong>en</strong> ler<strong>en</strong>. De leerefficiëntie<br />
ervan is op sommige punt<strong>en</strong> soms groter dan die van schools ler<strong>en</strong>.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s adviser<strong>en</strong> om als gevolg van de informatisering scherp te omlijn<strong>en</strong><br />
wat kerninhoud<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> zijn van het onderwijs, veelal vertaald in concept<strong>en</strong> per<br />
vak. Het onderwijs zal e<strong>en</strong> hoofdrol di<strong>en</strong><strong>en</strong> te spel<strong>en</strong> in het voorstructurer<strong>en</strong> <strong>en</strong> systematiser<strong>en</strong><br />
van de uitgebreide stroom informatie waar leerling<strong>en</strong> over kunn<strong>en</strong> beschikk<strong>en</strong><br />
via internet.<br />
Individualisering t<strong>en</strong> gevolge van democratisering <strong>en</strong> stijging van<br />
welvaart <strong>en</strong> welzijn<br />
Al eerder werd<strong>en</strong> de ontwikkeling<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong> die in de westerse wereld geleid hebb<strong>en</strong><br />
tot sam<strong>en</strong>leving<strong>en</strong> van vrije, welvar<strong>en</strong>de, goed geïnformeerde <strong>en</strong> mondige burgers: meer<br />
zelfstandige individu<strong>en</strong> dan ooit tevor<strong>en</strong>. Dit verschijnsel wordt vaak individualisering g<strong>en</strong>oemd.<br />
De ontwikkeling in de richting van meer individualisering is al ruim vijfhonderd<br />
jaar aan de gang, maar heeft pas in de tweede helft van de 20e eeuw alle lag<strong>en</strong> van de<br />
maatschappij bereikt. Met individualisering wordt het proces van vermindering van de afhankelijkheid<br />
van het individu van andere individu<strong>en</strong> bedoeld, maar ook het strev<strong>en</strong> het<br />
eig<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> naar eig<strong>en</strong> smaak <strong>en</strong> inzicht vorm te gev<strong>en</strong>, gebruikmak<strong>en</strong>d van de tal<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
die iemand heeft <strong>en</strong> van de ontwikkelingskans<strong>en</strong> die hem of haar gebod<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Onderwijs<br />
is in dat opzicht te beschouw<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> belangrijke motor van individualisering.<br />
Individualisering is e<strong>en</strong> bijna vanzelfsprek<strong>en</strong>de praktijk geword<strong>en</strong> als het gaat om<br />
zak<strong>en</strong> als school- <strong>en</strong> beroepskeuze. Van jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes wordt verwacht dat ze,<br />
mede door hun opleiding, in staat zijn als volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> zelfstandig in hun lev<strong>en</strong>sonderhoud<br />
te voorzi<strong>en</strong>. Emancipatie is onderdeel van het algem<strong>en</strong>e individualiseringsproces,<br />
<strong>en</strong> heeft geleid tot het idee van e<strong>en</strong> meritocratie, de maatschappelijke uitdrukking<br />
van de norm die verworv<strong>en</strong> compet<strong>en</strong>ties <strong>en</strong> kwalificaties de voorrang geeft<br />
bov<strong>en</strong> geboorte, geslacht, leeftijd of macht. Alle<strong>en</strong> in sam<strong>en</strong>leving<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> behoorlijke<br />
mate van welvaart is het mogelijk e<strong>en</strong> meer geïndividualiseerd bestaan door te<br />
voer<strong>en</strong>. Individualisering houdt zeker niet in dat er in de sam<strong>en</strong>leving ge<strong>en</strong> behoefte<br />
of ge<strong>en</strong> ruimte meer zou zijn voor collectieve regeling<strong>en</strong>. Die behoefte is er wel degelijk,<br />
maar de balans zal ook in de verzorgingsstaat anders kom<strong>en</strong> te ligg<strong>en</strong> naarmate<br />
het acc<strong>en</strong>t verschuift van het versterk<strong>en</strong> van de gelijkheid van all<strong>en</strong> (<strong>en</strong> het schepp<strong>en</strong><br />
van gelijke kans<strong>en</strong>) naar het vergrot<strong>en</strong> van de vrijheid van ieder <strong>en</strong> het maximaliser<strong>en</strong><br />
van individuele tal<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> drom<strong>en</strong>. Die overgang is al te zi<strong>en</strong> in het strev<strong>en</strong> in de zorg<br />
<strong>en</strong> het onderwijs de oriëntatie meer vraag- dan aanbodgericht te mak<strong>en</strong>, meer rek<strong>en</strong>ing<br />
te houd<strong>en</strong> ook met de bijzondere behoeft<strong>en</strong> van uitzonderlijk begaafd<strong>en</strong>.<br />
100
De diversiteit (qua achtergrond, herkomst <strong>en</strong> gezinssam<strong>en</strong>stelling) van onderwijsdeelnemers<br />
neemt sterk toe. Zij stell<strong>en</strong> zich steeds kritischer op <strong>en</strong> vrag<strong>en</strong> ruimte voor e<strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong> onderwijsloopbaan <strong>en</strong> ook voor extra-curriculaire activiteit<strong>en</strong>: bijbaantjes, sport,<br />
reiz<strong>en</strong>. Ook ouders vrag<strong>en</strong> in to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de mate binn<strong>en</strong> het onderwijs om maatwerk<br />
voor hun eig<strong>en</strong> kind. Dit vraagt meer om onderwijs op maat. De inzet van de computers<br />
in het onderwijs heeft de mogelijkhed<strong>en</strong> voor onderwijs op maat aanzi<strong>en</strong>lijk vergroot.<br />
De ontwikkeling van individualisering levert e<strong>en</strong> dilemma op voor individu<strong>en</strong>: aan de<br />
<strong>en</strong>e kant will<strong>en</strong> ze hun persoonlijke w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> gerealiseerd zi<strong>en</strong> maar aan de andere kant<br />
verwacht de sam<strong>en</strong>leving dat zij e<strong>en</strong> verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong> in die sam<strong>en</strong>leving.<br />
Ook voor deze tweede taak moet<strong>en</strong> toekomstige burgers in de sam<strong>en</strong>leving voorbereid<br />
word<strong>en</strong>. Er wordt wel gesprok<strong>en</strong> van burgerschapscompet<strong>en</strong>ties die waard<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
vaardighed<strong>en</strong> omvatt<strong>en</strong> die nodig zijn voor e<strong>en</strong> actieve civil society. Het onderwijs<br />
speelt e<strong>en</strong> belangrijke rol bij het ontwikkel<strong>en</strong> van verantwoordelijkheid voor de<br />
sam<strong>en</strong>leving <strong>en</strong> het oef<strong>en</strong><strong>en</strong> van de vaardighed<strong>en</strong> die het individu tot burger mak<strong>en</strong>.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s sluit<strong>en</strong> aan op deze tr<strong>en</strong>d van individualisering door te adviser<strong>en</strong><br />
de keuzevrijheid van de leerling<strong>en</strong> nog verder te vergrot<strong>en</strong>, <strong>en</strong> verder te differ<strong>en</strong>tiër<strong>en</strong><br />
in het onderwijsaanbod. Niet langer behoev<strong>en</strong> alle leerling<strong>en</strong> met e<strong>en</strong>zelfde profiel ook<br />
e<strong>en</strong> id<strong>en</strong>tiek onderwijsprogramma te volg<strong>en</strong>. Binn<strong>en</strong> vakk<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> wel alle leerling<strong>en</strong><br />
dezelfde basisk<strong>en</strong>nis opdo<strong>en</strong> (concept<strong>en</strong>), maar krijg<strong>en</strong> zij ook de mogelijkheid te kiez<strong>en</strong><br />
uit context<strong>en</strong> <strong>en</strong> modules die aansluit<strong>en</strong> bij hun eig<strong>en</strong> interesses <strong>en</strong> capaciteit<strong>en</strong>.<br />
Daarnaast stelt de sam<strong>en</strong>leving ook eis<strong>en</strong> aan de toekomstige burgers: de<br />
<strong>Profielcommissie</strong>s b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> stevige basis aan algem<strong>en</strong>e k<strong>en</strong>nis over de<br />
<strong>natuur</strong> <strong>en</strong> de technologie, <strong>en</strong> over de maatschappij <strong>en</strong> de cultuur noodzakelijk is voor<br />
alle havo-/vwo-leerling<strong>en</strong>.<br />
Informalisering<br />
De verschill<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zijn door de geschetste ontwikkeling<strong>en</strong> in vele opzicht<strong>en</strong><br />
kleiner <strong>en</strong> persoonlijker geword<strong>en</strong>, minder bepaald door klasse/stand, ras/etniciteit, godsdi<strong>en</strong>st,<br />
geslacht <strong>en</strong> welstand <strong>en</strong> meer door persoonlijke prefer<strong>en</strong>ties. Vanuit het besef<br />
van gelijkheid <strong>en</strong> gelijkwaardigheid van alle m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> leidt individualisering tot meer egalitaire<br />
vorm<strong>en</strong> van omgang <strong>en</strong> informalisering van de verhouding<strong>en</strong>. Ook de verhoging<br />
van het gemiddelde onderwijsniveau <strong>en</strong> het vergrot<strong>en</strong> van de welvaart voor iedere<strong>en</strong><br />
draagt hiertoe bij. Informalisering is direct merkbaar in het gebruik van ‘je’, de voornaam<br />
als aanspraakvorm <strong>en</strong> in de informele kleding. Hoewel informaliteit de norm is, neemt<br />
toch de behoefte aan e<strong>en</strong> zekere formalisering ook weer toe. Zo word<strong>en</strong> er steeds meer<br />
regels <strong>en</strong> procedures vastgelegd om verantwoordelijkhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> aansprakelijkhed<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong><br />
overheid <strong>en</strong> burger <strong>en</strong> burgers onderling te regel<strong>en</strong>. In veel gevall<strong>en</strong> wordt gekoz<strong>en</strong><br />
voor functionele differ<strong>en</strong>tiatie: de taak <strong>en</strong> situatie bepal<strong>en</strong> de mate van formaliteit.<br />
Informalisering manifesteert zich ook in de geleidelijke verdwijning van het lidmaatschap<br />
van traditionele <strong>en</strong> sterk geïnstitutionaliseerde organisaties (kerk, vakbond, school, ver<strong>en</strong>iging)<br />
naar meer netwerkachtige organisaties <strong>en</strong> ook virtuele verbinding<strong>en</strong>.<br />
De onthiërarchisering van de sam<strong>en</strong>leving heeft ook haar weerslag op het onderwijs<br />
<strong>en</strong> levert tev<strong>en</strong>s nieuwe problem<strong>en</strong> op. Het beroep van leraar heeft mede hierdoor<br />
veel status verlor<strong>en</strong> <strong>en</strong> ouders schar<strong>en</strong> zich in de opvoeding <strong>en</strong> socialisering van hun<br />
kinder<strong>en</strong> niet meer e<strong>en</strong>drachtig achter de autoriteit van de leraar. De bevelshuishouding<br />
van vroeger, op school, op het werk <strong>en</strong> thuis, heeft plaatsgemaakt voor de<br />
onderhandelingshuishouding. Dat is niet altijd gemakkelijk <strong>en</strong> kan, wanneer m<strong>en</strong> zich<br />
niet als gelijkwaardig g<strong>en</strong>oeg behandeld voelt, snel leid<strong>en</strong> tot conflict<strong>en</strong>.<br />
Informalisering verkleint de afstand <strong>tuss<strong>en</strong></strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, maar ook de afstand <strong>tuss<strong>en</strong></strong> emotie<br />
<strong>en</strong> gedrag <strong>en</strong> dat kan wel e<strong>en</strong>s fout uitpakk<strong>en</strong>. Door de informalisering is ook de<br />
scheidslijn <strong>tuss<strong>en</strong></strong> thuis <strong>en</strong> werk, vrije tijd <strong>en</strong> arbeid vervaagd. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
geacht thuis bereikbaar te zijn voor ouders met vrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor werkstukk<strong>en</strong> die hun<br />
101
net voor de deadline per mail word<strong>en</strong> toegestuurd. Informalisering geeft ruimte aan<br />
de eig<strong>en</strong> stijl, het eig<strong>en</strong> gevoel <strong>en</strong> de eig<strong>en</strong> regels maar geeft ook minder sociale controle<br />
<strong>en</strong> minder zelfbeheersing.<br />
Het onderwijs ziet zich voor e<strong>en</strong> taak gesteld om door duidelijke eig<strong>en</strong> regelgeving de<br />
gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> van de informalisering voor de leerling<strong>en</strong> te stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> h<strong>en</strong> wegwijs te mak<strong>en</strong><br />
in de codes die geld<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> specifieke context<strong>en</strong> <strong>en</strong> machtsverhouding<strong>en</strong> binn<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> de school.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s realiser<strong>en</strong> zich dat de tak<strong>en</strong> van het onderwijs steeds meer zijn<br />
uitgebreid <strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> ontwikkeling van informalisering van de school e<strong>en</strong> verantwoordelijkheid<br />
vraagt voor e<strong>en</strong> respectvol sam<strong>en</strong>lev<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong> de school. Zij pleit<strong>en</strong><br />
dan ook voor het schepp<strong>en</strong> van randvoorwaard<strong>en</strong> die leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> herwaardering<br />
van het beroep leraar <strong>en</strong> e<strong>en</strong> besef van het belang van e<strong>en</strong> kwaliteitsverhoging<br />
van het lerar<strong>en</strong>beroep. Omdat dit e<strong>en</strong> uitermate complexe problematiek is die niet<br />
direct onder de opdracht aan de <strong>Profielcommissie</strong>s valt, vrag<strong>en</strong> zij hier in e<strong>en</strong><br />
nawoord extra aandacht voor.<br />
Internationalisering<br />
Globalisering is in het begin als e<strong>en</strong> majeure, onomkeerbare hoofdontwikkeling<br />
geschetst. In de hed<strong>en</strong>daagse situatie heeft deze sterke internationalisering tot gevolg<br />
dat het vooral als maatschappelijk proces beschouwd moet word<strong>en</strong>: het to<strong>en</strong>em<strong>en</strong> van<br />
de invloed van buit<strong>en</strong> op de eig<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving <strong>en</strong> het afnem<strong>en</strong> van de verschill<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong><br />
de deelsam<strong>en</strong>leving<strong>en</strong>. Nederland wordt in haar algeme<strong>en</strong> leefpatroon sterk<br />
bepaald door de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong>, economisch door de multinationals <strong>en</strong> maatschappelijk<br />
door de Europese Unie vanwege haar to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de invloed als supranationale<br />
wetgever. Nu al wordt 60% van onze regelgeving bepaald door de Europese Unie. Maar<br />
ook andere land<strong>en</strong> <strong>en</strong> werelddel<strong>en</strong> word<strong>en</strong> invloedrijker. In to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de mate wordt<br />
internationalisering ook globalisering. Dit proces van beïnvloeding is wederzijds, ook<br />
Nederland speelt e<strong>en</strong>, zij het bescheid<strong>en</strong>, rol in de internationale sam<strong>en</strong>leving.<br />
Economische activiteit<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ook to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>d internationaal. Ontwikkeling<strong>en</strong> als<br />
de Europese uitbreiding, de economische globalisering <strong>en</strong> het wegvall<strong>en</strong> van handelsbarrières<br />
voor goeder<strong>en</strong> <strong>en</strong> di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> nadrukkelijk invloed op de sam<strong>en</strong>leving<br />
<strong>en</strong> het onderwijs. De liberalisering van grote del<strong>en</strong> van de wereldeconomie heeft de<br />
structuur van onze bedrijvigheid <strong>en</strong> werkgeleg<strong>en</strong>heid in relatief korte tijd omgebog<strong>en</strong><br />
in de richting van e<strong>en</strong> di<strong>en</strong>st<strong>en</strong>economie.<br />
Door de aangeduide snelle wet<strong>en</strong>schappelijke <strong>en</strong> technologische ontwikkeling<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
door de innovaties als veranderde organisatieconcept<strong>en</strong> <strong>en</strong> productieprocess<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />
de arbeidsmarkt<strong>en</strong> e<strong>en</strong> snelle kwalificatieveroudering. ICT versterkt deze ontwikkeling<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> maakt productie- <strong>en</strong> bedrijfsprocess<strong>en</strong> ook complexer. Veel werknemers<br />
zi<strong>en</strong> zich g<strong>en</strong>oodzaakt de kwalificaties die ze hebb<strong>en</strong>, aan te pass<strong>en</strong> of te verander<strong>en</strong>. 6<br />
Arbeidsorganisaties <strong>en</strong> economieën zi<strong>en</strong> zich g<strong>en</strong>oodzaakt tot snelle wisseling<strong>en</strong> in<br />
producties <strong>en</strong> arbeidsprocess<strong>en</strong>. Voor de werkgeleg<strong>en</strong>heid heeft dit verstrekk<strong>en</strong>de<br />
gevolg<strong>en</strong>: zowel in kwalitatieve als kwantitatieve zin. De complexe internationale netwerkstructuur<br />
van grotere arbeidsorganisaties leidt ertoe dat de overhed<strong>en</strong> beperktere<br />
macht hebb<strong>en</strong>. De overheidszorg maakt plaats voor marktd<strong>en</strong>k<strong>en</strong> <strong>en</strong> nadruk op particulier<br />
initiatief. 7 De werknemer wordt steeds meer geacht ‘werkondernemer’ te zijn<br />
<strong>en</strong> te invester<strong>en</strong> in employability in ruime zin.<br />
Voor het onderwijs impliceert dit e<strong>en</strong> aanbod van e<strong>en</strong> breed curriculum dat keuzemogelijkhed<strong>en</strong><br />
biedt <strong>en</strong> voorbereidt op leer-/werk- <strong>en</strong> loopbaancompet<strong>en</strong>ties <strong>en</strong> tegelijk<br />
ook de kern aangeeft van het lev<strong>en</strong>slang ler<strong>en</strong> voor iedere<strong>en</strong>. Na het initieel onderwijs<br />
zal bij-, om- <strong>en</strong> opscholing nodig zijn, waarbij ler<strong>en</strong> <strong>en</strong> werk<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>gaan.<br />
102
Mobilisering is e<strong>en</strong> ess<strong>en</strong>tieel onderdeel van internationalisering. In de 20e eeuw werd<strong>en</strong><br />
korte of lange verblijv<strong>en</strong> in het buit<strong>en</strong>land gemakkelijk <strong>en</strong> steeds goedkoper, <strong>en</strong><br />
derhalve bereikbaar voor steeds meer m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, ook jonger<strong>en</strong>. Hiernaast neemt de<br />
migratie sterk toe, hetge<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> meer multi-etnische sam<strong>en</strong>leving leidt. Daarnaast<br />
is m<strong>en</strong> bezorgd over de mogelijkheid dat het doorzett<strong>en</strong> van het principe van de<br />
marktwerking tot e<strong>en</strong> te grote dominantie van te grote <strong>en</strong> mer<strong>en</strong>deels Amerikaanse<br />
<strong>en</strong> steeds meer ook Aziatische bedrijv<strong>en</strong> zal leid<strong>en</strong>.<br />
Ook het onderwijs draait mee in de internationalisering. Het onderwijs moet bijdrag<strong>en</strong><br />
aan de vorming van jonger<strong>en</strong> tot Europese burgers (versterk<strong>en</strong> van de Europese id<strong>en</strong>titeit)<br />
<strong>en</strong> tot wereldburgers, <strong>en</strong> aan de internationale concurr<strong>en</strong>tiepositie van Nederland<br />
als k<strong>en</strong>nisland. 8 Er is behoefte om binn<strong>en</strong> Europa de k<strong>en</strong>nis uit te wissel<strong>en</strong> van de verschill<strong>en</strong>de<br />
curricula <strong>en</strong> system<strong>en</strong> <strong>en</strong> deze ev<strong>en</strong>tueel ook meer op elkaar af te stemm<strong>en</strong>.<br />
Onderwijsstructur<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aangepast, zoals de bachelor-masterstructuur in het hoger<br />
onderwijs, er zijn uitwisselingsprogramma’s <strong>en</strong> schol<strong>en</strong> die tweetalig onderwijs hebb<strong>en</strong><br />
ingevoerd, <strong>en</strong> er is internationale diploma-erk<strong>en</strong>ning. Veel opleiding<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> het wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
onderwijs word<strong>en</strong> Engelstalig. Instelling<strong>en</strong> voor beroepsonderwijs <strong>en</strong> hoger<br />
onderwijs zoek<strong>en</strong> internationale sam<strong>en</strong>werking. De inhoud van de onderwijsprogramma’s<br />
van met name de maatschappijvakk<strong>en</strong> maar ook van economie, zal verruimd gaan<br />
word<strong>en</strong> <strong>en</strong> expliciet aandacht gaan sch<strong>en</strong>k<strong>en</strong> aan de Europese <strong>en</strong> mondiale dim<strong>en</strong>sie.<br />
Naast internationalisering is er ook sprake van regionalisering. Per regio word<strong>en</strong><br />
sam<strong>en</strong>werkingsverband<strong>en</strong> gestart zowel in het bedrijfslev<strong>en</strong> als ook in het onderwijs.<br />
E<strong>en</strong> breed regionaal aanbod bijvoorbeeld binn<strong>en</strong> het hbo versterkt de positie van deze<br />
onderwijsinstelling <strong>en</strong> vergroot de mogelijkhed<strong>en</strong> tot sam<strong>en</strong>werking met mbo <strong>en</strong> het<br />
bedrijfslev<strong>en</strong> in de regio.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s zi<strong>en</strong> in dit proces van internationalisering e<strong>en</strong> toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> rol<br />
van Engels als wereldtaal. Ze adviser<strong>en</strong> daarom om, naast e<strong>en</strong> steviger positie voor<br />
het Nederlands als moedertaal, het onderwijs in het Engels te versterk<strong>en</strong>.<br />
Aandacht voor de Nederlandse canon is van belang, maar in aansluiting hierop adviser<strong>en</strong><br />
de <strong>Profielcommissie</strong>s om in de tweede fase van het voortgezet onderwijs juist ook aandacht<br />
te sch<strong>en</strong>k<strong>en</strong> aan internationale cultuur, wereldgeschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> wereldliteratuur.<br />
Int<strong>en</strong>sivering<br />
Individualisering <strong>en</strong> informalisering drag<strong>en</strong> bij tot e<strong>en</strong> proces van int<strong>en</strong>sivering.<br />
Int<strong>en</strong>sivering is e<strong>en</strong> proces van sociaal-economische, <strong>en</strong> daarmee van culturele verandering:<br />
ze wijst ook op verandering in het zelfbeeld <strong>en</strong> het ideale zelf van de moderne<br />
m<strong>en</strong>s. De betek<strong>en</strong>is van de belevingscompon<strong>en</strong>t is steeds sterker <strong>en</strong> individueler<br />
geword<strong>en</strong> op steeds meer gebied<strong>en</strong> van het lev<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> hoge waardering van seksualiteit<br />
<strong>en</strong> lichamelijkheid, de bewondering voor de sportieve prestatie, de int<strong>en</strong>se beleving<br />
van muziek, de populariteit van alcohol <strong>en</strong> voor sommig<strong>en</strong> ook drugs als ontremmers,<br />
<strong>en</strong> het zoek<strong>en</strong> van kicks <strong>en</strong> spanning: het maakt er allemaal deel van uit.<br />
Aan de andere kant kan de sterke waardering voor het eig<strong>en</strong> gevoel leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> riskante<br />
overwaardering van gevoel<strong>en</strong>s die in hun uiting<strong>en</strong> maatschappelijk schadelijk<br />
kunn<strong>en</strong> zijn. Int<strong>en</strong>sivering heeft geleid tot verhoogde gevoeligheid voor persoonlijke<br />
kr<strong>en</strong>king<strong>en</strong>. Dit kan weer leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> versnelde g<strong>en</strong>eigdheid om in gedrag agressief<br />
<strong>en</strong> uiteindelijk gewelddadig uitdrukking te gev<strong>en</strong> aan de woede daarover.<br />
Int<strong>en</strong>sivering maakt zelfbeheersing nodig <strong>en</strong> noodzaakt ook dat instanties sancties<br />
verbind<strong>en</strong> aan gebrek aan zelfbeheersing.<br />
Ook het onderwijs merkt de effect<strong>en</strong> van int<strong>en</strong>sivering. Onderwijs moet leuk zijn, vind<strong>en</strong><br />
leerling<strong>en</strong>, afwissel<strong>en</strong>d <strong>en</strong> onderhoud<strong>en</strong>d. Gezelligheid <strong>en</strong> sociale contact<strong>en</strong> met leeftijds-<br />
103
g<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> belangrijke drijfver<strong>en</strong> om naar school te gaan. Behalve school vrag<strong>en</strong><br />
veel andere zak<strong>en</strong> de aandacht van de leerling<strong>en</strong>: e<strong>en</strong> bijbaan, sport, muziek, uitgaan.<br />
De school heeft in haar opvoedkundige taak ook te mak<strong>en</strong> met de negatieve kant<strong>en</strong><br />
van int<strong>en</strong>sivering: het direct uit<strong>en</strong> van de gevoel<strong>en</strong>s met uiting<strong>en</strong> als agressie (digitaal<br />
pest<strong>en</strong>) maar ook vorm<strong>en</strong> van ongew<strong>en</strong>ste intimiteit<strong>en</strong>. De moord door e<strong>en</strong> leerling<br />
op e<strong>en</strong> conrector van e<strong>en</strong> Haagse school, bracht e<strong>en</strong> schok teweeg in het<br />
Nederlandse onderwijs.<br />
Deze negatieve t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong> van schol<strong>en</strong> aandacht voor protocoll<strong>en</strong>, het aanstell<strong>en</strong><br />
van vertrouw<strong>en</strong>sperson<strong>en</strong>, het afscherm<strong>en</strong> van internet, <strong>en</strong> het schol<strong>en</strong> van<br />
doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in deze nieuwe rol <strong>en</strong> taak.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s realiser<strong>en</strong> zich dat de emotie-maatschappij waarin we lev<strong>en</strong>,<br />
e<strong>en</strong> grote invloed heeft op de leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> op het onderwijs als mini-sam<strong>en</strong>leving.<br />
Multi-etnische sam<strong>en</strong>leving<br />
In ge<strong>en</strong> land in Europa is de bevolking de laatste twee eeuw<strong>en</strong> zo sterk gegroeid als<br />
in Nederland: in de periode 1800-1900 van 2 naar 5 miljo<strong>en</strong>, <strong>en</strong> in de periode 1900-<br />
2000 naar 16 miljo<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> verachtvoudiging in twee eeuw<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong> land als Frankrijk<br />
verdubbelde in twee eeuw<strong>en</strong> de bevolking slechts. In Nederland daald<strong>en</strong> vanaf 1970<br />
de geboortes nogal fors, <strong>en</strong> leek het bevolkingsaantal stabiel te word<strong>en</strong>: 13 à 14 miljo<strong>en</strong>.<br />
Dat er sindsdi<strong>en</strong> niettemin toch e<strong>en</strong> bevolkingsgroei plaatsvond, is mede het<br />
gevolg van e<strong>en</strong> fors toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> immigratie, die overig<strong>en</strong>s alweer <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> sterk<br />
aan het verminder<strong>en</strong> is. Door de grotere diversiteit van nationaliteit<strong>en</strong> is er in<br />
Nederland in to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de mate sprake van e<strong>en</strong> multi-etnische sam<strong>en</strong>leving. Ongeveer<br />
10% van de bevolking is niet-westers allochtoon. Het aandeel van de niet-westerse<br />
allochton<strong>en</strong> in de Nederlandse bevolking nam in 35 jaar toe van 1,5% naar 10%.<br />
Verschill<strong>en</strong> in id<strong>en</strong>titeit, in traditie, religieuze opvatting<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de bevolkingsgroep<strong>en</strong><br />
nem<strong>en</strong> daarmee toe. Deze verscheid<strong>en</strong>heid stelt e<strong>en</strong> aantal eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van de<br />
Nederlandse sam<strong>en</strong>leving danig op de proef die tot dusver positief gewaardeerd werd<strong>en</strong>,<br />
zoals verdraagzaamheid <strong>en</strong> op<strong>en</strong>heid. 9 De aanslag van 11 september 2001 in<br />
New York <strong>en</strong> de reeks daarop volg<strong>en</strong>de internationale <strong>en</strong> nationale gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> 10<br />
hebb<strong>en</strong> het op<strong>en</strong>bare debat over de multi-etnische sam<strong>en</strong>leving urg<strong>en</strong>ter gemaakt. De<br />
integratie van nieuwe bevolkingsgroep<strong>en</strong> is in de laatste jar<strong>en</strong> e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>d onderwerp<br />
van maatschappelijke discussie. 11 Integratie is e<strong>en</strong> zaak die in uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de<br />
sector<strong>en</strong> van de sam<strong>en</strong>leving vorm moet krijg<strong>en</strong>.<br />
Het onderwijs staat daarin voor de taak om de achterstand waarmee deze leerling<strong>en</strong><br />
vaak de school binn<strong>en</strong>kom<strong>en</strong> zo goed mogelijk terug te dring<strong>en</strong>, maar wordt daarbij<br />
geconfronteerd met e<strong>en</strong> tweedeling in witte <strong>en</strong> zwarte schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> int<strong>en</strong>sivering<br />
van deze problematiek in de grote sted<strong>en</strong>. En de uitdaging die Nederland aangegaan<br />
is om het opleidingspeil van de Nederlandse bevolking verder te do<strong>en</strong> stijg<strong>en</strong>, zal voor<br />
e<strong>en</strong> fors deel gezocht moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> in het verhog<strong>en</strong> van het opleidingspeil van de<br />
allochton<strong>en</strong>. Op havo/vwo zijn allochtone leerling<strong>en</strong> sterk onderverteg<strong>en</strong>woordigd<br />
maar het aandeel stijgt, van 3,6% in 1997 tot 4,6% in 2003. Door het to<strong>en</strong>em<strong>en</strong> van<br />
de culturele verscheid<strong>en</strong>heid lop<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>stijl<strong>en</strong>, sam<strong>en</strong>levingsvorm<strong>en</strong> <strong>en</strong> waard<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
norm<strong>en</strong> verder uite<strong>en</strong>. Het onderwijs zoekt manier<strong>en</strong> om uiting<strong>en</strong> van intolerantie<br />
onder de leerling<strong>en</strong> te bestrijd<strong>en</strong>.<br />
Doel<strong>en</strong> als burgerschapsvorming, vergroting van de geme<strong>en</strong>schapsvorming bij leerling<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> ouders <strong>en</strong> het onderricht<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schappelijke canon moet<strong>en</strong> bijdrag<strong>en</strong><br />
tot het vergrot<strong>en</strong> van de sociale cohesie. Tegelijk moet het onderwijs, zoals hierbov<strong>en</strong><br />
reeds gesteld, ook nog meer internationaliser<strong>en</strong> ter bevordering van wederzijdse<br />
k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> begrip.<br />
104
Migratie verrijkt de sam<strong>en</strong>leving door zicht te bied<strong>en</strong> op andere religies <strong>en</strong> op de<br />
andere visies op de maatschappij, de rol van de staat, het gezin, de geme<strong>en</strong>schap <strong>en</strong><br />
het arbeidsproces. Ook op andere manier<strong>en</strong> komt de Nederlandse sam<strong>en</strong>leving in contact<br />
met andere cultur<strong>en</strong>: internationale internet-netwerk<strong>en</strong>, film, televisie.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s sluit<strong>en</strong> hierbij aan in hun advisering om e<strong>en</strong> brede compon<strong>en</strong>t<br />
maatschappij voor alle leerling<strong>en</strong> in het voortgezet onderwijs te verplicht<strong>en</strong> met daarin<br />
aandacht voor e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schappelijke voortgezette canon van Nederland met onder<br />
andere achtergrond<strong>en</strong> van <strong>en</strong> uitdaging<strong>en</strong> voor de multi-etnische sam<strong>en</strong>leving, én<br />
tegelijk veel aandacht voor internationale geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> cultuur.<br />
G<strong>en</strong>der<br />
De positie van de vrouw veranderde de afgelop<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>nia aanzi<strong>en</strong>lijk. Door de geboorteregeling<br />
nam de gezinsgrootte snel af. 12 Andere <strong>en</strong> grotere groep<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> dan<br />
voorhe<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> mogelijkhed<strong>en</strong> om te studer<strong>en</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong>shuis te gaan werk<strong>en</strong>. De deelname<br />
van vrouw<strong>en</strong> aan het onderwijs vertoont dan ook e<strong>en</strong> sterk stijg<strong>en</strong>de lijn. In 2004<br />
ded<strong>en</strong> meer meisjes mee aan het havo-/vwo-exam<strong>en</strong>s dan jong<strong>en</strong>s, daarvan slaagde<br />
92% op havo <strong>en</strong> 94% op vwo. De doorstroom van meisjes na eindexam<strong>en</strong> vwo bedroeg<br />
in 1970 28% <strong>en</strong> in 2004 66% (jong<strong>en</strong>s 74%). 13 Echter de keuze voor e<strong>en</strong> profiel <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
studierichting is voor jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes nog zeer verschill<strong>en</strong>d. In de studiekeuze van<br />
meisjes hebb<strong>en</strong> zich de laatste dec<strong>en</strong>nia ge<strong>en</strong> opzi<strong>en</strong>bare verandering<strong>en</strong> voorgedaan.<br />
De profielkeuze van meisjes <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s is nog steeds seksespecifiek: van alle jong<strong>en</strong>s<br />
op het vwo kiest 29% het profiel Natuur <strong>en</strong> Techniek, van alle meisjes 5%. Op havo<br />
kiest 23% van alle jong<strong>en</strong>s Natuur <strong>en</strong> Techniek <strong>en</strong> 2% van de meisjes. Bij de keuze<br />
voor het profiel Cultuur <strong>en</strong> Maatschappij is er sprake van e<strong>en</strong> omgekeerde tr<strong>en</strong>d: van<br />
alle meisjes op het vwo kiest 32% het profiel Cultuur <strong>en</strong> Maatschappij <strong>en</strong> 6% van de<br />
jong<strong>en</strong>s. Op havo kiest 53% van de meisjes het profiel Cultuur <strong>en</strong> Maatschappij <strong>en</strong><br />
11% van de jong<strong>en</strong>s. 14<br />
In vergelijking met andere Europese land<strong>en</strong> is het aandeel vrouw<strong>en</strong> in de bèta-opleiding<strong>en</strong><br />
veel lager. In Nederland studeert in 2002 17,8% af in e<strong>en</strong> bètarichting, in andere<br />
Europese land<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de 21 <strong>en</strong> 41%. In de disciplines gezondheid <strong>en</strong> onderwijs<br />
ligt het aandeel vrouw<strong>en</strong> in Nederland bov<strong>en</strong> het OESO-gemiddelde: 74% versus 70%<br />
voor gezondheid <strong>en</strong> 73% versus 70% voor onderwijs.<br />
Vanuit het strev<strong>en</strong> om in 2010 e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>ame van 15% te hebb<strong>en</strong> t<strong>en</strong> opzichte van<br />
2000 in het aantal afgestudeerd<strong>en</strong> in wiskunde, <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> technische<br />
studierichting<strong>en</strong>, is m<strong>en</strong> naarstig op zoek naar verklaring<strong>en</strong> voor de achterblijv<strong>en</strong>de<br />
belangstelling voor de bètarichting<strong>en</strong>, zowel voor de totale groep leerling<strong>en</strong> alsook<br />
specifiek voor de meisjes.<br />
De behaalde resultat<strong>en</strong> voor het vak wiskunde spel<strong>en</strong> daarin e<strong>en</strong> rol. Meisjes hebb<strong>en</strong><br />
minder zelfvertrouw<strong>en</strong> dan jong<strong>en</strong>s wat dit vak betreft <strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> op grond daarvan<br />
minder snel voor e<strong>en</strong> bètastudie. 15 Zie verder hoofdstuk 5 van het hoofddocum<strong>en</strong>t <strong>en</strong><br />
themadocum<strong>en</strong>t 6.<br />
E<strong>en</strong>zelfde beeld is te zi<strong>en</strong> in de hele beroep<strong>en</strong>structuur in Nederland. Het aandeel<br />
vrouwelijke hooglerar<strong>en</strong> is in Nederland erg laag (gemiddeld 9,9%) in vergelijking met<br />
andere land<strong>en</strong>, maar groeit de laatste jar<strong>en</strong> vrij behoorlijk. Het gemiddelde in Europa<br />
is 15,5% (2005). In sector<strong>en</strong> die traditioneel e<strong>en</strong> hoog perc<strong>en</strong>tage mannelijke werknemers<br />
k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> zoals de techniek zijn nog steeds nauwelijks vrouw<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong>duidige verklaring<strong>en</strong> hiervoor zijn moeilijk te gev<strong>en</strong>. Het netwerk Vrouwelijke<br />
Hooglerar<strong>en</strong> spreekt van e<strong>en</strong> ‘moederschapideologie’, ondanks de vrouw<strong>en</strong>emancipatie<br />
die zich in Nederland in de zestiger jar<strong>en</strong> krachtig heeft do<strong>en</strong> geld<strong>en</strong> <strong>en</strong> veel resul-<br />
105
tat<strong>en</strong> heeft geboekt. Ruim e<strong>en</strong> eeuw (van circa 1850-1970) met e<strong>en</strong> internationaal<br />
gezi<strong>en</strong> bijzonder hoge gezinsgrootte die de g<strong>en</strong>oemde sterke bevolkinggroei tot 1970<br />
tot gevolg had, heeft k<strong>en</strong>nelijk geleid tot e<strong>en</strong> stevige institutionalisering van deze ideologie<br />
in wett<strong>en</strong> <strong>en</strong> regeling<strong>en</strong>, in sociale voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>en</strong> in sociale opvatting<strong>en</strong>.<br />
De arbeidsdeelname van vrouw<strong>en</strong> is sinds 1981 veel meer gesteg<strong>en</strong> dan die van mann<strong>en</strong>.<br />
De netto-arbeidsparticipatie van vrouw<strong>en</strong> in de leeftijd van 15-64 jaar nam toe<br />
van 30% in 1980 tot 59% in 2005. De arbeidsdeelname van mann<strong>en</strong> nam in dezelfde<br />
periode slechts met 2 proc<strong>en</strong>tpunt toe (75%). De arbeidsdeelname van vrouw<strong>en</strong> hangt<br />
sterk sam<strong>en</strong> met het opleidingsniveau, zo blijkt uit de CBS-gegev<strong>en</strong>s.<br />
Het perc<strong>en</strong>tage vrouw<strong>en</strong> dat financieel onafhankelijk is, bedroeg in 1989 25%, in 2004<br />
44%. Tegelijkertijd kiez<strong>en</strong> uiteindelijk toch veel (hoger opgeleide) vrouw<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong><br />
(lev<strong>en</strong>s)loopbaan die het mogelijk maakt e<strong>en</strong> baan <strong>en</strong> gezin (met kinder<strong>en</strong>) te combiner<strong>en</strong>.<br />
Dat heeft vaak consequ<strong>en</strong>ties voor de professionele loopbaan. De mogelijkhed<strong>en</strong><br />
voor kinderopvang zijn aanzi<strong>en</strong>lijk gegroeid, maar deze voorzi<strong>en</strong>ing wordt zeker<br />
nog niet in die omvang gebruikt als in Scandinavische land<strong>en</strong> waar kinder<strong>en</strong> er vaak<br />
vijf dag<strong>en</strong> in de week doorbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Nederland heeft meer dan in andere Europese land<strong>en</strong> e<strong>en</strong> cultuur van parttime werk<strong>en</strong><br />
voor vrouw<strong>en</strong>. In 2002 had 72,8% van de werk<strong>en</strong>de vrouw<strong>en</strong> e<strong>en</strong> deeltijdbaan, in<br />
Frankrijk 29,7%, in België 37,7% <strong>en</strong> in het Ver<strong>en</strong>igd Koninkrijk 44%. Ook onder mann<strong>en</strong><br />
komt werk<strong>en</strong> in deeltijd teg<strong>en</strong>woordig vaker voor (in 2003 is dit opgelop<strong>en</strong> tot 14<br />
proc<strong>en</strong>t). Dit zijn vrijwel allemaal grote deeltijdban<strong>en</strong> (CBS-gegev<strong>en</strong>s).<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s sluit<strong>en</strong> hierbij aan in hun advisering om de profielstructuur<br />
zodanig te flexibiliser<strong>en</strong> dat zowel jong<strong>en</strong>s maar vooral ook meisjes meerdere kans<strong>en</strong><br />
krijg<strong>en</strong> om voor e<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>profiel te kiez<strong>en</strong>.<br />
106
Not<strong>en</strong><br />
1 Waaruit hoofdstuk 1: “Het zesti<strong>en</strong>de Sociaal <strong>en</strong> Cultureel Rapport kijkt zesti<strong>en</strong> jaar<br />
vooruit”, P. Schnabel (2004).<br />
2 OECD (2000), Knowledge Managem<strong>en</strong>t in the learning society. Parijs.<br />
3 SCP e.a. (2006), Jaarboek ICT <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving.<br />
4 Onderwijsraad (2003), Ler<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nissam<strong>en</strong>leving.<br />
5 Onder compet<strong>en</strong>tiegericht onderwijs verstaan we onderwijs dat erop gericht is leerling<strong>en</strong><br />
te ler<strong>en</strong> adequaat te handel<strong>en</strong> met inzet van k<strong>en</strong>nis, vaardighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> attitudes<br />
die daarbij nodig zijn. Bij buit<strong>en</strong>schools ler<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> opdracht<strong>en</strong> uit te voer<strong>en</strong><br />
in concrete situaties.<br />
6 Onderwijsraad (2003), Ler<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nissam<strong>en</strong>leving, p. 29.<br />
7 Onderwijsraad (2003), Ler<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nissam<strong>en</strong>leving, p. 29-31.<br />
8 Onderwijsraad, Stand van educatief Nederland, p. 25.<br />
9 Onderwijsraad, Stand van educatief Nederland, p. 18.<br />
10 Moord op Pim Fortuyn in 2002, politieke verschuiving<strong>en</strong> daarna, moord op Theo<br />
van Gogh in 2004<br />
11 Onderwijsraad (2003), Ler<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nissam<strong>en</strong>leving, p. 32.<br />
12 Het gemiddeld aantal kinder<strong>en</strong> per vrouw daalde van 4,5 (1900) naar 1,75 (2005), CBS.<br />
13 CFI/IP mei 2005.<br />
14 Tweede Fase Adviespunt (2005), Zev<strong>en</strong> jaar tweede fase, e<strong>en</strong> balans, p. 64.<br />
15 Lang<strong>en</strong>, A. van (2005), Unequal participation in mathematics and sci<strong>en</strong>ce education.<br />
Literatuur<br />
Inspectie van het Onderwijs (2006), De staat van het onderwijs, onderwijsverslag<br />
2004/2005.<br />
Ministerie van OCW (2004), Koers voortgezet onderwijs 2010. De leerling geboeid, de school<br />
ontket<strong>en</strong>d. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Onderwijsraad (2003), Ler<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nissam<strong>en</strong>leving. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Onderwijsraad (2002), Sam<strong>en</strong> ler<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Onderwijsraad (2005), Stand van Educatief Nederland.<br />
SCP (2004), In het zicht van de toekomst: Sociaal <strong>en</strong> Cultureel Rapport. D<strong>en</strong> Haag: Sociaal<br />
<strong>en</strong> Cultureel Planbureau. Hoofdstuk 1: Schnabel, P, Het zesti<strong>en</strong>de Sociaal <strong>en</strong> Cultureel<br />
Rapport kijkt zesti<strong>en</strong> jaar vooruit.<br />
SCP (2002), Rapportage jeugd. D<strong>en</strong> Haag.<br />
SLO (2004), Anders ler<strong>en</strong> in 2010. Publicatie ter geleg<strong>en</strong>heid van het congres Beeld<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> nieuwe sam<strong>en</strong>leving. Enschede.<br />
Sociaal <strong>en</strong> Cultureel Planbureau (2004), Sociaal <strong>en</strong> Cultureel rapport 2004, waaruit hfd 1.<br />
107
108
Themadocum<strong>en</strong>t 2: De geschied<strong>en</strong>is van het<br />
voortgezet onderwijs: <strong>en</strong>ige hoofdlijn<strong>en</strong><br />
De sociaaleconomische structuurverandering <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
nieuwe notie van burgerschap<br />
In de 19e eeuw was het deel van de bevolking dat e<strong>en</strong> duidelijk belang had bij algeme<strong>en</strong><br />
vorm<strong>en</strong>d voortgezet onderwijs gering: ongeveer 3% van de bevolking behoorde tot de<br />
grote burgerij. Daarnaast was e<strong>en</strong> vergelijkbaar perc<strong>en</strong>tage werkzaam in de (semi-)intellectuele<br />
<strong>en</strong> artistieke beroep<strong>en</strong>. Voortgezet onderwijs was daarmee eliteonderwijs.<br />
Deze situatie verklaart ook dat het aantal jeugdig<strong>en</strong> dat voortgezet dagonderwijs volgde,<br />
gering was: in 1850 volgde slechts 5,6% van de 12- tot 19-jarig<strong>en</strong> algeme<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>d<br />
onderwijs. Het beroepsonderwijs was zo gering <strong>en</strong> verbrokkeld dat het nog niet<br />
in de telling<strong>en</strong> viel. E<strong>en</strong> halve eeuw later was het algeme<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>d onderwijs, in<br />
absolute getall<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong>, wel aanzi<strong>en</strong>lijk gegroeid, maar als perc<strong>en</strong>tage van de desbetreff<strong>en</strong>de<br />
leeftijdsgroep zelfs licht gedaald tot bijna 4%. De belangrijkste verandering<br />
was de onstuimige groei van het beroeps- <strong>en</strong> nijverheidsonderwijs, dat van niets naar<br />
4% was gesteg<strong>en</strong>.<br />
Hieraan valt af te lez<strong>en</strong> dat de sociaaleconomische structuur van Nederland langzaam<br />
maar zeker in e<strong>en</strong> veranderingsproces terecht was gekom<strong>en</strong>. In paragraaf 2.1 van het<br />
hoofdrapport leest u meer over de factor<strong>en</strong> achter deze modernisering:<br />
• e<strong>en</strong> sterke groei van de wet<strong>en</strong>schap; sinds het midd<strong>en</strong> van de 19e eeuw vooral van<br />
de <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>;<br />
• vanaf de jar<strong>en</strong> zestig van de 19e eeuw e<strong>en</strong> aanvankelijk trage groei van de economie,<br />
die echter vooral teg<strong>en</strong> het einde van de eeuw in e<strong>en</strong> stroomversnelling zou kom<strong>en</strong>;<br />
• de democratisering van de sam<strong>en</strong>leving, voortgestuwd door de opkomst van<br />
omvangrijke emancipatiebeweging<strong>en</strong>;<br />
• in de 20e eeuw e<strong>en</strong> revolutie in de differ<strong>en</strong>tiatie <strong>en</strong> snelheid van de communicatiepatron<strong>en</strong>,<br />
waardoor gedacht<strong>en</strong>, goeder<strong>en</strong> <strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zich sneller over de wereld<br />
verspreid<strong>en</strong> dan ooit d<strong>en</strong>kbaar was.<br />
Deze verandering<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> in de jar<strong>en</strong> vijftig e<strong>en</strong> bijna explosief karakter. Daarbij zijn<br />
twee ontwikkeling<strong>en</strong> van belang. T<strong>en</strong> eerste veranderde de verhouding <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de verschill<strong>en</strong>de<br />
economische sector<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijk: de werkgeleg<strong>en</strong>heid in landbouw <strong>en</strong> oude<br />
midd<strong>en</strong>stand liep sterk terug. Vanaf de jar<strong>en</strong> zestig was dat ook het geval in de industrie.<br />
Maar daarteg<strong>en</strong>over stond e<strong>en</strong> explosieve groei in de di<strong>en</strong>st<strong>en</strong>sector. T<strong>en</strong> tweede veranderde<br />
de aard van de werkzaamhed<strong>en</strong>: er ontstond e<strong>en</strong> groei<strong>en</strong>de behoefte aan toezicht<br />
<strong>en</strong> managem<strong>en</strong>t; zelfs uitvoer<strong>en</strong>de functies werd<strong>en</strong> zo complex dat ze door hoger<br />
gekwalificeerd personeel moest<strong>en</strong> word<strong>en</strong> uitgevoerd. Dit dubbele proces, de verandering<strong>en</strong><br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> de verschill<strong>en</strong>de sector<strong>en</strong> <strong>en</strong> de verandering<strong>en</strong> in de aard van het werk, is<br />
bijvoorbeeld te zi<strong>en</strong> aan de verandering in de sociale gelaagdheid, zoals blijkt uit de achtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>de<br />
beroepstelling<strong>en</strong>: het aandeel van de arbeiders in de beroepsbevolking<br />
daalde van 50% in 1899 tot 17% aan het einde van de 20e eeuw, terwijl tegelijkertijd het<br />
aantal m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> academisch of vrij beroep <strong>en</strong> het aantal m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> dat werkzaam<br />
was in hoge managem<strong>en</strong>tfuncties bij overheid <strong>en</strong> bedrijf sterk to<strong>en</strong>am: van ongeveer<br />
1,5% na de Eerste Wereldoorlog tot bijna 14% in 1994. Deze verandering wordt nog duidelijker<br />
als m<strong>en</strong> in het oog houdt dat er bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> sprake was van e<strong>en</strong> duidelijke groei<br />
van de beroep<strong>en</strong> net onder de top, het midd<strong>en</strong>kader van onderwijsgev<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, managers,<br />
IT-personeel <strong>en</strong>zovoorts. Dit perc<strong>en</strong>tage steeg van ongeveer 6% naar bijna 24%.<br />
Deze fundam<strong>en</strong>tele verandering<strong>en</strong> in de sociaaleconomische structuur <strong>en</strong> in de economisering<br />
van de sam<strong>en</strong>leving werd<strong>en</strong> mogelijk gemaakt door het onderwijs <strong>en</strong> vroeg<strong>en</strong><br />
tegelijkertijd om voortdur<strong>en</strong>de aanpassing van datzelfde onderwijs. 1 Daarnaast is<br />
het van belang te wijz<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> algeme<strong>en</strong> democratiseringsproces, dat aanvankelijk,<br />
vanaf 1848, vorm krijgt in e<strong>en</strong> trage uitbreiding van het kiesrecht. Dit proces werd<br />
109
afgerond met de grondwetswijziging van 1917, to<strong>en</strong> beslot<strong>en</strong> werd tot algeme<strong>en</strong><br />
mann<strong>en</strong>kiesrecht, in 1919 aangevuld met het algeme<strong>en</strong> kiesrecht voor vrouw<strong>en</strong>.<br />
Geleidelijk wordt dan ook de opvatting sterker dat het burgerschap meer di<strong>en</strong>t in te<br />
houd<strong>en</strong> dan het kiesrecht. Vooral als reactie op de werkloosheid in de jar<strong>en</strong> dertig <strong>en</strong><br />
de opkomst van het fascisme, komt de gedachte op dat het burgerschap ook gedrag<strong>en</strong><br />
moet word<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> minimum aan sociale zekerheid. Roosevelt <strong>en</strong> Churchill<br />
legg<strong>en</strong> in augustus 1941 de eerste gedacht<strong>en</strong> daarover neer in het Atlantic Charter,<br />
waarin e<strong>en</strong> aantal vrijhed<strong>en</strong> als norm wordt gesteld, waaronder de freedom from<br />
want. Onder invloed van dit handvest word<strong>en</strong> plann<strong>en</strong> gemaakt tot uitbreiding van<br />
sociale wetgeving. Toonaangev<strong>en</strong>d was in dit opzicht het rapport ‘Social Insurance<br />
and Allied Services’ (1942), beter bek<strong>en</strong>d als het ‘Beveridge Report’, vernoemd naar<br />
de commissievoorzitter. Ook in Nederland leidt dit tot de uitbouw van e<strong>en</strong> verzorgingsmaatschappij.<br />
Van belang is het hierbij op te merk<strong>en</strong> dat deze uitbouw gezi<strong>en</strong><br />
werd als e<strong>en</strong> basis voor e<strong>en</strong> stabiele democratie. Dat impliceert dat de overheid e<strong>en</strong><br />
fundam<strong>en</strong>tele taakuitbreiding accepteerde, namelijk de verantwoordelijkheid voor e<strong>en</strong><br />
geleidelijke economische groei, omdat slechts op die manier de opbouw <strong>en</strong> uitbreiding<br />
van de verzorgingssam<strong>en</strong>leving gefinancierd kond<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Dit proces wordt<br />
ook wel aangeduid als de economisering van de politiek. Hierdoor steeg de algem<strong>en</strong>e<br />
behoefte aan economisch inzicht <strong>en</strong> deed de overheid, ev<strong>en</strong>als tal van organisaties,<br />
vooral na de Tweede Wereldoorlog e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>d beroep op econom<strong>en</strong> voor beleidsfuncties,<br />
naast de klassieke vraag naar jurist<strong>en</strong>. 2<br />
Enige structuurk<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van het Nederlandse<br />
voortgezet onderwijs<br />
Lange tijd was het voldo<strong>en</strong>de dat de overheid, aanvankelijk op lokaal niveau <strong>en</strong> vanaf<br />
het begin van de 19e eeuw op nationaal niveau, zorg droeg voor voldo<strong>en</strong>de lager<br />
onderwijs. Nederland was e<strong>en</strong> stand<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>leving; het onderwijs reproduceerde de<br />
zeer gediffer<strong>en</strong>tieerde stand<strong>en</strong>indeling; sociale mobiliteit was weliswaar niet geheel<br />
onmogelijk, maar werd als riskant gezi<strong>en</strong>.<br />
Het is de liberale bourgeoisie die zich in de jar<strong>en</strong> zestig van de 19e eeuw zet aan e<strong>en</strong><br />
uitbreiding van het onderwijs. Voor e<strong>en</strong> deel om de eig<strong>en</strong> hiërarchische statuspositie<br />
beter vast te kunn<strong>en</strong> houd<strong>en</strong> maar ook om mee te gaan in e<strong>en</strong> wereld die als moderniser<strong>en</strong>d<br />
werd ervar<strong>en</strong>. Dit werd gesymboliseerd in de snelgroei<strong>en</strong>de betek<strong>en</strong>is van de<br />
industrie <strong>en</strong> de hiermee sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>de fabelachtige groei van de <strong>natuur</strong>- <strong>en</strong> lev<strong>en</strong>swet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>:<br />
achtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>s de <strong>natuur</strong>kunde, scheikunde <strong>en</strong> de biologie <strong>en</strong> de<br />
hierop gebaseerde (technologische) toepassing<strong>en</strong> op het gebied van landbouw, industrie<br />
<strong>en</strong> gezondheid.<br />
Cruciaal war<strong>en</strong> de uitbreiding <strong>en</strong> structurering van het voorbereid<strong>en</strong>d hoger <strong>en</strong> middelbaar<br />
onderwijs (vhmo) met de onderwijswetgeving van Thorbecke (1863). Twee<br />
k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> zijn daarbij van belang.<br />
1. T<strong>en</strong> eerste werd de stand<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>leving in de onderwijswetgeving weerspiegeld,<br />
met daarbij bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> e<strong>en</strong> sterke seksespecifieke inslag. De elite, “de hoogere <strong>en</strong><br />
geleerde stand”, in de woord<strong>en</strong> van Thorbecke, werd geacht naar het gymnasium te<br />
gaan. Dit schooltype werd dan ook niet geregeld in de ‘Wet op het voortgezet onderwijs’,<br />
maar in die op het hoger onderwijs. Voor de “talrijke burgerij” die zich nuttig<br />
w<strong>en</strong>ste of di<strong>en</strong>de te mak<strong>en</strong> in de “nijvere maatschappij“, waarmee gedoeld werd op<br />
handel, industrie <strong>en</strong> landbouw, werd<strong>en</strong> drie schooltyp<strong>en</strong> in het lev<strong>en</strong> geroep<strong>en</strong>:<br />
1. de tweejarige burgerschool, bestemd voor de toekomstige ambachtsman <strong>en</strong><br />
(kleine) landbouwer;<br />
2. de drie- <strong>en</strong> de vijfjarige hogere burgerschool (hbs);<br />
3. de omvorming van e<strong>en</strong> technische opleiding in Delft tot de polytechnische<br />
school, bestemd voor toekomstige ing<strong>en</strong>ieurs <strong>en</strong> industriël<strong>en</strong>.<br />
Door ingrijp<strong>en</strong> van de Kamer werd het bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> mogelijk om e<strong>en</strong> middelbare<br />
school voor meisjes (mms) “uit de meer gegoede klasse <strong>en</strong> burgerklasse” in te<br />
110
icht<strong>en</strong>. Het doel van deze opleiding was vooral het bied<strong>en</strong> van algem<strong>en</strong>e ontwikkeling<br />
op niveau, vreemde tal<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun literatuur, geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> kunstgeschied<strong>en</strong>is,<br />
bestemd voor de toekomstige echtg<strong>en</strong>otes van de mannelijke leidinggev<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
in de sam<strong>en</strong>leving. Andere vorm<strong>en</strong> van onderwijs, zoals (meer) uitgebreid lager<br />
onderwijs ((m)ulo) blijv<strong>en</strong> officieel tot het lager onderwijs behor<strong>en</strong>.<br />
2. E<strong>en</strong> tweede belangrijke k<strong>en</strong>merk van deze wetgeving was het principiële verschil<br />
dat gemaakt werd <strong>tuss<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong>erzijds het vmho <strong>en</strong> anderzijds tal van opleiding<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
schooltyp<strong>en</strong> die zich richtt<strong>en</strong> op beroepsvoorbereiding. Enige sam<strong>en</strong>hang in deze<br />
laatste categorie kwam pas met de ‘Wet op het nijverheidsonderwijs’ (1921). De<br />
onderwijskundige Ph. I. Id<strong>en</strong>burg heeft dit onderscheid <strong>tuss<strong>en</strong></strong> algem<strong>en</strong>e vorming <strong>en</strong><br />
vakonderwijs de meest fundam<strong>en</strong>tele teg<strong>en</strong>stelling g<strong>en</strong>oemd in het Nederlandse<br />
onderwijsbestel. Daarin is vooral van belang dat er op relatief jonge leeftijd (rond<br />
twaalf jaar) gekoz<strong>en</strong> moet word<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> verdere studie of beroepsvoorbereiding (<strong>en</strong><br />
daarmee ook <strong>tuss<strong>en</strong></strong> verschill<strong>en</strong>de schoolge<strong>bouw<strong>en</strong></strong>). Ondanks alle verschill<strong>en</strong> is<br />
internationaal e<strong>en</strong> strev<strong>en</strong> waar te nem<strong>en</strong> (in Engeland bijvoorbeeld in de jar<strong>en</strong> zestig<br />
met de algem<strong>en</strong>e invoering van de compreh<strong>en</strong>sive school) om na het primaire onderwijs<br />
leerling<strong>en</strong> zoveel mogelijk gezam<strong>en</strong>lijk in één vorm van secundair onderwijs op<br />
te nem<strong>en</strong>, in één schoolgebouw, waarbinn<strong>en</strong> dan e<strong>en</strong> zwakke of sterke vorm van differ<strong>en</strong>tiatie<br />
van curriculum te zi<strong>en</strong> valt. Het Nederlandse categoriale stelsel, waarbij de<br />
groep leerling<strong>en</strong> die bestemd is voor verdere algem<strong>en</strong>e vorming <strong>en</strong> studie niet alle<strong>en</strong><br />
verdeeld wordt over verschill<strong>en</strong>de opleiding<strong>en</strong>, maar zelfs over verschill<strong>en</strong>de schooltyp<strong>en</strong>,<br />
is echter ondanks alle verandering<strong>en</strong> opmerkelijk stabiel geblev<strong>en</strong>.<br />
Algem<strong>en</strong>e vorming in het vhmo 3<br />
Thorbecke maakte e<strong>en</strong> scherp onderscheid <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de wereld van de geest <strong>en</strong> de wereld<br />
van de zaak, of, anders gezegd, <strong>tuss<strong>en</strong></strong> intellectuele vorming <strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e vorming, of,<br />
nog weer anders uitgedrukt, <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de vorming van de elite <strong>en</strong> die van de gewone burgerij.<br />
De wereld van de geest werd onderwez<strong>en</strong> op het gymnasium, was gericht op het<br />
doorgev<strong>en</strong> van de klassieke beschaving, kreeg vorm in e<strong>en</strong> intellectualistische sfeer <strong>en</strong><br />
di<strong>en</strong>de als voorbereiding op universitair onderwijs. Het gymnasium was in feite de propedeuse<br />
voor de universiteit. De wereld van de zaak di<strong>en</strong>de onderwez<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> op<br />
de hbs. Het leerplan van dit schooltype was gericht op het vak wiskunde, de <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke<br />
vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> aardrijkskunde, waar m<strong>en</strong> werd bijgepraat over de herkomst<br />
van e<strong>en</strong> aantal koloniale product<strong>en</strong>. Het leerplan di<strong>en</strong>de als e<strong>en</strong> “algeme<strong>en</strong>e voorbereiding<br />
tot e<strong>en</strong>e grote verscheid<strong>en</strong>heid van maatschappelijke betrekking, beroep of di<strong>en</strong>st”.<br />
In dat opzicht was de hbs bij uitstek bedoeld als zuiver middelbaar onderwijs.<br />
Dit middelbaar onderwijs, waarvan Thorbecke nauwelijks e<strong>en</strong> nadere omschrijving<br />
gaf dan dat het lager, noch hoger onderwijs was, was nadrukkelijk bedoeld als eindonderwijs.<br />
De ironie van de geschied<strong>en</strong>is wil dat de ontwikkeling anders is gelop<strong>en</strong>.<br />
Ook de hbs ontwikkelde zich al snel tot e<strong>en</strong> schooltype dat toelating verschafte tot<br />
(e<strong>en</strong> aantal faculteit<strong>en</strong> van) het hoger onderwijs <strong>en</strong> zou langs die weg in belangrijke<br />
mate de bloei van de <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> van de steeds <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijker<br />
word<strong>en</strong>de g<strong>en</strong>eeskunde bevorder<strong>en</strong>. Die toelating vergde dec<strong>en</strong>nialang nog<br />
het aflegg<strong>en</strong> van aanvull<strong>en</strong>de exam<strong>en</strong>s in Latijn <strong>en</strong> Grieks. Formeel werd het toelatingsrecht<br />
voor abituriënt<strong>en</strong> van de hbs (met de initiatiefwet van de vrijzinnig-democraat<br />
J. Limburg) in 1917 wettelijk vastgelegd: het hbs-diploma gaf sindsdi<strong>en</strong> toelating<br />
tot de faculteit der wis- <strong>en</strong> <strong>natuur</strong>kunde <strong>en</strong> die der medicijn<strong>en</strong>. De faculteit<strong>en</strong><br />
der recht<strong>en</strong>, letter<strong>en</strong> <strong>en</strong> theologie blev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aanvull<strong>en</strong>d exam<strong>en</strong> in de klassieke<br />
tal<strong>en</strong> verg<strong>en</strong>. Dat wil zegg<strong>en</strong> dat nu ook de hbs het karakter kreeg van voorbereid<strong>en</strong>d<br />
hoger onderwijs. Het seksespecifieke karakter van dit schooltype was door de<br />
incid<strong>en</strong>tele toelating van meisjes al ondergrav<strong>en</strong>; in 1907 werd<strong>en</strong> ook formeel de<br />
beperking<strong>en</strong> op toelating van meisjes tot de hbs opgehev<strong>en</strong>. In 1900 stond<strong>en</strong> er<br />
2800 stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ingeschrev<strong>en</strong> aan de Nederlandse universiteit<strong>en</strong>. Daarvan studeerde<br />
36% wis- <strong>en</strong> <strong>natuur</strong>kunde. De meest<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> van de hbs.<br />
111
Het succes van de hbs moest wel leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> aanpassing van het gymnasium, aangezi<strong>en</strong><br />
dit schooltype sterk achteruitging. Deze aanpassing vond plaats bij de herzi<strong>en</strong>ing<br />
van de ‘Wet op het hoger onderwijs’ in 1876; to<strong>en</strong> werd er e<strong>en</strong> onderscheid<br />
gemaakt in e<strong>en</strong> alfa- <strong>en</strong> e<strong>en</strong> bètarichting, waarmee ook de exacte vakk<strong>en</strong> in het curriculum<br />
werd<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>en</strong> er meer ruimte werd gebod<strong>en</strong> aan de moderne vreemde<br />
tal<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong> geleidelijk proces vervaagde eerst het verschil in universitaire waardering<br />
voor de alfa- <strong>en</strong> bètarichting: in 1920 verkreg<strong>en</strong> abituriënt<strong>en</strong> van de bètarichting<br />
toelating tot de recht<strong>en</strong>faculteit, in 1963 werd het ook mogelijk bijvoorbeeld geschied<strong>en</strong>is<br />
te gaan studer<strong>en</strong> met deze vooropleiding. Parallel aan dit proces groeid<strong>en</strong> gymnasium<br />
<strong>en</strong> hbs dichter naar elkaar toe: bij de parlem<strong>en</strong>taire instemming met de<br />
‘Mammoetwet’ in 1963 was de helft van het aantal vhmo-schol<strong>en</strong> e<strong>en</strong> lyceum.<br />
Gymnasium <strong>en</strong> hbs (de laatste in de vorm van ath<strong>en</strong>eum) werd<strong>en</strong> to<strong>en</strong> formeel<br />
sam<strong>en</strong>gevoegd tot voorbereid<strong>en</strong>d wet<strong>en</strong>schappelijk onderwijs (vwo). Dit had ondermeer<br />
tot gevolg dat het vanaf de invoering van de ‘Mammoetwet’ (1968) mogelijk<br />
was recht<strong>en</strong>, letter<strong>en</strong> <strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>is te studer<strong>en</strong> zonder gymnasiale vooropleiding.<br />
Het gevolg van deze ontwikkeling was echter dat er aan het begin van de 20e eeuw<br />
vrijwel ge<strong>en</strong> zuiver middelbaar onderwijs meer was, waarin de algem<strong>en</strong>e vorming<br />
c<strong>en</strong>traal stond. Alle<strong>en</strong> de mms kan (achteraf) als zodanig word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong>. Dat schooltype<br />
was tot 1940 slechts e<strong>en</strong> matig succes; tot 1935 was er ook ge<strong>en</strong> wettelijke<br />
regeling voor dit type onderwijs. Maar in de jar<strong>en</strong> vijftig groeide het vervolg<strong>en</strong>s uit tot<br />
e<strong>en</strong> zeer populair schooltype: één op de drie meisjes in het middelbaar onderwijs<br />
bezocht e<strong>en</strong> mms, van de katholieke meisjes zelfs één op twee. Daarmee tek<strong>en</strong>de zich<br />
nadrukkelijk e<strong>en</strong> vraag af van ouders naar e<strong>en</strong> schooltype na het lager onderwijs,<br />
waarin niet zozeer voorbereiding op beroep of verdere studie het doel was (de doorbraak<br />
van vrouw<strong>en</strong> naar de arbeidsmarkt werd tot in de jar<strong>en</strong> zestig van de 19e eeuw<br />
door de staat nadrukkelijk afgeremd), maar het verkrijg<strong>en</strong> van algem<strong>en</strong>e vorming.<br />
Alle<strong>en</strong> al daarom werd<strong>en</strong> na de Tweede Wereldoorlog de lycea uitgebreid met e<strong>en</strong><br />
mms-opleiding, waarmee deze opleiding zich ontwikkelde tot e<strong>en</strong> belangrijke opleiding<br />
voor meisjes in het vhmo (in 1947 werd de mms financieel gelijkgesteld met<br />
andere vhmo-schol<strong>en</strong>). 4<br />
De traagheid van verandering<br />
De uitgangspunt<strong>en</strong> die Thorbecke hanteerde, e<strong>en</strong> categoriaal stelsel waarin de hiërarchie<br />
bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> bepaald werd door het curriculum van het gymnasium, zijn sindsdi<strong>en</strong><br />
duidelijk merkbaar geblev<strong>en</strong> in het Nederlandse onderwijsbestel. Nu heeft de bek<strong>en</strong>de<br />
onderwijsvernieuwer, de vader van de midd<strong>en</strong>schoolgedachte, Leon van Gelder, wel<br />
e<strong>en</strong>s geschrev<strong>en</strong>: “Alle onderwijs moet conservatief zijn. Het bewar<strong>en</strong> <strong>en</strong> doorgev<strong>en</strong><br />
van de culturele erf<strong>en</strong>is vereist e<strong>en</strong> verdiept zijn in, e<strong>en</strong> doortrokk<strong>en</strong> zijn van e<strong>en</strong> cultuurbesef,<br />
dat, historisch gefundeerd, op het bescherm<strong>en</strong>, behoed<strong>en</strong>, het integraal houd<strong>en</strong><br />
van het cultureel verworv<strong>en</strong>e gericht moet zijn.” Maar dat was niet de hoofdtoon<br />
van de opvatting<strong>en</strong> in pedagogische <strong>en</strong> onderwijskundige kring. Daar overheerste de<br />
gedachte dat er e<strong>en</strong> voortdur<strong>en</strong>de strijd gevoerd werd <strong>tuss<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong>erzijds vernieuwers <strong>en</strong><br />
anderzijds e<strong>en</strong> monsterverbond <strong>tuss<strong>en</strong></strong> conservatieve lerar<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> onmachtig departem<strong>en</strong>t,<br />
dat zich beperkte tot het verdel<strong>en</strong> van te weinig geld. Pas in de jar<strong>en</strong> vijftig zou<br />
het departem<strong>en</strong>t meer ambitie gaan verton<strong>en</strong>, to<strong>en</strong>, onder minister F.J.Th. Rutt<strong>en</strong>, de<br />
overgang plaatsvond van e<strong>en</strong> distributief naar e<strong>en</strong> constructief onderwijsbeleid.<br />
Historisch-pedagog<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> er echter op gewez<strong>en</strong> dat het te beperkt is om de ontwikkeling<br />
van het onderwijs te vang<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> simpele teg<strong>en</strong>stelling <strong>tuss<strong>en</strong></strong> behoud <strong>en</strong><br />
vernieuwing, of <strong>tuss<strong>en</strong></strong> progressieve <strong>en</strong> conservatieve kracht<strong>en</strong>. Zoals het ook onjuist<br />
is om de traagheid van de ontwikkeling te zi<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> typisch Nederlands probleem.<br />
De Duitse pedagoog H.E. T<strong>en</strong>orth heeft in 1992 gewez<strong>en</strong> op de kracht van tradities <strong>en</strong><br />
culturele vanzelfsprek<strong>en</strong>dhed<strong>en</strong> in het algeme<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>d middelbaar onderwijs, zoals<br />
die aan het eind van de 19e eeuw vorm hadd<strong>en</strong> gekreg<strong>en</strong>. Hoewel pedagog<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
onderwijskundig<strong>en</strong> aanhoud<strong>en</strong>d het daarmee gegev<strong>en</strong> curriculum als achterhaald <strong>en</strong><br />
112
in vele vakk<strong>en</strong> als te versnipperd, hebb<strong>en</strong> afgewez<strong>en</strong>, blijkt uit het onderzoek van<br />
T<strong>en</strong>orth dat nerg<strong>en</strong>s de traditionele leerplann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vakstructur<strong>en</strong> wez<strong>en</strong>lijk zijn aangetast.<br />
De onderwijshistoricus F.K. Ringer achtte deze resist<strong>en</strong>tie zelfs fasciner<strong>en</strong>d <strong>en</strong><br />
noemde dit vasthoud<strong>en</strong> aan de traditie “the survival of preindustrial social roles and<br />
attitudes into the industrial era”.<br />
Het is de kracht van deze traditie die in belangrijke mate bepaalde dat met name het<br />
vakk<strong>en</strong>pakket van het gymnasium, ook al had dit schooltype het monopolie verlor<strong>en</strong><br />
op de toelating tot het hoger onderwijs, het algeme<strong>en</strong> intellectueel vorm<strong>en</strong>d onderwijs<br />
bepaalde. Weliswaar is e<strong>en</strong> canon, hier bedoeld als de stolling van de doelstelling<strong>en</strong><br />
van het onderwijs <strong>en</strong> de concretisering daarvan in vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> lesinhoud<strong>en</strong>, nooit<br />
onveranderlijk <strong>en</strong> is er e<strong>en</strong> voortdur<strong>en</strong>d proces van aanpassing <strong>en</strong> bijstelling gaande,<br />
desondanks wist het gymnasium e<strong>en</strong> toppositie in e<strong>en</strong> hiërarchisch geord<strong>en</strong>d schoollandschap<br />
te behoud<strong>en</strong>.<br />
Dit is ook zichtbaar in de positie van e<strong>en</strong> aantal vakk<strong>en</strong>. Zo was het bijvoorbeeld aanvankelijk<br />
volstrekt vanzelfsprek<strong>en</strong>d dat de elite Latijn <strong>en</strong> Grieks leerde op het gymnasium:<br />
het was het symbool bij uitstek van de humaniora als teg<strong>en</strong>hanger van de specialistische<br />
vorming van wiskunde <strong>en</strong> <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>. Die vanzelfsprek<strong>en</strong>dheid<br />
vervaagde to<strong>en</strong> t<strong>en</strong> eerste de status van de <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> sterk to<strong>en</strong>am <strong>en</strong><br />
tegelijkertijd het Latijn als lingua franca in het wet<strong>en</strong>schappelijk onderwijs teloor ging.<br />
Sluip<strong>en</strong>derwijs verdwe<strong>en</strong> in de loop van de 19e eeuw het Latijn als de taal waarin college<br />
werd gegev<strong>en</strong>; in de ‘Wet op het Hoger Onderwijs’ van 1876 werd formeel toegestaan<br />
de colleges voortaan niet meer in die taal te gev<strong>en</strong>. Duits was de nieuwe taal<br />
van de wet<strong>en</strong>schap <strong>en</strong> na de Tweede Wereldoorlog werd dat het Engels.<br />
Daarop werd in de discussie naar vor<strong>en</strong> gebracht dat de klassieke tal<strong>en</strong> niet zozeer<br />
nuttig war<strong>en</strong>, maar waardevol voor de vorming. Bij het ler<strong>en</strong> van het Grieks leerde<br />
m<strong>en</strong> zich e<strong>en</strong> moeilijke taal eig<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> het Latijn bevorderde logisch nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> dergelijke status verwierf het vak wiskunde op de hbs. Daarmee war<strong>en</strong> klassieke<br />
tal<strong>en</strong> <strong>en</strong> wiskunde de facto de selectiemechanism<strong>en</strong> om te bepal<strong>en</strong> of de leerling<strong>en</strong><br />
wel thuishoord<strong>en</strong> in het voorbereid<strong>en</strong>d hoger onderwijs.<br />
Het opgaan van de hbs in het voorbereid<strong>en</strong>d hoger onderwijs was overig<strong>en</strong>s niet volledig.<br />
Vanaf 1923 werd e<strong>en</strong> poging gedaan om de hbs tev<strong>en</strong>s als eindonderwijs te blijv<strong>en</strong><br />
lat<strong>en</strong> functioner<strong>en</strong> door de invoering van handelswet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> economie in<br />
e<strong>en</strong> afdeling hbs-a. Juist omdat het eindonderwijs was, gold aanvankelijk e<strong>en</strong> grote<br />
vrijheid voor de schol<strong>en</strong> om het vakk<strong>en</strong>pakket naar eig<strong>en</strong> inzicht te regel<strong>en</strong>: hbs-a<br />
k<strong>en</strong>de dan ook e<strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong>, hbs-b e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong>. Dit leidde ertoe dat de<br />
hbs-a voor e<strong>en</strong> deel ook de functie kreeg de afvallers van hbs-b op te vang<strong>en</strong>. Het<br />
kreeg de naam e<strong>en</strong> gemakkelijke opleiding te zijn. Zonder overig<strong>en</strong>s veel te kunn<strong>en</strong><br />
do<strong>en</strong> aan deze waardering, werd ook de hbs-a in de sfeer getrokk<strong>en</strong> van de vooropleiding.<br />
Zo werd in 1937 ook voor dit schooltype het lesprogramma wettelijk geregeld.<br />
Daarmee zou aansluiting word<strong>en</strong> verkreg<strong>en</strong> met het wet<strong>en</strong>schappelijk handelsonderwijs<br />
(in 1913 was in Rotterdam e<strong>en</strong> Handels-Hoogeschool opgericht, in 1921 werd<br />
aan de geme<strong>en</strong>telijke universiteit van Amsterdam e<strong>en</strong> faculteit der handelswet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
ingericht, in 1927 werd in Tilburg e<strong>en</strong> bestaande opleiding opgewaardeerd<br />
tot e<strong>en</strong> Roomsch Katholieke Handelshogeschool: deze initiatiev<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> uitgroei<strong>en</strong><br />
tot faculteit<strong>en</strong> economische wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>). De to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de betek<strong>en</strong>is die aan hbs-a<br />
werd toegek<strong>en</strong>d, bleek ook uit het feit dat abituriënt<strong>en</strong> in 1949 toegang kreg<strong>en</strong> tot bij<br />
voorbeeld de studierichting psychologie.<br />
Maar het ambival<strong>en</strong>te karakter van deze opleiding bleef. Enerzijds kwam het tegemoet<br />
aan de eis<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> verander<strong>en</strong>de structuur van de arbeidsmarkt (<strong>en</strong> van de<br />
economie daarachter), die e<strong>en</strong> sterke behoefte had aan abituriënt<strong>en</strong> die iets van<br />
handel <strong>en</strong> economie afwist<strong>en</strong>. Anderzijds was het de onvolkom<strong>en</strong> oplossing van de<br />
vraag naar e<strong>en</strong> zuivere middelbare school, die algem<strong>en</strong>e vorming moest bied<strong>en</strong> aan<br />
grote groep<strong>en</strong> burgers.<br />
113
De zoektocht naar de vormgeving van de algem<strong>en</strong>e<br />
vorming<br />
Algem<strong>en</strong>e vorming is e<strong>en</strong> diffuus begrip dat staat voor e<strong>en</strong> brede, veelzijdige vorming<br />
die voorafgaat aan elke vorm van specialisatie. Of dat nu e<strong>en</strong> intellectuele vorming is<br />
die voorafgaat aan het hoger onderwijs, dan wel voorafgaat aan het verwerv<strong>en</strong> van<br />
specifieke vakk<strong>en</strong>nis. Deze algem<strong>en</strong>e vorming was aanvankelijk de taak van het lager<br />
onderwijs. Minimale k<strong>en</strong>nis van taal <strong>en</strong> rek<strong>en</strong><strong>en</strong> was e<strong>en</strong> noodzakelijke voorwaarde<br />
geword<strong>en</strong> om in e<strong>en</strong> moderne maatschappij te kunn<strong>en</strong> functioner<strong>en</strong>. Dit was symbolisch<br />
vastgelegd in de ‘Leerplichtwet’ van 1901.<br />
Aanvankelijk was het lesprogramma voor het lager onderwijs niet wettelijk voorgeschrev<strong>en</strong>.<br />
Dit gebeurde voor het eerst in 1857. Het vakk<strong>en</strong>pakket omvatte: lez<strong>en</strong>, schrijv<strong>en</strong>,<br />
rek<strong>en</strong><strong>en</strong>, vormleer (doorgaans als onderdeel van tek<strong>en</strong><strong>en</strong>), Nederlandse taal,<br />
geschied<strong>en</strong>is, aardrijkskunde, k<strong>en</strong>nis der <strong>natuur</strong> <strong>en</strong> zing<strong>en</strong>. Lange tijd bleef dit echter<br />
meer theorie dan praktijk. De vrijheid van onderwijs leidde ertoe dat pas in 1878 van de<br />
op<strong>en</strong>bare lagere schol<strong>en</strong> e<strong>en</strong> leerplan werd geëist, van de bijzondere schol<strong>en</strong> pas sinds<br />
1905. Geleidelijk begint dan de onderwijspraktijk de wettelijke doelstelling<strong>en</strong> te b<strong>en</strong>ader<strong>en</strong>.<br />
Alle<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> klein aantal lagere schol<strong>en</strong>, bek<strong>en</strong>d als opleidingsschol<strong>en</strong>, werd<strong>en</strong><br />
andere vakk<strong>en</strong> dan lez<strong>en</strong> <strong>en</strong> schrijv<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>, namelijk geschied<strong>en</strong>is, aardrijkskunde<br />
<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis der <strong>natuur</strong>. Dit gebeurde veelal als voorbereiding op e<strong>en</strong> toelatingsexam<strong>en</strong><br />
voor het voortgezet onderwijs. Pas halverwege de 20e eeuw zal expliciet als doelstelling<br />
word<strong>en</strong> omschrev<strong>en</strong> dat het lager onderwijs ernaar streeft “het kind die elem<strong>en</strong>taire<br />
kundighed<strong>en</strong> te do<strong>en</strong> verwerv<strong>en</strong>, die maatschappelijk gezi<strong>en</strong> onontbeerlijk zijn”. 5<br />
Er war<strong>en</strong> in het begin van de 20e eeuw twee red<strong>en</strong><strong>en</strong> om deze noodzakelijk geachte<br />
vorming ook tot de taak van het middelbaar onderwijs te rek<strong>en</strong><strong>en</strong>. T<strong>en</strong> eerste was het<br />
niveau van zeer veel schol<strong>en</strong> in het primair onderwijs te laag; er was dan ook sprake<br />
van e<strong>en</strong> kloof <strong>tuss<strong>en</strong></strong> primair <strong>en</strong> secundair onderwijs. T<strong>en</strong> tweede was de wereld naar<br />
de m<strong>en</strong>ing van veel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in snel tempo ingewikkelder geword<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat vergde<br />
meer vorming om volwaardig te kunn<strong>en</strong> deelnem<strong>en</strong> aan de sam<strong>en</strong>leving. De moderne<br />
tijd<strong>en</strong> bracht<strong>en</strong> veel vooruitgang, maar daar war<strong>en</strong> ook nadel<strong>en</strong> aan verbond<strong>en</strong>. Meer<br />
algem<strong>en</strong>e vorming zou jeugdig<strong>en</strong> in staat moet<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> die beide kant<strong>en</strong> uit elkaar te<br />
houd<strong>en</strong>. Dat laatste impliceerde: niet toegev<strong>en</strong> aan overdrev<strong>en</strong> behoeft<strong>en</strong> aan maatschappelijke<br />
stijging, bestand zijn teg<strong>en</strong> de verleiding<strong>en</strong> van “valsche” ideologieën,<br />
niet bezwijk<strong>en</strong> aan zog<strong>en</strong>aamde beschavingsziekt<strong>en</strong>.<br />
Maar door de hierbov<strong>en</strong> aangegev<strong>en</strong> verschuiving van de hbs, van middelbaar naar<br />
voorbereid<strong>en</strong>d hoger onderwijs, was dit schooltype niet langer toereik<strong>en</strong>d. Door de<br />
nadruk op de <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> vond m<strong>en</strong> de aard van het onderwijs te materialistisch,<br />
te rationeel; bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> werd met dit onderwijs slechts e<strong>en</strong> zeer gering deel<br />
van de jeugd bereikt. Daardoor nam de behoefte sterk toe om e<strong>en</strong> zuiver middelbaar<br />
schooltype tot stand te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> waarin die algem<strong>en</strong>e vorming c<strong>en</strong>traal zou staan,<br />
vooral gericht op de sociale vorming <strong>en</strong> persoonlijkheidsvorming. Dit verklaart het<br />
ingewikkelde verschijnsel dat <strong>en</strong>erzijds algem<strong>en</strong>e vorming steeds meer als e<strong>en</strong> doel<br />
werd beschouwd van het gehele vhmo, maar dat daarnaast sinds het einde van de<br />
19e eeuw tegelijkertijd e<strong>en</strong> specifiek schooltype werd nagestreefd, e<strong>en</strong> maatschappijschool<br />
of middelschool. Op basis van de nieuwe psychologische inzicht<strong>en</strong> was het<br />
oordeel van veel pedagog<strong>en</strong> dat er e<strong>en</strong> specifieke school moest kom<strong>en</strong> voor 12- tot<br />
15-jarig<strong>en</strong>. Het lyceum was oorspronkelijk bedoeld als e<strong>en</strong> school met e<strong>en</strong> driejarige,<br />
algem<strong>en</strong>e onderbouw. Omdat dit te weinig leertijd zou overlat<strong>en</strong> voor de klassieke<br />
tal<strong>en</strong>, werd aanvankelijk gestart met e<strong>en</strong> tweejarige onderbouw. Onder diezelfde druk<br />
werd later overgegaan op e<strong>en</strong> éénjarige brugklas, als determineerjaar, waarin bepaald<br />
zou word<strong>en</strong> voor welk schooltype (gymnasium of hbs) de leerling het meest geschikt<br />
was. Deze ontwikkeling leidde tot e<strong>en</strong> hernieuwde zoektocht naar e<strong>en</strong> school waarin<br />
algem<strong>en</strong>e vorming werd gebod<strong>en</strong>, in de vorm van eindonderwijs.<br />
114
Minister G. Bolkestein ontwierp daartoe vlak voor de Tweede Wereldoorlog de volg<strong>en</strong>de<br />
structuur: er di<strong>en</strong>de e<strong>en</strong> scheiding te kom<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> het middelbaar <strong>en</strong> het voorbereid<strong>en</strong>d<br />
hoger onderwijs: het eerste zou vorm moet<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> vierjarige algem<strong>en</strong>e<br />
middelbare school (ams), het tweede in e<strong>en</strong> zesjarig lyceum dat drie variant<strong>en</strong> zou<br />
k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> a-richting (klassieke tal<strong>en</strong>), e<strong>en</strong> b-richting (exacte vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> Latijn) <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> c-richting (staatsrecht, handelswet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> economie). Het onderlinge verband<br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> middelbaar <strong>en</strong> voorbereid<strong>en</strong>d hoger onderwijs zou de vorm moet<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> éénjarige brugklas. Dit voorstel heeft langdurig de discussie bepaald.<br />
Minister F.J.Th. Rutt<strong>en</strong> publiceerde in 1951 e<strong>en</strong> ‘Onderwijsplan’, waarin e<strong>en</strong> ams was<br />
opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Hierbij werd nadrukkelijk gesteld dat het hier niet ging om e<strong>en</strong> gemakkelijke<br />
school voor de leerling<strong>en</strong> voor wie het lyceum te moeilijk was: “bestemming <strong>en</strong><br />
niet begaafdheid” was het besliss<strong>en</strong>de criterium. In zekere zin was dit schooltype dus<br />
e<strong>en</strong> terugkeer naar de opvatting<strong>en</strong> van Thorbecke <strong>en</strong> di<strong>en</strong>s doel met de oprichting van<br />
de hbs. Tegelijkertijd werd echter vastgehoud<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> categoriaal stelsel, inclusief<br />
de waarde die aan intellectuele vorming werd toegek<strong>en</strong>d: de invoering van e<strong>en</strong> high<br />
school zoals in de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong>, of van e<strong>en</strong> compreh<strong>en</strong>sive school zoals in het<br />
Ver<strong>en</strong>igd Koninkrijk, werd expliciet afgewez<strong>en</strong>. Daarin werd immers te weinig bereikt<br />
op het gebied van intellectuele vorming.<br />
Algem<strong>en</strong>e vorming mocht niet in de plaats tred<strong>en</strong> van intellectuele vorming <strong>en</strong> werd<br />
dus in e<strong>en</strong> apart schooltype ondergebracht. Dat leidde ertoe dat de ams opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
zou word<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> categoriaal stelsel, <strong>tuss<strong>en</strong></strong> (m)ulo <strong>en</strong>erzijds <strong>en</strong> gymnasium <strong>en</strong> hbs<br />
anderzijds.<br />
De ‘Mammoetwet’ van 1963<br />
Minister J. Cals wist in 1963 t<strong>en</strong> slotte de langdurige discussies af te rond<strong>en</strong> met zijn<br />
‘Mammoetwet’, die in 1968 van kracht werd. Daarin werd<strong>en</strong> de volg<strong>en</strong>de doelstelling<strong>en</strong><br />
vastgelegd:<br />
• Elke leerling di<strong>en</strong>de na het verlat<strong>en</strong> van het basisonderwijs de mogelijkheid te krijg<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e, dat wil zegg<strong>en</strong> niet rechtstreeks op beroep gerichte, vorming te ontvang<strong>en</strong>.<br />
Daarmee werd dus e<strong>en</strong> taak die tevor<strong>en</strong> aan het lager onderwijs was toebedeeld,<br />
formeel uitgebreid over (grote) del<strong>en</strong> van het voortgezet onderwijs;<br />
• E<strong>en</strong> zesjarig vwo (gymnasium <strong>en</strong> ath<strong>en</strong>eum) kreeg de taak om leerling<strong>en</strong> voor te<br />
bereid<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schappelijke studie. Nadrukkelijk werd aangetek<strong>en</strong>d dat de<br />
economische wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> op het ath<strong>en</strong>eum (de a-afdeling) op e<strong>en</strong> hoger wet<strong>en</strong>schappelijk-theoretisch<br />
niveau di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> gebracht, zodat zij als e<strong>en</strong> soort<br />
intellig<strong>en</strong>tietests kond<strong>en</strong> funger<strong>en</strong>, zoals exacte vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> klassieke tal<strong>en</strong> op hbs-b<br />
<strong>en</strong> gymnasium. Hiermee werd de traditionele scheiding <strong>tuss<strong>en</strong></strong> wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
onderwijs <strong>en</strong> hoger beroepsonderwijs dus opnieuw vastgelegd;<br />
• De algem<strong>en</strong>e vorming werd aan twee schooltyp<strong>en</strong> toegek<strong>en</strong>d. T<strong>en</strong> eerste aan e<strong>en</strong><br />
vijfjarige havo (hoger algeme<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>d onderwijs), die e<strong>en</strong> dubbele doelstelling<br />
kreeg: dit schooltype di<strong>en</strong>de e<strong>en</strong> veelzijdige ontwikkeling te bied<strong>en</strong>, deels als eindonderwijs,<br />
deels ter voorbereiding op het hoger beroepsonderwijs. T<strong>en</strong> tweede werd<br />
e<strong>en</strong> vierjarige mavo (meer algeme<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>d onderwijs) ingericht, als voortzetting<br />
van het algeme<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>d onderwijs dat in ulo <strong>en</strong> mulo was gegev<strong>en</strong>. Zo werd de<br />
algem<strong>en</strong>e vorming, langs de discussie over de ams, over twee schooltyp<strong>en</strong> verdeeld;<br />
• De behoefte aan sociale vorming voor het gehele voortgezette onderwijs kreeg<br />
vorm in e<strong>en</strong> apart vak dat in alle schooltyp<strong>en</strong> werd ingevoerd: maatschappijleer. 6<br />
Met deze wet werd e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>d onderwijsbestel voor het middelbaar <strong>en</strong> voorbereid<strong>en</strong>d<br />
hoger onderwijs geschap<strong>en</strong>, waarin met behoud van het categoriale verled<strong>en</strong>,<br />
ook e<strong>en</strong> modernere toekomst mogelijk was gemaakt, namelijk door de toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
doorstroommogelijkhed<strong>en</strong>. Zeker als verschill<strong>en</strong>de opleiding<strong>en</strong> onder één dak bije<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> gebracht in e<strong>en</strong> schol<strong>en</strong>geme<strong>en</strong>schap.<br />
115
Explosie in onderwijsdeelname<br />
De explosie die zich vervolg<strong>en</strong>s in tal <strong>en</strong> last heeft voorgedaan in het onderwijs is met<br />
e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel cijfer te illustrer<strong>en</strong>:<br />
• Van de 18-jarige jong<strong>en</strong>s volgde 18% in 1963 dagonderwijs, van de meisjes was<br />
dat 14%. Dat is inmiddels bijna 75%, waarbij het verschil <strong>tuss<strong>en</strong></strong> jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes<br />
in onderwijsdeelname niet langer relevant is; daarbij is e<strong>en</strong> belangrijke verschuiving<br />
merkbaar van het beroepsonderwijs naar het algeme<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>d onderwijs: in<br />
het begin van de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig volgde 43% van de 14- jarig<strong>en</strong> e<strong>en</strong> beroepsgerichte<br />
opleiding, in 1990 was dat gedaald tot 26%;<br />
• Mavo, havo <strong>en</strong> vwo funger<strong>en</strong> nauwelijks meer als eindonderwijs; het leeuw<strong>en</strong>deel<br />
van de gediplomeerd<strong>en</strong> kiest voor e<strong>en</strong> vervolgopleiding in het beroepsonderwijs of<br />
hoger onderwijs;<br />
• Was aanvankelijk de keuze voor e<strong>en</strong> vervolgopleiding sterk beïnvloed door het<br />
milieu van herkomst, door de ‘Mammoetwet’ is dit secundaire effect sterk verminderd.<br />
De ongelijke schoolkeuze valt nu grot<strong>en</strong>deels te herleid<strong>en</strong> tot verschill<strong>en</strong> in<br />
prestati<strong>en</strong>iveau, het primaire effect. Door de socioloog F. van Heek werd e<strong>en</strong><br />
omvangrijk onderzoek gehoud<strong>en</strong> naar het verborg<strong>en</strong> tal<strong>en</strong>t (het onderzoek begon in<br />
1961 <strong>en</strong> werd afgeslot<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> publicatie in 1968), maar in het algeme<strong>en</strong> kan de<br />
conclusie van de psycholoog A.D. de Groot word<strong>en</strong> aangehaald. Die had er al snel<br />
op gewez<strong>en</strong> dat na de ‘Mammoetwet’ het selectieproces nog wel sam<strong>en</strong>hing met<br />
sociaal milieu, maar dat het steeds meer het karakter had aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> van zelfdeterminatie<br />
<strong>en</strong> zelfselectie;<br />
• Als gevolg van de instroom van deze ‘nieuwe’ leerling<strong>en</strong> uit lagere sociale milieus<br />
werd de vrees uitgesprok<strong>en</strong> dat zij niet zoud<strong>en</strong> aard<strong>en</strong> in de midd<strong>en</strong>klass<strong>en</strong>cultuur<br />
die het voortgezet onderwijs k<strong>en</strong>merkte (dat was één van de red<strong>en</strong><strong>en</strong> voor het<br />
instell<strong>en</strong> van brugklass<strong>en</strong> <strong>en</strong> de nadruk op vorming). Inmiddels blijkt uit de cijfers<br />
van het Sociaal <strong>en</strong> Cultureel Planbureau (SCP) dat de schooluitval van arbeiderskinder<strong>en</strong><br />
gelijk is aan het landelijk gemiddelde, terwijl die groep in de jar<strong>en</strong> zestig nog<br />
de belangrijkste risicogroep vormde (wat overig<strong>en</strong>s sam<strong>en</strong>hangt met het verschijnsel<br />
dat e<strong>en</strong> zeer groot gedeelte van de Nederlandse bevolking zich inmiddels<br />
indeelt bij de midd<strong>en</strong>klasse);<br />
• De traditionele achterstand van meisjes is volledig verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>; met name sinds de<br />
jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig hebb<strong>en</strong> zij zelfs e<strong>en</strong> lichte voorsprong verworv<strong>en</strong> in het bereikte<br />
opleidingsniveau. Hierbij di<strong>en</strong>t wel aangetek<strong>en</strong>d te word<strong>en</strong> dat meisjes ruim zijn<br />
verteg<strong>en</strong>woordigd in richting<strong>en</strong> waarin cultuur <strong>en</strong> verzorging c<strong>en</strong>traal staan <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s<br />
relatief ruim verteg<strong>en</strong>woordigd zijn in richting<strong>en</strong> waarin <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>,<br />
techniek <strong>en</strong>, zij het <strong>en</strong>igszins afnem<strong>en</strong>d, economie c<strong>en</strong>traal staan;<br />
• In absolute zin nam schooluitval af: van de g<strong>en</strong>eratie die in 1965 aan het voortgezet<br />
onderwijs begon, beëindigde nog 30% de schoolloopbaan zonder e<strong>en</strong> diploma te<br />
hebb<strong>en</strong> behaald, van de g<strong>en</strong>eratie die in 1983 begon was de uitval na zes jaar<br />
onderwijs 7%. In die zin is de omvang van het probleem dus kleiner geword<strong>en</strong>.<br />
Maar de relatieve ernst van dit verschijnsel is groter geword<strong>en</strong>, met name door de<br />
maatschappelijke consequ<strong>en</strong>ties die daaraan verbond<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> te zijn. Het gaat in<br />
deze categorie voor e<strong>en</strong> deel om kinder<strong>en</strong> uit specifieke risicogroep<strong>en</strong>: leerling<strong>en</strong><br />
met laagopgeleide ouders, leerling<strong>en</strong> van allochtone herkomst <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> die in<br />
e<strong>en</strong> éénoudergezin opgroei<strong>en</strong>. De paradox is dat naarmate de onderwijsdeelname<br />
stijgt, voortijdige schooluitval e<strong>en</strong> ernstiger probleem is geword<strong>en</strong>: naarmate het<br />
bereik<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> hoger onderwijsniveau meer normaal wordt, wordt het voortijdig<br />
verlat<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> school steeds meer abnormaal.<br />
116
Overlading <strong>en</strong> conc<strong>en</strong>tratie, keuzevrijheid <strong>en</strong> profiel<strong>en</strong><br />
Tuss<strong>en</strong> 1863 <strong>en</strong> 1963 was er verrass<strong>en</strong>derwijs dus ge<strong>en</strong> sprake van e<strong>en</strong> middelbare<br />
school, aangezi<strong>en</strong> schooltyp<strong>en</strong> die als zodanig bedoeld war<strong>en</strong>, voortdur<strong>en</strong>d opschov<strong>en</strong><br />
naar het voorbereid<strong>en</strong>d onderwijs, waarvan de eis<strong>en</strong> door het hoger onderwijs werd<strong>en</strong><br />
bepaald. Dit heeft al vroeg grote weerstand<strong>en</strong> gewekt bij pedagog<strong>en</strong> <strong>en</strong> ouders, die<br />
klaagd<strong>en</strong> over overlading: het aantal vakk<strong>en</strong> was te groot, ze vertoond<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> onderling<br />
verband, er was te veel huiswerk <strong>en</strong> de exam<strong>en</strong>eis<strong>en</strong> war<strong>en</strong> te zwaar <strong>en</strong> te ouderwets.<br />
In pamflett<strong>en</strong> werd geprotesteerd teg<strong>en</strong> de wet<strong>en</strong>schappelijke grootheidswaanzin,<br />
waaraan het voortgezet onderwijs t<strong>en</strong> prooi was gevall<strong>en</strong>. Rond de eeuwwisseling<br />
was er zelfs e<strong>en</strong> Vere<strong>en</strong>iging voor Vere<strong>en</strong>voudiging van Exam<strong>en</strong>s <strong>en</strong> Onderwijs (VEO)<br />
actief, die klaagde over het feit dat het vhmo te veel bezig was met abstracte k<strong>en</strong>nisoverdracht<br />
<strong>en</strong> daardoor niet toekwam aan e<strong>en</strong> werkelijk intellectuele vorming.<br />
Merkbaar effect had dit alles niet.<br />
In de ‘Mammoetwet’ werd voor e<strong>en</strong> deel aan dit probleem tegemoet gekom<strong>en</strong> door<br />
het mak<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> onderscheid <strong>tuss<strong>en</strong></strong> kernvakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> keuzevakk<strong>en</strong>. Het havo liep<br />
hierin voorop met zes exam<strong>en</strong>vakk<strong>en</strong>; Nederlands was verplicht <strong>en</strong> één moderne<br />
vreemde taal moest word<strong>en</strong> gekoz<strong>en</strong>. Daarnaast war<strong>en</strong> er vier vrije keuzevakk<strong>en</strong>. Dat<br />
gaf veel keuzevrijheid aan leerling<strong>en</strong>, maar leidde tot e<strong>en</strong> sterke to<strong>en</strong>ame van vakk<strong>en</strong>combinaties:<br />
na e<strong>en</strong> aantal jar<strong>en</strong> war<strong>en</strong> ruim 260 combinaties van vakk<strong>en</strong> in het voortgezet<br />
onderwijs te signaler<strong>en</strong>. Voor e<strong>en</strong> deel was dit het gevolg van het feit dat de<br />
algem<strong>en</strong>e vorming als het ware geïndividualiseerd was.<br />
Dit impliceerde dat de ‘Mammoetwet’ ge<strong>en</strong> eindpunt was, maar dat de aloude zoektocht<br />
naar zuiver middelbaar onderwijs in de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig voortging, zij het nu onder<br />
sterke invloed van het progressieve tijdsklimaat: in e<strong>en</strong> maakbare sam<strong>en</strong>leving zou<br />
e<strong>en</strong> structuurwijziging gelijke kans<strong>en</strong> voor iedere<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> bied<strong>en</strong>. Hoewel dit niet<br />
overduidelijk was, gold daarbij niet zozeer e<strong>en</strong> liberale definitie van gelijke kans<strong>en</strong>, e<strong>en</strong><br />
level playing field, maar e<strong>en</strong> sociaaldemocratische: bij voorkeur e<strong>en</strong> gelijk eindniveau.<br />
Minister J. van Kem<strong>en</strong>ade zou dit nastrev<strong>en</strong> door het verminder<strong>en</strong> van maatschappelijke<br />
ongelijkheid als doel van het onderwijsbeleid te expliciter<strong>en</strong> <strong>en</strong> te pleit<strong>en</strong> voor<br />
e<strong>en</strong> door iedere<strong>en</strong> te volg<strong>en</strong> geïntegreerde midd<strong>en</strong>school, min of meer conform overig<strong>en</strong>s<br />
aan de internationale ontwikkeling. Dit zou ook het voordeel hebb<strong>en</strong> dat de<br />
keuze voor e<strong>en</strong> specifiek schooltype <strong>en</strong>ige jar<strong>en</strong> uitgesteld kon word<strong>en</strong>; onderzoek<br />
suggereerde dat dit tot e<strong>en</strong> grotere kans<strong>en</strong>gelijkheid leidde. Nadat echter de discussie<br />
over e<strong>en</strong> structuurwijziging vastliep in het moeras van belang<strong>en</strong>behartigers <strong>en</strong> politieke<br />
polarisatie, werd de weg ingeslag<strong>en</strong> waartoe de Wet<strong>en</strong>schappelijke Raad voor het<br />
Regeringsbeleid (WRR) adviseerde.<br />
In het rapport ‘Basisvorming in het onderwijs’ uit 1986 bepleitte de WRR dat de discussie<br />
niet langer over de structuur van het onderwijs zou gaan, maar over de inhoud<br />
daarvan. Er di<strong>en</strong>de voor alle leerling<strong>en</strong> in het voortgezet onderwijs e<strong>en</strong> basisvorming<br />
te word<strong>en</strong> bereikt, waartoe kerndoel<strong>en</strong> geformuleerd di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> te word<strong>en</strong>. Deze weg<br />
werd ingeslag<strong>en</strong> <strong>en</strong> teg<strong>en</strong> het einde van de 20e eeuw kwam<strong>en</strong> er drie wett<strong>en</strong> ter hervorming<br />
van het voortgezet onderwijs tot stand. In 1993 werd de basisvorming ingevoerd,<br />
waarbij minimale compet<strong>en</strong>ties in vijfti<strong>en</strong> vakk<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> vastgelegd. In 1999<br />
werd<strong>en</strong> het lager beroepsonderwijs (lbo) <strong>en</strong> mavo sam<strong>en</strong>gevoegd tot voorbereid<strong>en</strong>d<br />
middelbaar beroepsonderwijs (vmbo). E<strong>en</strong> derde wet regelde de tweede fase, voor<br />
e<strong>en</strong> deel in 1998 door de schol<strong>en</strong> ingevoerd, voor e<strong>en</strong> deel e<strong>en</strong> jaar later. In deze laatste<br />
wet werd aan de proliferatie van keuzevrijheid, inclusief de leg<strong>en</strong>darische pretpakkett<strong>en</strong>,<br />
sterke beperking<strong>en</strong> gesteld door de sam<strong>en</strong>voeging van e<strong>en</strong> aantal vakk<strong>en</strong> tot<br />
vier profiel<strong>en</strong>. Dat gaf meer sam<strong>en</strong>hang in het onderwijs <strong>en</strong> zou bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> de aansluiting<br />
op het hoger onderwijs bevorder<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> werd tegelijkertijd het ‘ler<strong>en</strong> ler<strong>en</strong>’<br />
gestimuleerd, e<strong>en</strong> didactische verandering die als studiehuis bek<strong>en</strong>d kwam te staan.<br />
Het was waarschijnlijk deze laatste verandering die aanleiding zou gev<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> discussie<br />
over de kwaliteit van het onderwijs.<br />
117
Not<strong>en</strong><br />
1 Mandemaker, C. A., ‘De sociale structuur in Nederland rond 1900. De sam<strong>en</strong>leving<br />
in het perspectief van de modernisering 1850-1990’. In: Nederland e<strong>en</strong> eeuw geled<strong>en</strong><br />
geteld 2001, p. 185-207.<br />
2 Roebroek, J. <strong>en</strong> M. Hertogh, De beschav<strong>en</strong>de invloed des tijds. Twee eeuw<strong>en</strong> sociale politiek,<br />
verzorgingsstaat <strong>en</strong> sociale zekerheid in Nederland. D<strong>en</strong> Haag: 1998.<br />
3 Het nu volg<strong>en</strong>de is in sterke mate gebaseerd op de dissertatie van S. Grot<strong>en</strong>huis,<br />
Op zoek naar middelbaar onderwijs. Amsterdam: 1998.<br />
4 Blom, S., ‘Onderwijs <strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schappelijke vorming’. In: D. Fokkema <strong>en</strong> F.<br />
Grijz<strong>en</strong>hout (red.), Rek<strong>en</strong>schap 1650-2000. D<strong>en</strong> Haag: 2001, p. 201-231.<br />
5 Dasberg, L. <strong>en</strong> J. W. G. Jansing, Meer k<strong>en</strong>nis meer kans. Het Nederlandse onderwijs<br />
1843-1914. Haarlem: 1978. Zie ook: Id<strong>en</strong>burg, Ph. J., Het Nederlandse schoolwez<strong>en</strong>.<br />
Groning<strong>en</strong>: 1964.<br />
6 De behoefte aan e<strong>en</strong> dergelijk vak had zich vooral do<strong>en</strong> geld<strong>en</strong> bij de invoering van<br />
algeme<strong>en</strong> kiesrecht voor mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> (1917-1919): de toekomstige kiezers<br />
moest<strong>en</strong> opgevoed word<strong>en</strong> in het staats- <strong>en</strong> bestuursrecht om volwaardig als staatsburgers<br />
te kunn<strong>en</strong> functioner<strong>en</strong>. Vandaar dat staatsinrichting aan het vak geschied<strong>en</strong>is<br />
werd toegevoegd. Na de Tweede Wereldoorlog kwam daarbij dat de jeugd geacht werd<br />
verwilderd te zijn – in die jar<strong>en</strong> werd e<strong>en</strong> voor die tijd gigantisch onderzoeksproject<br />
opgezet naar de massajeugd – zodat er behoefte was aan e<strong>en</strong> vak waarin de socialisatie<br />
van jonger<strong>en</strong> stevig werd bevorderd. Aanvankelijk werd in dit vak veel aandacht<br />
geschonk<strong>en</strong> aan de katholieke sociale leer (solidariteit), in de jar<strong>en</strong> zestig verschoof de<br />
kleur in dit vak met de tijdgeest mee naar het bevorder<strong>en</strong> van individuele autonomie<br />
(strijdbaarheid). Nadat hier e<strong>en</strong> zekere professionalisering had plaatsgevond<strong>en</strong> werd het<br />
t<strong>en</strong> slotte door staatssecretaris mevr. N.J. Ginjaar-Maas (aanvankelijk lerares scheikunde<br />
<strong>en</strong> maatschappijleer) in de jar<strong>en</strong> tachtig tot facultatief exam<strong>en</strong>vak verhev<strong>en</strong>.<br />
7 Sociaal <strong>en</strong> Cultureel Rapport 1998: 25 jaar sociale verandering. Rijswijk: SCP 1998,<br />
p. 559-620.<br />
Literatuur<br />
Blom, S., ‘Onderwijs <strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schappelijke vorming’. In: D. Fokkema <strong>en</strong> F. Grijz<strong>en</strong>hout<br />
(red.), Rek<strong>en</strong>schap 1650-2000. D<strong>en</strong> Haag: 2001, p. 201-231.<br />
Dasberg, L. <strong>en</strong> J. W. G. Jansing, Meer k<strong>en</strong>nis meer kans. Het Nederlandse onderwijs<br />
1843-1914. Haarlem: 1978.<br />
Grot<strong>en</strong>huis, S., Op zoek naar middelbaar onderwijs. Dissertatie, Amsterdam: 1998.<br />
Id<strong>en</strong>burg, Ph. J., Het Nederlandse schoolwez<strong>en</strong>. Groning<strong>en</strong>: 1964.<br />
Mandemaker, C. A., ‘De sociale structuur in Nederland rond 1900. De sam<strong>en</strong>leving in<br />
het perspectief van de modernisering 1850-1990’. In: Nederland e<strong>en</strong> eeuw geled<strong>en</strong> geteld.<br />
2001, p. 185-207.<br />
Roebroek, J. <strong>en</strong> M. Hertogh, De beschav<strong>en</strong>de invloed des tijds. Twee eeuw<strong>en</strong> sociale politiek,<br />
verzorgingsstaat <strong>en</strong> sociale zekerheid in Nederland. D<strong>en</strong> Haag: 1998.<br />
Sociaal <strong>en</strong> Cultureel Rapport 1998: 25 jaar sociale verandering. Rijswijk: SCP 1998, p. 559-620.<br />
118
Themadocum<strong>en</strong>t 3: Relevante onderwijsinterne<br />
ontwikkeling<strong>en</strong><br />
Algeme<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de op<strong>en</strong>ere mondiale <strong>en</strong> complexere sam<strong>en</strong>leving waarin hoogwaardige<br />
k<strong>en</strong>nis steeds meer telt 1 ; e<strong>en</strong> rijksoverheid die met behoud van e<strong>en</strong> goed bestel het<br />
onderwijs minder met voorschrift<strong>en</strong> <strong>en</strong> meer kaderstell<strong>en</strong>d <strong>en</strong> stimuler<strong>en</strong>d aanstuurt 2 :<br />
hoe gaan schol<strong>en</strong> daarmee om? Welke ontwikkeling<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> de afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>?<br />
Welke dilemma's do<strong>en</strong> zich in het voortgezet onderwijs voor?<br />
School <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving<br />
Minder op gezag van de rijksoverheid, meer op eig<strong>en</strong> kracht als partner die wat te bied<strong>en</strong><br />
heeft: zo staat de school vandaag de dag in de sam<strong>en</strong>leving. Die eig<strong>en</strong> kracht ontle<strong>en</strong>t<br />
de school aan e<strong>en</strong> onderwijsvisie die als leidraad di<strong>en</strong>t voor het aanbod <strong>en</strong> voor<br />
het beleid om dat aanbod waar te mak<strong>en</strong>. Sprak m<strong>en</strong> vroeger over het verzorg<strong>en</strong> van<br />
onderwijs teg<strong>en</strong>woordig is onderwijs e<strong>en</strong> vorm van ondernem<strong>en</strong> geword<strong>en</strong>. Maar dat<br />
ondernemerschap is niet volkom<strong>en</strong> vrij. Er blijv<strong>en</strong> basale deugdelijkheidseis<strong>en</strong> <strong>en</strong> programmatische<br />
voorschrift<strong>en</strong> van kracht, waar de Inspectie van het Onderwijs nam<strong>en</strong>s<br />
de rijksoverheid op blijft toezi<strong>en</strong>.<br />
In de praktijk wil dat zegg<strong>en</strong> dat schol<strong>en</strong> eerst aan zet zijn om aan te gev<strong>en</strong> welke<br />
kwaliteit zij met hun onderwijs nastrev<strong>en</strong>. Kwaliteitszorg is dus e<strong>en</strong> absolute voorwaarde<br />
om eig<strong>en</strong> schoolbeleid te kunn<strong>en</strong> voer<strong>en</strong>. Overig<strong>en</strong>s niet alle<strong>en</strong> om verzekerd<br />
te zijn van e<strong>en</strong> door de overheid aanvaardbaar onderwijspeil. Ook de sam<strong>en</strong>leving<br />
vraagt om publieke verantwoording. Ouders will<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> waar de school voor staat<br />
<strong>en</strong> hoe zij presteert. Ook leerling<strong>en</strong> word<strong>en</strong> kritischer: e<strong>en</strong> school zonder extra's of die<br />
niet doet wat ze beweert, wordt snel verlat<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> andere.<br />
Schol<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> de eindexam<strong>en</strong>resultat<strong>en</strong> op<strong>en</strong>baar gemaakt. De sam<strong>en</strong>leving verwacht<br />
van h<strong>en</strong> e<strong>en</strong> helder onderwijsconcept voor hoogbegaafd<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor leerling<strong>en</strong> die<br />
extra zorg nodig hebb<strong>en</strong>. Verder moet de school veiligheid bied<strong>en</strong>; alert zijn op risicogedrag<br />
<strong>en</strong> schoolverzuim aanpakk<strong>en</strong>. Kortom: werk<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> positief schoolklimaat,<br />
met aandacht voor de individuele leerling, effectieve zorg <strong>en</strong> gerichte trainingsprogramma's<br />
voor leerling<strong>en</strong> (én ouders). Veel schol<strong>en</strong> gaan nog verder <strong>en</strong> bied<strong>en</strong> via<br />
onderwijsproject<strong>en</strong>, buit<strong>en</strong>lesactiviteit<strong>en</strong> of cursuss<strong>en</strong> extra ontspannings- <strong>en</strong> ontwikkelingsmogelijkhed<strong>en</strong><br />
voor leerling<strong>en</strong>, <strong>en</strong> soms ook voor ouders, buurt of regio. ICTcursuss<strong>en</strong><br />
door leerling<strong>en</strong> in het kader van e<strong>en</strong> stage of praktische opdracht gegev<strong>en</strong><br />
aan belangstell<strong>en</strong>de ouders <strong>en</strong> buurtbewoners, zijn ge<strong>en</strong> uitzondering meer.<br />
Bestuur, beleid, organisatie <strong>en</strong> managem<strong>en</strong>t<br />
Sinds de jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig heeft zich ook in het voortgezet onderwijs e<strong>en</strong> behoorlijke<br />
schaalvergroting voorgedaan. De overheid stimuleert via maatregel<strong>en</strong> de vorming van<br />
grote schol<strong>en</strong>geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>. Zo wordt de opheffingsnorm aangescherpt (e<strong>en</strong><br />
school voor voortgezet onderwijs di<strong>en</strong>t t<strong>en</strong> minste 240 leerling<strong>en</strong> te tell<strong>en</strong>), kom<strong>en</strong> er<br />
gerichte stimuleringsgeld<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> gunstig nev<strong>en</strong>vestiging<strong>en</strong>beleid. 3 Dit vanuit de<br />
overweging dat grotere schol<strong>en</strong> het beter do<strong>en</strong>, geschikter zijn voor lumpsumfinanciering<br />
<strong>en</strong> de basisvorming die in die tijd aanstaande is, breder kunn<strong>en</strong> invull<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> andere vorm van schaalvergroting is de sam<strong>en</strong>werking <strong>tuss<strong>en</strong></strong> schoolbestur<strong>en</strong>.<br />
Ook daar verschaft de overheid in de loop der tijd de nodige prikkels voor: de deelname<br />
aan het Vervangingsfonds (1992), respectievelijk het Participatiefonds (1995), de<br />
vorming van sam<strong>en</strong>werkingsverband<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> schol<strong>en</strong> voor voortgezet onderwijs <strong>en</strong><br />
119
speciaal voortgezet onderwijs <strong>en</strong>, in 1998, de Stimuleringsbijdrage bestuurlijke kracht<strong>en</strong>bundeling<br />
voortgezet onderwijs. 4<br />
De grotere bestuurlijke organisaties hebb<strong>en</strong> als voordeel effici<strong>en</strong>cy- <strong>en</strong> kwaliteitsvergroting<br />
<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> zo ook kleinere schol<strong>en</strong> in stand houd<strong>en</strong>. Als nadel<strong>en</strong> aan de<br />
schaalvergroting kom<strong>en</strong> naar vor<strong>en</strong> de anonimiteit, de grotere diversiteit <strong>tuss<strong>en</strong></strong> leerling<strong>en</strong><br />
onderling, doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> onderling <strong>en</strong> de langere lijn<strong>en</strong> in de besluitvorming.<br />
Al deze ontwikkeling<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> hun uitwerking niet gemist. Het aantal schol<strong>en</strong><br />
(hoofdvestiging<strong>en</strong>) in het voortgezet onderwijs is in de afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> sterk gedaald.<br />
In het schooljaar 2003-2004 war<strong>en</strong> er 679 schol<strong>en</strong> in het voortgezet onderwijs met<br />
gemiddeld 1362 leerling<strong>en</strong>. Dat verschilt nogal van de situatie in 1990-1991. To<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> er 1768 schol<strong>en</strong> in het voortgezet onderwijs met gemiddeld 518 leerling<strong>en</strong>,<br />
aldus het C<strong>en</strong>traal Bureau voor de Statistiek (CBS). 5<br />
Inhoud <strong>en</strong> programma<br />
In de beleidsnotitie 'De leerling geboeid, de school ontket<strong>en</strong>d' verwoordt de minister<br />
van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap e<strong>en</strong> brede ambitie voor het voortgezet onderwijs:<br />
leerlinggericht, responsief, innovatief zijn <strong>en</strong> gebruik mak<strong>en</strong> van de professionaliteit<br />
in <strong>en</strong> om school. Want de school is ge<strong>en</strong> eiland, maar e<strong>en</strong> schakel in de totale<br />
ontwikkeling van de leerling. 6<br />
Schol<strong>en</strong> vertal<strong>en</strong> dit in e<strong>en</strong> strev<strong>en</strong> naar minder voortijdig schoolverlat<strong>en</strong> (ook door de<br />
rijksoverheid als belangrijk thema krachtig gepropageerd 7 ) <strong>en</strong> in e<strong>en</strong> onderwijsvisie<br />
van doorlop<strong>en</strong>de leerlijn<strong>en</strong> <strong>en</strong> activer<strong>en</strong>de didactiek. De minister stemt daar van harte<br />
mee in <strong>en</strong> stimuleert dit met regelgeving:<br />
• Voor de onderbouw zijn per augustus 2006 de kerndoel<strong>en</strong> geglobaliseerd <strong>en</strong> in<br />
aantal beperkt. E<strong>en</strong> derde deel van de voorgeschrev<strong>en</strong> onderwijstijd is bestemd<br />
voor het zogehet<strong>en</strong> differ<strong>en</strong>tiële opleidingsdeel, dat schol<strong>en</strong> naar eig<strong>en</strong> inzicht<br />
mog<strong>en</strong> invull<strong>en</strong>;<br />
• Voor de tweede fase havo/vwo geld<strong>en</strong> vanaf augustus 2007 globalere eindterm<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vere<strong>en</strong>voudigde structuur.<br />
Aan schol<strong>en</strong> de taak om binn<strong>en</strong> deze ruimere kaders kernprogramma's sam<strong>en</strong> te stell<strong>en</strong><br />
die <strong>en</strong>erzijds voldo<strong>en</strong>de funder<strong>en</strong>d zijn voor bov<strong>en</strong>bouw of vervolgonderwijs,<br />
beantwoord<strong>en</strong> aan de exam<strong>en</strong>eis<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> onvertraagde doorstroom bevorder<strong>en</strong>.<br />
Anderzijds moet<strong>en</strong> die kernprogramma's recht do<strong>en</strong> aan de verschill<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> leerling<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> aan de eig<strong>en</strong> acc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van de school.<br />
Schol<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> in de manier waarop ze gebruik mak<strong>en</strong> van de mogelijkhed<strong>en</strong> om<br />
e<strong>en</strong> heel eig<strong>en</strong> koers uit te zett<strong>en</strong>. Sommige schol<strong>en</strong> wacht<strong>en</strong> af of lop<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> beperking<strong>en</strong><br />
aan van de fysieke ruimte binn<strong>en</strong> school, de financiële middel<strong>en</strong> of de bereidheid<br />
van de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> om zak<strong>en</strong> te verander<strong>en</strong>. Die terughoud<strong>en</strong>dheid is begrijpelijk.<br />
De ervaring leert dat zich bij de uitwerking van e<strong>en</strong> globaal uitgelijnd onderwijsprogramma<br />
uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de risico's voordo<strong>en</strong>:<br />
• middelmatigheid: het programma moet voor alle leerling<strong>en</strong> te do<strong>en</strong> zijn, waardoor<br />
sommige leerling<strong>en</strong> uitdaging <strong>en</strong> groeimogelijkhed<strong>en</strong> miss<strong>en</strong>;<br />
• overlad<strong>en</strong>heid: uit ambitie of (exam<strong>en</strong>)risicovermijding wordt het programma te<br />
omvangrijk om nog studeerbaar of werkbaar te kunn<strong>en</strong> zijn;<br />
• ongelijkheid: het programma doet dermate recht aan de verschill<strong>en</strong>de leerstijl<strong>en</strong>,<br />
behoeft<strong>en</strong> <strong>en</strong> interesses van leerling<strong>en</strong>, dat hun prestaties <strong>en</strong> vordering<strong>en</strong> nauwelijks<br />
meer te vergelijk<strong>en</strong> zijn.<br />
Veel schol<strong>en</strong> experim<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> met differ<strong>en</strong>tiatiemogelijkhed<strong>en</strong> waarbinn<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong><br />
zich kunn<strong>en</strong> onderscheid<strong>en</strong> in de vorm van verrijkingsaanbod in keuze(werk)ur<strong>en</strong>,<br />
extra vakk<strong>en</strong>aanbod, digitaal ler<strong>en</strong>, tweetalig onderwijs, kans- of topklass<strong>en</strong>. 8<br />
120
Vaardighed<strong>en</strong><br />
De in 1998-1999 geprofileerde tweede fase bracht nieuwe vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere exam<strong>en</strong>programma's<br />
met zich mee. Bij Nederlands <strong>en</strong> de moderne vreemde tal<strong>en</strong> kwam de<br />
nadruk te ligg<strong>en</strong> op communicatief taalonderwijs, gericht op het verwerv<strong>en</strong> <strong>en</strong> versterk<strong>en</strong><br />
van taalvaardighed<strong>en</strong> als lez<strong>en</strong>, schrijv<strong>en</strong>, sprek<strong>en</strong> <strong>en</strong> luister<strong>en</strong>. Het aandeel van literatuur<br />
<strong>en</strong> literatuurgeschied<strong>en</strong>is werd teruggebracht. Ook bij de overige vakk<strong>en</strong> werd<br />
gesnoeid in de vakk<strong>en</strong>nis t<strong>en</strong> gunste van vakvaardighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e vaardighed<strong>en</strong>,<br />
zoals informatie verwerv<strong>en</strong>, verwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> verstrekk<strong>en</strong>, onderzoek do<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> probleem<br />
aanpakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> omgaan met gereedschapp<strong>en</strong>, instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> apparatuur. 9<br />
Om de beheersing van vaardighed<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> toets<strong>en</strong> ded<strong>en</strong> de praktische opdracht<br />
<strong>en</strong> het profielwerkstuk hun intrede. De praktische opdracht als voorgeschrev<strong>en</strong> onderdeel<br />
van verscheid<strong>en</strong>de vakexam<strong>en</strong>programma's <strong>en</strong> het profielwerkstuk als meesterproef<br />
ter afsluiting van het profiel. Dit acc<strong>en</strong>t op vaardighed<strong>en</strong> leek het best te beantwoord<strong>en</strong><br />
aan de drie doel<strong>en</strong> van de geprofileerde tweede fase:<br />
• e<strong>en</strong> verbetering van de aansluiting van havo <strong>en</strong> vwo op het hoger onderwijs;<br />
• e<strong>en</strong> modernisering van het onderwijsprogramma in de hogere leerjar<strong>en</strong> van havo<br />
<strong>en</strong> vwo <strong>en</strong> e<strong>en</strong> grotere sam<strong>en</strong>hang in het programma;<br />
• meer ruimte aan schol<strong>en</strong> voor eig<strong>en</strong> (didactische) keuzes.<br />
Immers, de voortijdige uitstroom uit het hoger onderwijs werd tot dan toe vooral toegeschrev<strong>en</strong><br />
aan e<strong>en</strong> manker<strong>en</strong>de studiehouding of -vaardigheid. Meer aandacht voor vaardighed<strong>en</strong><br />
in het toeleid<strong>en</strong>de voortgezet onderwijs bood zicht op minder studiestakers.<br />
Medio 2004 onderstreepte de rijksoverheid de relevantie van vaardighed<strong>en</strong>, of anders<br />
gezegd "... brede compet<strong>en</strong>ties die de basis legg<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>slange persoonlijke<br />
<strong>en</strong> beroepsmatige ontwikkeling." De beleidsnota 'De leerling geboeid, de school ontket<strong>en</strong>d',<br />
waaraan voorgaand citaat is ontle<strong>en</strong>d, 10 formuleerde in dit verband e<strong>en</strong> cruciale<br />
opdracht voor het voortgezet onderwijs: bijdrag<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>niseconomie die<br />
Nederland in 2010 bij de Europese top br<strong>en</strong>gt.<br />
Signal<strong>en</strong> uit het hoger onderwijs gev<strong>en</strong> extra aanleiding tot bezinning op de aard van<br />
de leerstof <strong>en</strong> op de leeropbr<strong>en</strong>gst<strong>en</strong>. Met name opleiders in het wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
onderwijs constater<strong>en</strong> dat stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit de tweede fase matig geëquipeerd zijn met<br />
vakspecifieke k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong>. Vakinhoudelijk is de aansluiting op de sector<br />
'Natuur' met de tweede-fase-vernieuwing niet significant verbeterd, bij de sector<br />
'Techniek' doet zich zelfs meer onvrede voor. 11 Desondanks is de belangstelling voor<br />
e<strong>en</strong> bèta-opleiding binn<strong>en</strong> het hoger onderwijs, fluctuaties daargelat<strong>en</strong>, in perc<strong>en</strong>tages<br />
gemet<strong>en</strong> redelijk stabiel. 12 Echter die voldoet hiermee niet aan de groeidoelstelling<br />
die ons land zich in het kader van afsprak<strong>en</strong> op Europees niveau heeft gesteld (zie<br />
ook themadocum<strong>en</strong>t 6).<br />
Overig<strong>en</strong>s constater<strong>en</strong> opleiders in het hoger onderwijs ook dat k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> ook vaardighed<strong>en</strong><br />
in vakk<strong>en</strong> als Nederlands <strong>en</strong> Engels niet altijd aan de maat zijn <strong>en</strong> dat de<br />
algem<strong>en</strong>e ontwikkeling van stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vaak te w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> overlaat.<br />
Didactiek<br />
Niet alle<strong>en</strong> met hun aanbod, ook in hun aanpak prober<strong>en</strong> schol<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de<br />
geleg<strong>en</strong>heid, uitdaging <strong>en</strong> ondersteuning voor het ler<strong>en</strong> te bied<strong>en</strong>. Dit kwaliteitsaspect<br />
van goed onderwijs, één van de acht waar de Inspectie van het Onderwijs op<br />
toeziet 13 , betreft zowel de fysieke leeromgeving als het pedagogisch-didactisch handel<strong>en</strong><br />
van doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Bij de fysieke leeromgeving moet word<strong>en</strong> gedacht aan voldo<strong>en</strong>de <strong>en</strong> geschikte les- <strong>en</strong><br />
werkruimtes <strong>en</strong>, uitnodig<strong>en</strong>de, gevarieerde <strong>en</strong> doelmatige leer- <strong>en</strong> hulpmiddel<strong>en</strong>, zoals<br />
volwaardige ICT. Het pedagogisch-didactisch handel<strong>en</strong> van doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> moet gericht zijn<br />
121
veiligheid <strong>en</strong> vertrouw<strong>en</strong>, op helder, gestructureerd, afwissel<strong>en</strong>d <strong>en</strong> uitdag<strong>en</strong>d onderwijs,<br />
op ondersteuning <strong>en</strong> uitdaging <strong>en</strong> op actief ler<strong>en</strong> door leerling<strong>en</strong>.<br />
Het studiehuis, waar schol<strong>en</strong> e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> invulling aan kond<strong>en</strong> <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> gev<strong>en</strong>, had<br />
tot doel leerling<strong>en</strong> hogere leerstijl<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> ontwikkel<strong>en</strong>. De leraar minder doc<strong>en</strong>t<br />
<strong>en</strong> meer begeleider van leerprocess<strong>en</strong>, variatie in werkvorm<strong>en</strong>; de school daarop<br />
toegerust met e<strong>en</strong> mediatheek, e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> leerc<strong>en</strong>trum, e<strong>en</strong> collegezaal, flexibel in te<br />
richt<strong>en</strong> lokal<strong>en</strong> <strong>en</strong> studi<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>, studiewijzers <strong>en</strong> keuzewerktijd voor leerling<strong>en</strong>. Met<br />
deze bouwst<strong>en</strong><strong>en</strong> trokk<strong>en</strong> de meeste schol<strong>en</strong> hun studiehuis op. Met wissel<strong>en</strong>d succes,<br />
overig<strong>en</strong>s. Niet overal pakte het studiehuis naar w<strong>en</strong>s uit. Daarvoor gebeurde<br />
er te veel tegelijk, constater<strong>en</strong> de betrokk<strong>en</strong> schol<strong>en</strong> achteraf. Zo hebb<strong>en</strong> de fusies<br />
<strong>en</strong> schaalvergroting<strong>en</strong> in de jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig de nodige bezinning op het onderwijs<br />
nogal e<strong>en</strong>s in de weg gestaan.<br />
Het studiehuis heeft bijgedrag<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> onderwijsontwikkeling waarin ler<strong>en</strong> niet<br />
langer wordt gezi<strong>en</strong> als passieve opname van k<strong>en</strong>nis, maar als e<strong>en</strong> actief constructieproces.<br />
Naast k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> wordt kunn<strong>en</strong> belangrijk. Strategieën om k<strong>en</strong>nis op te do<strong>en</strong><br />
zijn net zo belangrijk als de k<strong>en</strong>nis zelf; die blijkt namelijk steeds sneller te verouder<strong>en</strong>.<br />
Ler<strong>en</strong> is bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> niet louter e<strong>en</strong> individueel proces; ler<strong>en</strong> is ook e<strong>en</strong> sociaal<br />
gebeur<strong>en</strong>. K<strong>en</strong>nis ge<strong>en</strong> persoonlijk eig<strong>en</strong>dom: wez<strong>en</strong>lijke k<strong>en</strong>nis is deelbare k<strong>en</strong>nis.<br />
Sociale vaardighed<strong>en</strong> do<strong>en</strong> er dus toe bij het opdo<strong>en</strong> van k<strong>en</strong>nis zelf. Ler<strong>en</strong> is daarmee<br />
ook sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong>d ler<strong>en</strong>.<br />
Dergelijke constructivistische opvatting<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> hun neerslag in diverse onderwijspraktijk<strong>en</strong>,<br />
soms aangeduid met 'het nieuwe ler<strong>en</strong>'. Naar het oordeel van de Inspectie<br />
van het Onderwijs hebb<strong>en</strong> ze vier k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>:<br />
• e<strong>en</strong> leeromgeving die de (beroeps)werkelijkheid zo dicht mogelijk b<strong>en</strong>adert, met<br />
lev<strong>en</strong>sechte problem<strong>en</strong> of opdracht<strong>en</strong> als leere<strong>en</strong>hed<strong>en</strong>;<br />
• veel zelfsturing door de leerling;<br />
• ler<strong>en</strong> van <strong>en</strong> met elkaar;<br />
• e<strong>en</strong> variabel leraar-leerlingcontact: de leraar treedt de leerling<strong>en</strong> nu e<strong>en</strong>s als<br />
vakexpert, dan weer als leerprocesbegeleider tegemoet. 14<br />
Er is veel comm<strong>en</strong>taar op dergelijke vorm<strong>en</strong> van ler<strong>en</strong>. Dr. G v.d. Werf bekritiseert de<br />
invoering van allerlei vorm<strong>en</strong> van het nieuwe ler<strong>en</strong>. 15 Deze vorm<strong>en</strong> zijn naar haar<br />
opvatting slechts ideologisch beargum<strong>en</strong>teerd <strong>en</strong> niet wet<strong>en</strong>schappelijke onderbouwd.<br />
Zij bepleit verder onderzoek, vooral naar de ideologische veronderstelling<strong>en</strong><br />
die t<strong>en</strong> grondslag ligg<strong>en</strong> aan het nieuwe ler<strong>en</strong>.<br />
Schol<strong>en</strong> do<strong>en</strong> ervaring op met andere vorm<strong>en</strong> van onderwijs om de leerling te motiver<strong>en</strong>,<br />
het onderwijs te actualiser<strong>en</strong> <strong>en</strong> de aansluiting <strong>tuss<strong>en</strong></strong> voortgezet <strong>en</strong> vervolgonderwijs<br />
te verbeter<strong>en</strong>. Vaak met veel, maar ongericht <strong>en</strong>thousiasme, waardoor doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
zich overvall<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> zich in het diepe gegooid. Bij de zorgvuldigheid<br />
van de voorbereiding <strong>en</strong> invoering van vorm<strong>en</strong> van het nieuwe ler<strong>en</strong> zijn dus<br />
kanttek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> te plaats<strong>en</strong>, aldus de Inspectie van het Onderwijs. Niet elke leerling<br />
lijkt gebaat bij meer zelfstandigheid, grotere eig<strong>en</strong> verantwoordelijkheid <strong>en</strong> e<strong>en</strong> minder<br />
gestructureerde leeromgeving. De Inspectie van het Onderwijs adviseert schol<strong>en</strong><br />
dan ook om kritisch te blijv<strong>en</strong> op de meerwaarde van vorm<strong>en</strong> van het nieuwe ler<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
bij invoering ervan des te alerter te zijn op de vordering<strong>en</strong> van de leerling<strong>en</strong>. 16<br />
Ondanks alle beroering die sommige schol<strong>en</strong> met hun didactische keuzes wekk<strong>en</strong>, is<br />
het begrip activer<strong>en</strong>de didactiek inmiddels niet meer weg te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> uit het voortgezet<br />
onderwijs. Zo zijn actief <strong>en</strong> in to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de mate zelfstandig ler<strong>en</strong>, sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong>d<br />
ler<strong>en</strong> <strong>en</strong> de aandacht voor ler<strong>en</strong> als proces kerndoel<strong>en</strong> van de onderbouw geword<strong>en</strong>.<br />
Ook andere onderwijsconcept<strong>en</strong> die al dan niet terecht met activer<strong>en</strong>de didactiek in<br />
verband word<strong>en</strong> gebracht, word<strong>en</strong> met belangstelling gevolgd in het onderwijsveld,<br />
zoals contextrijk onderwijs, de concept-contextb<strong>en</strong>adering (zie themadocum<strong>en</strong>t 5) <strong>en</strong><br />
compet<strong>en</strong>tiegericht onderwijs.<br />
122
De betek<strong>en</strong>is van de context in het leerproces: ler<strong>en</strong> vanuit of aan de hand van e<strong>en</strong><br />
concrete situatie begint gebruikelijk te word<strong>en</strong>. Bij de tal<strong>en</strong> gaat het dan om lev<strong>en</strong>sechte<br />
situaties of simulaties waarin leerling<strong>en</strong> taalvaardighed<strong>en</strong> aanler<strong>en</strong> of oef<strong>en</strong><strong>en</strong>;<br />
bij de overige vakk<strong>en</strong> om veldwerk, omgevingsonderzoek, practica, excursies<br />
of snuffelstages. Deels gebeurt dit om e<strong>en</strong> anders al te theoretisch vak voor leerling<strong>en</strong><br />
aantrekkelijker te mak<strong>en</strong>, deels uit vakdidactische of functionele overweging<strong>en</strong>.<br />
De context als brug <strong>tuss<strong>en</strong></strong> theorie <strong>en</strong> praktijk verwerft zich binn<strong>en</strong> het havo- <strong>en</strong><br />
vwo-onderwijs e<strong>en</strong> promin<strong>en</strong>tere plaats in de programmering, didactiek <strong>en</strong> beoordeling.<br />
Voor de vernieuwingscommissies van de vakk<strong>en</strong> economie. maatschappijleer,<br />
biologie, <strong>natuur</strong>kunde <strong>en</strong> scheikunde <strong>en</strong> voor nlt (<strong>natuur</strong>, lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> technologie) is de<br />
zogehet<strong>en</strong> concept-contextb<strong>en</strong>adering dan ook e<strong>en</strong> uitgangspunt voor de ontwikkeling<br />
van onderwijsprogramma's.<br />
Activer<strong>en</strong>de didactiek heeft dus vele gezicht<strong>en</strong>. De lop<strong>en</strong>de onderbouwontwikkeling laat<br />
dat zi<strong>en</strong>. De Taakgroep Vernieuwing Onderbouw heeft vier voorbeeldsc<strong>en</strong>ario's beschrev<strong>en</strong>,<br />
ontle<strong>en</strong>d aan de waarneembare verandertr<strong>en</strong>ds binn<strong>en</strong> schol<strong>en</strong>. Elk sc<strong>en</strong>ario realiseert<br />
e<strong>en</strong> bepaalde mate van actief <strong>en</strong> in sam<strong>en</strong>hang ler<strong>en</strong>. Sc<strong>en</strong>ario 1 baseert zich daarbij<br />
op e<strong>en</strong> vakk<strong>en</strong>structuur, sc<strong>en</strong>ario 2 voegt daar e<strong>en</strong> structureel project<strong>en</strong>aanbod aan<br />
toe, sc<strong>en</strong>ario 3 ver<strong>en</strong>igt vakk<strong>en</strong> in leergebied<strong>en</strong> <strong>en</strong> sc<strong>en</strong>ario 4 neemt de leervraag van de<br />
leerling als uitgangspunt voor de inrichting van het onderwijs. De overgrote meerderheid<br />
van het voortgezet onderwijs (85%) beschouwt zich mom<strong>en</strong>teel als e<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tant<br />
van het eerste sc<strong>en</strong>ario, maar wil in de kom<strong>en</strong>de vijf jaar uitgroei<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> school<br />
waarvoor het tweede of derde sc<strong>en</strong>ario geldt (35%, respectievelijk 52%). 17<br />
Leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> ouders<br />
Katalysator dan wel rechtvaardiging bij uitstek van wat binn<strong>en</strong> het voortgezet onderwijs<br />
aan ontwikkeling<strong>en</strong> plaatsvindt, is de leerling. "We zijn er voor de leerling", zo<br />
getuigt vrijwel elk schoolbeleidsplan. De leerling staat c<strong>en</strong>traal. Zijn onderwijsbehoeft<strong>en</strong>,<br />
maar ook zijn oordeel over de school, krijg<strong>en</strong> beduid<strong>en</strong>d meer invloed op de<br />
koers van de school.<br />
En waarom niet? Vandaag de dag zijn jonger<strong>en</strong> behoorlijk zelfstandig, individualistisch<br />
<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eigd meer verantwoordelijkheid te nem<strong>en</strong> voor hun eig<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>. Ze gaan weliswaar<br />
met plezier naar school, maar meer vanwege de sociale contact<strong>en</strong> dan om het<br />
onderwijs zelf. Eén op de vier leerling<strong>en</strong> vindt de inhoud van het onderwijs weinig<br />
relevant of inspirer<strong>en</strong>d. 18<br />
De meeste schol<strong>en</strong> onderk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dat <strong>en</strong> prober<strong>en</strong> met andere vorm<strong>en</strong> van ler<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
met maatwerk leerling<strong>en</strong> te boei<strong>en</strong> <strong>en</strong> te bind<strong>en</strong>. Probleem daarbij is dat ge<strong>en</strong> leerling<br />
gelijk is <strong>en</strong> dat de verschill<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> leerling<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> maar lijk<strong>en</strong> toe te nem<strong>en</strong>. De<br />
culturele verscheid<strong>en</strong>heid <strong>tuss<strong>en</strong></strong> leerling<strong>en</strong> is groot, vooral in (middel)grote sted<strong>en</strong>.<br />
Hun multimediale oriëntatie, 97% van twaalf- tot achtti<strong>en</strong>jarig<strong>en</strong> beschikt thuis over<br />
internet, gaat gepaard met wereldwijde contact<strong>en</strong>. Beter dan volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> zijn ze in<br />
staat hun aandacht over meer ding<strong>en</strong> tegelijk te verdel<strong>en</strong>. En de games die ze daarbij<br />
spel<strong>en</strong>, bevatt<strong>en</strong> leersimulaties die e<strong>en</strong> gewone school niet kan bied<strong>en</strong>. 19 Als uitdag<strong>en</strong>de<br />
leeromgeving raakt het huidige voortgezet onderwijs achterop bij de pot<strong>en</strong>ties<br />
<strong>en</strong> pluriformiteit van haar doelgroep.<br />
Maar onderwijs alle<strong>en</strong> volstaat niet. Het aantal jonger<strong>en</strong> met problem<strong>en</strong> neemt<br />
gestaag toe. De Inspectie van het Onderwijs wijst in dit verband op de sterke groei<br />
van het leerwegondersteun<strong>en</strong>d onderwijs <strong>en</strong> het praktijkonderwijs; vorm<strong>en</strong> van voortgezet<br />
onderwijs voor leerling<strong>en</strong> met min of meer cognitieve <strong>en</strong>/of psychosociale problem<strong>en</strong>.<br />
20 De leerlinggebond<strong>en</strong> financiering die in 2002 haar intrede deed, confronteerde<br />
het reguliere voortgezet onderwijs met e<strong>en</strong> nóg specifiekere probleemgroep:<br />
leerling<strong>en</strong> met lichamelijke of verstandelijke beperking<strong>en</strong> die graag zo veel mogelijk<br />
gewoon onderwijs will<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>. 21<br />
123
Anders ler<strong>en</strong>de leerling<strong>en</strong> met bredere interesses <strong>en</strong> soms ook heftige problem<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong><br />
van het voortgezet onderwijs e<strong>en</strong> oriëntatie op de vraag wat leerling<strong>en</strong> in die leeftijdsfase<br />
moet<strong>en</strong> ler<strong>en</strong> <strong>en</strong> wat daarvan op school gedaan moet word<strong>en</strong>. Jonger<strong>en</strong><br />
ler<strong>en</strong> namelijk overal: hun bijbaantjes, hobby's <strong>en</strong> vakanties zijn óók leerbronn<strong>en</strong>. De<br />
combinatie van buit<strong>en</strong>- <strong>en</strong> binn<strong>en</strong>schools ler<strong>en</strong> <strong>en</strong> erk<strong>en</strong>ning van elders opgedane<br />
leerervaring<strong>en</strong> verruimt het leerproces.<br />
Vorm<strong>en</strong> van buit<strong>en</strong>schools ler<strong>en</strong> zijn in e<strong>en</strong> aantal onderwijsprogramma's allang ingeburgerd.<br />
Bijvoorbeeld het bezoek<strong>en</strong> van exposities <strong>en</strong> uitvoering<strong>en</strong> bij culturele <strong>en</strong><br />
kunstzinnige vorming (ckv) in de tweede fase havo/vwo. In 2004 heeft de maatschappelijke<br />
stage zijn intrede in het voortgezet onderwijs gedaan. Vanaf 2005 zijn daar van<br />
overheidswege extra financiële stimulans<strong>en</strong> voor. Los daarvan realiser<strong>en</strong> vrijwel alle<br />
schol<strong>en</strong> via buit<strong>en</strong>lesactiviteit<strong>en</strong> of in het kader van loopbaanoriëntatie mogelijkhed<strong>en</strong><br />
waarbij leerling<strong>en</strong> ervaring<strong>en</strong> van buit<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> inbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Overheid <strong>en</strong> schol<strong>en</strong> beseff<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> goede band <strong>tuss<strong>en</strong></strong> ouders <strong>en</strong> school van groot<br />
belang is. Geme<strong>en</strong>schappelijke norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> waard<strong>en</strong> zijn niet langer vanzelfsprek<strong>en</strong>d.<br />
Opvatting<strong>en</strong> mog<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>, maar de gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> van wat kan <strong>en</strong> mag, zijn bereikt.<br />
Sam<strong>en</strong>lev<strong>en</strong> in verscheid<strong>en</strong>heid vraagt basale omgangsvorm<strong>en</strong> <strong>en</strong> burgerschapszin.<br />
Ouders <strong>en</strong> schol<strong>en</strong> drag<strong>en</strong> hier als opvoeders <strong>en</strong> opleiders verantwoordelijkheid. Zij zijn<br />
eerst de aangewez<strong>en</strong><strong>en</strong> om jonge m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> toe te rust<strong>en</strong> voor hun maatschappelijke<br />
participatie. Synergie <strong>tuss<strong>en</strong></strong> school <strong>en</strong> ouders is daarvoor belangrijk.<br />
Daarnaast is er uiteraard de formele medezegg<strong>en</strong>schap, waar schol<strong>en</strong> ouders met wissel<strong>en</strong>de<br />
inspanning <strong>en</strong> success<strong>en</strong> in betrekk<strong>en</strong>. Kracht<strong>en</strong>s de 'Wet Medezegg<strong>en</strong>schap<br />
Onderwijs' hebb<strong>en</strong> ouders instemmingsrecht als het gaat om de hoogte <strong>en</strong> besteding<br />
van de vrijwillige ouderbijdrage <strong>en</strong> adviesrecht inzake de beheersing van de schoolkost<strong>en</strong>,<br />
de doel<strong>en</strong> van de school, inzet van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> middel<strong>en</strong> <strong>en</strong> de geboekte resultat<strong>en</strong>.<br />
Het waarmak<strong>en</strong> van medezegg<strong>en</strong>schap plaatst schol<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> lastig dilemma.<br />
De overheid zou de medezegg<strong>en</strong>schap van ouders graag will<strong>en</strong> uitbreid<strong>en</strong>. 21<br />
Schol<strong>en</strong>, in het bijzonder die met e<strong>en</strong> sterk gem<strong>en</strong>gde leerling-populatie, merk<strong>en</strong> dat<br />
het leeuw<strong>en</strong>deel van de ouders daar nauwelijks voor is te interesser<strong>en</strong>.<br />
Concreet: verandering<strong>en</strong> in de onderbouw<br />
Het ontstaan van de basisvorming 23<br />
In 1968 treedt de 'Wet Voortgezet Onderwijs', beter bek<strong>en</strong>d als de 'Mammoetwet',<br />
in werking. Deze wet maakt elke vorm van onderwijs in principe voor iedere leerling<br />
toegankelijk. Beroepsonderwijs <strong>en</strong> algeme<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>d onderwijs zijn niet langer<br />
strikt gescheid<strong>en</strong>. Beide kunn<strong>en</strong> deel uitmak<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> schol<strong>en</strong>geme<strong>en</strong>schap.<br />
Dankzij e<strong>en</strong> brugperiode kan de leerling zijn schoolkeuze één of twee jaar uitstell<strong>en</strong>.<br />
Horizontale <strong>en</strong> verticale doorstroming word<strong>en</strong> versterkt. Biedt de 'Mammoetwet'<br />
hiermee <strong>en</strong>erzijds geleg<strong>en</strong>heid tot meer integratie, anderzijds bevat de wet ook<br />
impuls<strong>en</strong> tot meer differ<strong>en</strong>tiatie, als gevolg van de invoering van minimumtabell<strong>en</strong><br />
die schol<strong>en</strong> vrije onderwijsruimte lat<strong>en</strong>, de vakk<strong>en</strong>pakketkeuze <strong>en</strong> het schoolonderzoek<br />
naast het c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>.<br />
De rijksoverheid b<strong>en</strong>adrukt aanvankelijk de integratiegedachte. Maatregel<strong>en</strong> uit de<br />
jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig <strong>en</strong> tachtig als het vierjarig beroepsonderwijs, de afschaffing van de<br />
driejarige mavo, de uitbreiding van de leerplicht <strong>en</strong> de schol<strong>en</strong>geme<strong>en</strong>schapvorming<br />
bevorder<strong>en</strong> de integratie binn<strong>en</strong> het voortgezet onderwijs. Het onderwijsbeleid na de<br />
'Mammoetwet' volgt daarmee de tijdgeest die uitgaat van de maakbare sam<strong>en</strong>leving.<br />
Het onderwijs wordt beschouwd als instrum<strong>en</strong>t voor hervorming <strong>en</strong> emancipatie.<br />
To<strong>en</strong>malig onderwijsminister Van Kem<strong>en</strong>ade schetst in zijn discussi<strong>en</strong>ota 'Contour<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> toekomstig onderwijsstelsel', de Contour<strong>en</strong>nota uit 1975, e<strong>en</strong> emancipatorisch<br />
funder<strong>en</strong>d onderwijs na de basisschool: de midd<strong>en</strong>school.<br />
124
Later in de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig stelt de overheid zich terughoud<strong>en</strong>der op. Zij laat het onderwijsveld<br />
meer ruimte <strong>en</strong> vrijheid voor eig<strong>en</strong> ontwikkeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor invulling<strong>en</strong> van het<br />
onderwijs. Dit stimuler<strong>en</strong>de groeimodel leidt ertoe dat de midd<strong>en</strong>schoolgedachte wordt<br />
omgevormd tot plann<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schappelijke onderbouw (in de nota 'Verder na<br />
de Basisschool' (1982)), die in 1987 leid<strong>en</strong> tot het wetsvoorstel 'Basisvorming'.<br />
De basisvorming voorziet de eerste leerjar<strong>en</strong> van het voortgezet onderwijs van e<strong>en</strong><br />
nieuw programma dat aan drie doelstelling<strong>en</strong> moet beantwoord<strong>en</strong>:<br />
• algehele verhoging van het peil van het jeugdonderwijs;<br />
• uitstel van de verplichte studie- <strong>en</strong> beroepskeuze;<br />
• verbreding <strong>en</strong> geleidelijke harmonisering van het onderwijsprogramma.<br />
Het onderwijsaanbod is sterk gestructureerd <strong>en</strong> omlijnd. Alle schol<strong>en</strong> zijn gehoud<strong>en</strong><br />
aan 15 vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> aan inhoud<strong>en</strong> die in 300 kerndoel<strong>en</strong> zijn vastgelegd. Alle leerling<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> geacht die kerndoel<strong>en</strong> te bereik<strong>en</strong>. De verwachting is dat deze opzet leerling<strong>en</strong><br />
de beste garantie voor gelijke kans<strong>en</strong> biedt.<br />
De inhoudelijke invulling van de basisvorming verloopt moeizaam. Wetswijziging<strong>en</strong><br />
lat<strong>en</strong> op zich wacht<strong>en</strong> <strong>en</strong> schol<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> met bestuurlijke verwikkeling<strong>en</strong><br />
als gevolg van fusies <strong>en</strong> de invoering van de lumpsumfinanciering.<br />
Uiteindelijk gaat de basisvorming in 1993 van start. Bij de invoering conc<strong>en</strong>trer<strong>en</strong> de<br />
meeste schol<strong>en</strong> zich op de organisatorische aspect<strong>en</strong>. 24<br />
In 1999 wordt de invoering van de basisvorming geëvalueerd. De Inspecties van het<br />
Onderwijs van de Ministeries van Onderwijs Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap <strong>en</strong> Landbouw<br />
Natuur <strong>en</strong> Voedselkwaliteit rapporter<strong>en</strong> dat het onderwijs in de onderbouw voldo<strong>en</strong>de<br />
kwaliteit heeft <strong>en</strong> formeel aan de regelgeving beantwoordt. Inhoudelijk <strong>en</strong> didactisch<br />
is het echter voor verbetering vatbaar. Zij signaler<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal knelpunt<strong>en</strong>:<br />
• het programma is overlad<strong>en</strong>;<br />
• het aanbod is versnipperd;<br />
• de inhoudelijke <strong>en</strong> didactische aanpassing van de het onderwijs aan de eis<strong>en</strong> van<br />
de basisvorming laat te w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> over. 25<br />
Deze bevinding<strong>en</strong> van de Inspectie van het Onderwijs, aanvull<strong>en</strong>d evaluatief onderzoek<br />
<strong>en</strong> consultatie van de Onderwijsraad <strong>en</strong> het onderwijsveld gev<strong>en</strong> het Ministerie van<br />
Onderwijs Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap aanleiding om met ingang van 2000 <strong>en</strong>kele maatregel<strong>en</strong><br />
te treff<strong>en</strong> om de belangrijkste knelpunt<strong>en</strong> het hoofd te bied<strong>en</strong>. De maatregel<strong>en</strong><br />
geld<strong>en</strong> tijdelijk, totdat e<strong>en</strong> nieuwe programmering van de basisvorming is vastgesteld.<br />
Meer beleidsruimte voor schol<strong>en</strong> wordt de leidraad voor de herprogrammering van de<br />
basisvorming. De Taakgroep Vernieuwing Basisvorming voorziet schol<strong>en</strong> van praktijkvoorbeeld<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> modell<strong>en</strong> om met die ruimte om te kunn<strong>en</strong> gaan. In 2003 ontwerpt de<br />
Taakgroep vier voorbeeldsc<strong>en</strong>ario's die lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> hoe schol<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang kunn<strong>en</strong><br />
aanbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> in hun onderbouwprogramma.<br />
In juni 2004 adviseert de Taakgroep Vernieuwing Basisvorming over aanpassing<strong>en</strong> in<br />
de wet- <strong>en</strong> regelgeving voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs zoals globalisering<br />
van kerndoel<strong>en</strong>, afschaff<strong>en</strong> van de less<strong>en</strong>tabell<strong>en</strong>, meer bandbreedte in de verplichte<br />
onderwijstijd <strong>en</strong> soepelere regels voor bevoegdhed<strong>en</strong>. Dit advies wordt vrijwel<br />
ongewijzigd overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
Van basisvorming naar nieuwe onderbouw<br />
Op 1 augustus 2006 treedt de nieuwe regeling voor de onderbouw in werking. De<br />
regeling zet het ruimteschepp<strong>en</strong>de beleid van de rijksoverheid voort. De meest wez<strong>en</strong>lijke<br />
verandering betreft dan ook de verantwoordelijkheidsdeling <strong>tuss<strong>en</strong></strong> overheid <strong>en</strong><br />
schol<strong>en</strong>: de overheid bepaalt wat leerling<strong>en</strong> di<strong>en</strong><strong>en</strong> te ler<strong>en</strong>; de schol<strong>en</strong> hoe ze dat<br />
do<strong>en</strong>. De nieuwe regelgeving betek<strong>en</strong>t dus ge<strong>en</strong> stelselwijziging. Voor de eerste leer-<br />
125
jar<strong>en</strong> van het voortgezet onderwijs blijv<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele kaders van kracht waar schol<strong>en</strong> zelf<br />
invulling aan mog<strong>en</strong> gev<strong>en</strong>. Met ingang van 1 augustus 2006 zijn de kaders:<br />
• Iedere school moet 58 kerndoel<strong>en</strong> aanbied<strong>en</strong>. Deze gev<strong>en</strong> aan wat alle leerling<strong>en</strong><br />
nodig hebb<strong>en</strong> voor hun persoonlijk, maatschappelijk <strong>en</strong> beroepsmatig functioner<strong>en</strong>.<br />
Zij bied<strong>en</strong> de basis voor het vervolgonderwijs, te beginn<strong>en</strong> in de bov<strong>en</strong>bouw van<br />
het voortgezet onderwijs;<br />
• T<strong>en</strong> minste twee derde van de eerste twee leerjar<strong>en</strong> is beschikbaar voor de<br />
kerndoel<strong>en</strong>. Het rester<strong>en</strong>de derde deel mag de school bestemm<strong>en</strong> voor maatwerk<br />
<strong>en</strong> andere keuzes. Havo- <strong>en</strong> vwo-leerling<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> e<strong>en</strong> tweede <strong>en</strong> derde moderne<br />
vreemde taal volg<strong>en</strong>;<br />
• Na de onderbouw moet elke richting in de bov<strong>en</strong>bouw nog toegankelijk zijn:<br />
na twee jaar vmbo, respectievelijk drie jaar havo of vwo, moet<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> elke<br />
sector, respectievelijk elk profiel, kunn<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong>;<br />
• De minimale onderwijstijd bedraagt 1040 klokur<strong>en</strong> per leerjaar;<br />
• Het onderwijs wordt verzorgd door individueel, dan wel teambevoegd personeel.<br />
E<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t heet teambevoegd als het bevoegd gezag hem bekwaam acht om<br />
onderwijs te verzorg<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> vak waartoe hij op zich niet bevoegd is, mits hij deel<br />
uitmaakt van e<strong>en</strong> team waarin e<strong>en</strong> bevoegd doc<strong>en</strong>t aanwezig is die de inhoudelijke<br />
verantwoordelijkheid draagt;<br />
• De school moet aan ouders <strong>en</strong> externe relaties <strong>en</strong> aan de Inspectie van het<br />
Onderwijs verantwoord<strong>en</strong> dat zij alle kerndoel<strong>en</strong> aanbiedt <strong>en</strong> alle leerling<strong>en</strong> goed<br />
voorbereidt op de bov<strong>en</strong>bouw.<br />
De nieuwe kerndoel<strong>en</strong> zijn in zev<strong>en</strong> domein<strong>en</strong> gepres<strong>en</strong>teerd <strong>en</strong> geformuleerd in term<strong>en</strong><br />
van ler<strong>en</strong>, in plaats in term<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> leerresultaat. Dat wil niet zegg<strong>en</strong> dat vakk<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> afgedaan of dat andere onderwijsorganisatievorm<strong>en</strong> de voorkeur verdi<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Schol<strong>en</strong> mog<strong>en</strong> dat helemaal zelf bepal<strong>en</strong>. De opzet van de nieuwe kerndoel<strong>en</strong> is<br />
ernaar dat ze via de vijfti<strong>en</strong> tot dusver bestaande vakk<strong>en</strong> zijn te verwez<strong>en</strong>lijk<strong>en</strong>, maar<br />
ev<strong>en</strong> goed door e<strong>en</strong> combinatie van vakk<strong>en</strong>, project<strong>en</strong> of leergebied<strong>en</strong>. Schol<strong>en</strong> zijn<br />
vrij om dit zelf te kiez<strong>en</strong>.<br />
De ontwikkeling<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de nieuwe onderbouw<br />
In 2005 overheerst de vakk<strong>en</strong>structuur nog op 85% van de schol<strong>en</strong>. Bij 44% zijn de<br />
less<strong>en</strong> in de onderbouw nog traditioneel opgezet, bij 41% mak<strong>en</strong> de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> regelmatig<br />
gebruik van activer<strong>en</strong>de werkvorm<strong>en</strong>. Op 15% van de onderzochte schol<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong> andere inrichtingsvorm<strong>en</strong> voor, zoals projectonderwijs, het werk<strong>en</strong> in leergebied<strong>en</strong><br />
of leerlinggestuurd onderwijs.<br />
Ook de leeromgeving verandert. 10% van de ondervraagde schol<strong>en</strong> blijft werk<strong>en</strong> met<br />
lokal<strong>en</strong>, werkplekk<strong>en</strong> op de gang <strong>en</strong> ICT-werkplekk<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> apart lokaal. Zij handhav<strong>en</strong><br />
het rooster met vakless<strong>en</strong> van 45 à 50 minut<strong>en</strong>. De overgrote meerderheid van<br />
schol<strong>en</strong>, 90%, kiest voor projecttijd naast lestijd, langere lestijd<strong>en</strong>, grotere groepswerkruimtes<br />
of leerlandschapp<strong>en</strong>. 26<br />
Bij de herinrichting van hun onderbouw zett<strong>en</strong> schol<strong>en</strong> vooral in op het organiser<strong>en</strong><br />
van sam<strong>en</strong>hang. Recht do<strong>en</strong> aan verschill<strong>en</strong> <strong>en</strong> activer<strong>en</strong>de didactiek blijk<strong>en</strong> nog<br />
lastig te realiser<strong>en</strong>, al is ook hier ontwikkeling gaande, constateert de 'Monitor<br />
onderbouw 2005'. Dat heeft te mak<strong>en</strong> met de veranderstrategie die schol<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong>:<br />
als het ler<strong>en</strong> anders is georganiseerd zal dat het leerproces niet onberoerd lat<strong>en</strong>, is<br />
hun verwachting. 27<br />
Onderdeel van die organisatorische verandering<strong>en</strong> is de organisatie van meer sam<strong>en</strong>werking<br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zijn niet alle<strong>en</strong> lid van e<strong>en</strong> vaksectie, maar mak<strong>en</strong><br />
vaak ook deel uit van e<strong>en</strong> zog<strong>en</strong>aamd kernteam. Sam<strong>en</strong>stelling, grootte <strong>en</strong> opdracht van<br />
zo'n team verschill<strong>en</strong> sterk per school. De meeste schol<strong>en</strong> zijn echter nog niet tevred<strong>en</strong><br />
met de manier waarop zij de sam<strong>en</strong>werking <strong>tuss<strong>en</strong></strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> vormgegev<strong>en</strong>. 28<br />
126
Gezi<strong>en</strong> de ambities die de meeste schol<strong>en</strong> met hun onderbouw hebb<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong><br />
belemmering<strong>en</strong> niet uitblijv<strong>en</strong>. Voor 40% van de onderzochte schol<strong>en</strong> is het schoolgebouw<br />
e<strong>en</strong> rem op de gew<strong>en</strong>ste ontwikkeling, 33% stuit op onvoldo<strong>en</strong>de tijd of middel<strong>en</strong>,<br />
bij 33% is e<strong>en</strong> gebrek aan expertise of zelfvertrouw<strong>en</strong> onder doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> spelbreker,<br />
bij 30% schort het aan de afstemming <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de schoolleiding <strong>en</strong> de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
10% van de schol<strong>en</strong> ontbeert geschikte leermiddel<strong>en</strong>. 29<br />
De bov<strong>en</strong>staande bevinding<strong>en</strong> zijn besprok<strong>en</strong> met het onderwijsveld, de Inspectie van<br />
het Onderwijs <strong>en</strong> het Ministerie van Onderwijs Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap. Die bespreking<br />
heeft geleid tot aanbeveling<strong>en</strong> aan diverse betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong>, van individuele doc<strong>en</strong>t<br />
tot onderwijsministerie. De belangrijkste zijn: e<strong>en</strong> betere facilitering, rust in <strong>en</strong> tijd<br />
voor het ontwikkelproces, verbetering van de positie van de doc<strong>en</strong>t, aanpassing van<br />
de lerar<strong>en</strong>opleiding, verbetering van de interne communicatie op schol<strong>en</strong>, aandacht<br />
voor het ler<strong>en</strong> van de leerling <strong>en</strong> meer sam<strong>en</strong>werking <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de diverse betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
bij de inrichting van de onderbouw. 30<br />
127
Not<strong>en</strong><br />
1 Zie hoofdstuk 2 van hoofddocum<strong>en</strong>t.<br />
2 Zie hoofdstuk 3 van hoofddocum<strong>en</strong>t.<br />
3 Bron: Onderwijsbeleid sinds de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig. Werkdocum<strong>en</strong>t bij het advies Dereguler<strong>en</strong><br />
met beleid. Studie naar effect<strong>en</strong> van deregulering <strong>en</strong> autonomievergroting. Onderwijsraad,<br />
20000658/379, 22 december 2000, p. 28-29, 63-64.<br />
4 Onderwijsbeleid sinds de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig. Werkdocum<strong>en</strong>t bij het advies Dereguler<strong>en</strong> met<br />
beleid. Studie naar effect<strong>en</strong> van deregulering <strong>en</strong> autonomievergroting. Onderwijsraad,<br />
20000658/379, 22 december 2000, p. 29, 63-64.<br />
5 Statistisch Jaarboek 2005. C<strong>en</strong>traal Bureau voor de Statistiek, p. 47.<br />
6 De leerling geboeid, de school ontket<strong>en</strong>d. Ministerie van OCW. Koers VO juni 2004.<br />
7 Terugdring<strong>en</strong> van voortijdig schoolverlat<strong>en</strong> is één van de zes thema's waar de minister<br />
van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap schol<strong>en</strong> aan houdt. Bron: www.minocw.nl;<br />
Thema's Koers VO; Welke onderwerp<strong>en</strong> vindt de minister belangrijk?<br />
8 Zo signaleert de Inspectie van het Onderwijs in haar Onderwijsverslag 2004-2005 het<br />
ontstaan van selectieve onderwijstraject<strong>en</strong> in het vwo: vwo-plusklass<strong>en</strong>, tweetalig vwo<br />
<strong>en</strong> extra (internationaal georiënteerd) aanbod op gymnasia, bedoeld om begaafde leerling<strong>en</strong><br />
extra uitdaging te bied<strong>en</strong> (De staat van het onderwijs. Onderwijsverslag 2004/2005.<br />
Inspectie van het Onderwijs 2006, p. 300).<br />
9 Voor e<strong>en</strong> beknopt overzicht van de belangrijkste wijziging<strong>en</strong>: zie Bob Huijssoon <strong>en</strong><br />
Rob de Kievit. Voorlichtingsbrochure havo/vwo. Actuele stand van zak<strong>en</strong> invoering tweede fase.<br />
Sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>d overzicht van alle vakk<strong>en</strong>. Enschede, april 1997, p. 43-59.<br />
10 De leerling geboeid, de school ontket<strong>en</strong>d. Ministerie van OCW. Koers VO juni 2004, p. 17.<br />
11 Zev<strong>en</strong> jaar Tweede Fase, e<strong>en</strong> balans. Evaluatie Tweede Fase. D<strong>en</strong> Haag: Tweede Fase<br />
Adviespunt 2005, p. 111.<br />
12 Zev<strong>en</strong> jaar Tweede Fase, e<strong>en</strong> balans. Evaluatie Tweede Fase. D<strong>en</strong> Haag: Tweede Fase<br />
Adviespunt 2005, p. 76-77.<br />
13 Zie: Inspectie van het Onderwijs. Toezichtkader voortgezet onderwijs. Utrecht,<br />
december 2002, p. 16-18.<br />
14 De staat van het onderwijs. Onderwijsverslag 2004/2005. Inspectie van het Onderwijs<br />
2006, p. 210.<br />
15 Werf, dr. M.P.C. van der, Ler<strong>en</strong> in het studiehuis. Groning<strong>en</strong>: 2005.<br />
16 De staat van het onderwijs. Onderwijsverslag 2004/2005. Inspectie van het Onderwijs<br />
2006, p. 20.<br />
17 Onderbouw-VO. Volop in beweging. Monitor 2005. Rapportage over de ontwikkeling<strong>en</strong><br />
in de onderbouw van het voortgezet onderwijs. December 2005, p. 10.<br />
18 De leerling geboeid, de school ontket<strong>en</strong>d. Ministerie van OCW. Koers VO juni 2004, p. 18.<br />
19 Bron: Huub Nelis / bureau Young Works. De toekomst van het vmbo. Kijk<strong>en</strong> met de<br />
og<strong>en</strong> van leerling<strong>en</strong>. Pres<strong>en</strong>tatie bij de SLO vmbo-confer<strong>en</strong>tie. Zwolle 15 november 2005.<br />
20 Het lwoo groeide <strong>tuss<strong>en</strong></strong> 2000 <strong>en</strong> 2004 met 11%; het praktijkonderwijs <strong>tuss<strong>en</strong></strong> 2002<br />
<strong>en</strong> 2004 met 16%. (De staat van het onderwijs. Onderwijsverslag 2004/2005. Inspectie van<br />
het Onderwijs 2006, p. 21)<br />
21 De staat van het onderwijs. Onderwijsverslag 2004/2005. Inspectie van het Onderwijs<br />
2006, p. 300.<br />
22 De leerling geboeid, de school ontket<strong>en</strong>d. Ministerie van OCW. Koers VO juni 2004, p. 56.<br />
23 Deze paragraaf gaat terug op de volg<strong>en</strong>de bronn<strong>en</strong>:<br />
• Onderwijsraad. Onderwijsbeleid sinds de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig. Werkdocum<strong>en</strong>t bij het<br />
advies Dereguler<strong>en</strong> met beleid, studie naar effect<strong>en</strong> van deregulering <strong>en</strong> autonomievergroting,<br />
uitgebracht aan de minister van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap.<br />
Werkdocum<strong>en</strong>tnr. 20000658/379, 22 december 2000, p. 7-8, 13, 21-22, 38-39.<br />
• Ministerie van OCW. Nota Ruimte voor kwaliteit in de basisvorming. D<strong>en</strong> Haag:<br />
2000, p. 6-7.<br />
24 Ruimte voor kwaliteit in de basisvorming. Ministerie van OCW. D<strong>en</strong> Haag: p. 6.<br />
25 Werk<strong>en</strong> aan de basis, evaluatie van de basisvorming na vijf jaar. Inspectie van het<br />
Onderwijs. D<strong>en</strong> Haag: 1999.<br />
26 Volop in beweging. Monitor 2005. Rapportage over de ontwikkeling<strong>en</strong> in de onderbouw van<br />
het voortgezet onderwijs. Onderbouw-VO december 2005, p. 18-19.<br />
128
27 Volop in beweging. Monitor 2005. Rapportage over de ontwikkeling<strong>en</strong> in de onderbouw van<br />
het voortgezet onderwijs. Onderbouw-VO december 2005, p. 20, 21.<br />
28 Volop in beweging. Monitor 2005. Rapportage over de ontwikkeling<strong>en</strong> in de onderbouw van<br />
het voortgezet onderwijs. Onderbouw-VO december 2005, p. 21.<br />
29 Volop in beweging. Monitor 2005. Rapportage over de ontwikkeling<strong>en</strong> in de onderbouw van<br />
het voortgezet onderwijs. Onderbouw-VO december 2005, p. 15, 22.<br />
30 Volop in beweging. Monitor 2005. Rapportage over de ontwikkeling<strong>en</strong> in de onderbouw van<br />
het voortgezet onderwijs. Onderbouw-VO december 2005, p. 6.<br />
Literatuur<br />
Adviesgroep VMBO (2006), Voortvar<strong>en</strong>d vmbo. Sam<strong>en</strong> koers<strong>en</strong> op bewegingsruimte.<br />
D<strong>en</strong> Haag.<br />
C<strong>en</strong>traal Bureau voor de Statistiek (2005), Statistisch Jaarboek 2005.<br />
Goris, M., H. Rookmaker <strong>en</strong> J. Vreuls (red.) (2004), Doorlop<strong>en</strong>de leerlijn<strong>en</strong>.<br />
Werkdocum<strong>en</strong>t 5 bij Beweging in de onderbouw, het eindrapport van de Taakgroep<br />
Vernieuwing Basisvorming. Zwolle.<br />
Huijssoon, B. <strong>en</strong> R. de Kievit (1997), Voorlichtingsbrochure havo/vwo. Actuele stand van<br />
zak<strong>en</strong> invoering tweede fase. Sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>d overzicht van alle vakk<strong>en</strong>. Enschede.<br />
ICE (2006), Havist<strong>en</strong> compet<strong>en</strong>t naar het hbo. Compet<strong>en</strong>tieprofiel voor de overgang van havo<br />
naar hbo.<br />
Inspectie van het Onderwijs (2006), De staat van het onderwijs. Onderwijsverslag 2004/2005.<br />
Inspectie van het Onderwijs (2002), Toezichtkader voortgezet onderwijs. Utrecht.<br />
Inspectie van het Onderwijs (1999), Werk<strong>en</strong> aan de basis, evaluatie van de basisvorming na<br />
vijf jaar. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Laks (2005), Go vmbo?! E<strong>en</strong> onderzoek naar het oordeel van VMBO-leerling<strong>en</strong> over het<br />
VMBO. Amsterdam.<br />
Landelijke Klacht<strong>en</strong>commissie voor het op<strong>en</strong>baar <strong>en</strong> het algeme<strong>en</strong> toegankelijk onderwijs<br />
(2004), Jaarverslag 2004. Woerd<strong>en</strong>.<br />
Minister van OCW. Brief aan de Tweede Kamer over de Maatschappelijke stage.<br />
VO/S&O/2005/15559.<br />
Ministerie van OCW (2000), Naar e<strong>en</strong> versterkt vmbo. Invoeringsplan 2001-2003. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Ministerie van OCW (2000), Ruimte voor kwaliteit in de basisvorming. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Ministerie van OCW (2006), (Sam<strong>en</strong>vatting van) Education at a Glance 2006. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Ministerie van OCW (2005), VMBO: het betere werk. Onderwijs dat hoofd <strong>en</strong> hand<strong>en</strong> verbindt.<br />
D<strong>en</strong> Haag.<br />
Ministerie van OCW (2005), Werk<strong>en</strong> in het onderwijs 2006. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Nelis, H./bureau Young Works (2005), De toekomst van het vmbo. Kijk<strong>en</strong> met de og<strong>en</strong> van<br />
leerling<strong>en</strong>. Pres<strong>en</strong>tatie bij de SLO vmbo-confer<strong>en</strong>tie. Zwolle.<br />
Onderbouw-VO (2005), Jaarverslag Onderbouw-VO. Zwolle.<br />
129
Onderbouw-VO (2005), Volop in beweging. Monitor 2005. Rapportage over de ontwikkeling<strong>en</strong><br />
in de onderbouw van het voortgezet onderwijs. Zwolle.<br />
Onderbouw-VO (2006), Wat moet <strong>en</strong> wat mag in de nieuwe onderbouw. Zwolle.<br />
Onderwijsraad (2000), Onderwijsbeleid sinds de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig. Werkdocum<strong>en</strong>t bij het<br />
advies Dereguler<strong>en</strong> met beleid, studie naar effect<strong>en</strong> van deregulering <strong>en</strong> autonomievergroting.<br />
Uitgebracht aan de minister van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap.<br />
Werkdocum<strong>en</strong>tnr. 20000658/379.<br />
Onderwijsraad (2006), Waardering voor het leraarschap. D<strong>en</strong> Haag.<br />
SLO (1999), Leerweg<strong>en</strong> in beeld. Leeswijzer exam<strong>en</strong>programma’s vmbo. Enschede.<br />
Taakgroep Vernieuwing Basisvorming (2004), E<strong>en</strong> proeve van compet<strong>en</strong>tiegerichte formulering<br />
van de kerndoel<strong>en</strong> basisvorming. Enschede: SLO.<br />
Tweede Fase Adviespunt (2005), Zev<strong>en</strong> jaar Tweede Fase, e<strong>en</strong> balans. D<strong>en</strong> Haag.<br />
VVO (2003), Het beroepsprofiel van e<strong>en</strong> schoolleider in het voortgezet onderwijs. Utrecht.<br />
www.cfi.nl>onderwijs in cijfers<br />
www.lerar<strong>en</strong>web.nl/bekwaamheid. Bekwaamheidseis<strong>en</strong> vo/bve. 20 mei 2004.<br />
www.minocw.nl; Thema's Koers VO; Welke onderwerp<strong>en</strong> vindt de minister belangrijk?<br />
www.minocw.nl/factsheet Wet op de Beroep<strong>en</strong> In het Onderwijs in vraag <strong>en</strong> antwoord.<br />
130
Themadocum<strong>en</strong>t 4: De tweede fase van het<br />
voortgezet onderwijs<br />
Inleiding<br />
Dankzij de 'Mammoetwet' kond<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> sinds 1968 kiez<strong>en</strong> uit circa 260 vakk<strong>en</strong>pakkett<strong>en</strong>.<br />
Om dit aantal in te perk<strong>en</strong> <strong>en</strong> de leerling<strong>en</strong> meer toe te rust<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong>tijdse <strong>en</strong> hoogwaardige voorbereiding op het hoger onderwijs 1 , herstructureert<br />
de overheid in de jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig de hogere leerjar<strong>en</strong> havo <strong>en</strong> vwo tot tweede fase.<br />
Schol<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s de nieuwe structuur <strong>en</strong> bijbehor<strong>en</strong>de exam<strong>en</strong>programma's<br />
inhoudelijk <strong>en</strong> pedagogisch-didactisch uitwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> invoer<strong>en</strong>, bijvoorbeeld door<br />
de school om te vorm<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> studiehuis.<br />
De nieuwe opzet is zó anders <strong>en</strong> groot van omvang, dat er gespecificeerde regelgeving<br />
<strong>en</strong> toelichting<strong>en</strong> nodig zijn om het allemaal te vatt<strong>en</strong>. Daarbij is er e<strong>en</strong> neiging<br />
om in details te tred<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat speelt de implem<strong>en</strong>tatie van de tweede fase danig part<strong>en</strong>.<br />
Schoolleiders, doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> met meer dan alle<strong>en</strong> maar<br />
aanvangsperikel<strong>en</strong>. De geambieerde vernieuwing<strong>en</strong>, het veranderingstraject <strong>en</strong> de verandercapaciteit<br />
van de doorsneeschool staan op gespann<strong>en</strong> voet met elkaar. De tweede<br />
fase krijgt de zwartepiet toegespeeld: die gooit leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het<br />
diepe, is onuitvoerbaar, omdat deze te overlad<strong>en</strong> is.<br />
De onderstaande paragraf<strong>en</strong> schets<strong>en</strong> de totstandkoming van de tweede fase. De<br />
monitor- <strong>en</strong> evaluatiegegev<strong>en</strong>s mak<strong>en</strong> inzichtelijk dat de verwikkeling<strong>en</strong> rond de tweede<br />
fase vooral symptomatisch zijn voor e<strong>en</strong> complex leerproces dat draait om het<br />
beseff<strong>en</strong>, begrijp<strong>en</strong> <strong>en</strong> accepter<strong>en</strong> van de gezam<strong>en</strong>lijke <strong>en</strong> gelaagde verantwoordelijkheid<br />
voor het ler<strong>en</strong> in de tweede fase. Overheid, schol<strong>en</strong>, vervolgonderwijs, doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> daar tot op de dag van vandaag, elk op hun gebied, e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>,<br />
stur<strong>en</strong>de, rol in.<br />
In<strong>tuss<strong>en</strong></strong> voldoet de tweede fase min of meer aan de verwachting<strong>en</strong>. Daar waar dat<br />
niet het geval is, is het relevant om na te gaan in hoeverre dat toch niet wijst op weeffout<strong>en</strong><br />
in de structuur of in de exam<strong>en</strong>programma's van de tweede fase. In de afsluit<strong>en</strong>de<br />
paragraaf van dit hoofdstuk staat hier meer over.<br />
Wet <strong>en</strong> invoering<br />
De rijksoverheid kiest in de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig voor het stimuler<strong>en</strong>de groeimodel als<br />
onderlegger voor haar onderwijsbeleid (zie themadocum<strong>en</strong>t 3). De overheid beperkt<br />
zich meer <strong>en</strong> meer tot ruimteschepp<strong>en</strong>de kaders die schol<strong>en</strong> de vrijheid lat<strong>en</strong> om het<br />
onderwijs naar eig<strong>en</strong> inzicht verder in te richt<strong>en</strong> <strong>en</strong> in te vull<strong>en</strong>. 2 In 1982 schetst de<br />
overheid in de nota 'De tweede fase vervolgonderwijs' de eerste kaders voor de<br />
bov<strong>en</strong>bouw van havo <strong>en</strong> vwo. Gedur<strong>en</strong>de de jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig staat inhoudelijke vernieuwing<br />
hoog op de onderwijsbeleidsag<strong>en</strong>da. De vernieuwing is gericht op verbetering<br />
van de aansluiting <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de verschill<strong>en</strong>de onderwijssoort<strong>en</strong> <strong>en</strong> op het adequater<br />
omgaan met verschill<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> leerling<strong>en</strong>. Deze prioriteit<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> voor de hogere<br />
leerjar<strong>en</strong> van havo <strong>en</strong> vwo tot e<strong>en</strong> nieuwe opleidingsstructuur, vervat in de 'Wet<br />
Profiel<strong>en</strong> voortgezet onderwijs' die vanaf juni 1997 gefaseerd in werking treedt. De<br />
belangrijkste vernieuwing<strong>en</strong> zijn:<br />
• het profiel, e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>d onderwijsprogramma dat bestaat uit e<strong>en</strong> combinatie<br />
van maatschappelijke voorbereiding, persoonlijke vorming <strong>en</strong> voorbereiding op het<br />
hoger onderwijs, als structuurelem<strong>en</strong>t;<br />
• de voorbereiding op het hoger onderwijs als expliciete doelstelling voor havo <strong>en</strong> vwo;<br />
• de studielastb<strong>en</strong>adering, de tijd die de gemiddelde leerling nodig heeft om zich e<strong>en</strong><br />
bepaalde stof eig<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong>, werd de berek<strong>en</strong>ingsgrondslag om de omvang van<br />
de onderwijsprogramma's in de tweede fase te bepal<strong>en</strong>. Die tijd omvat de tijd voor<br />
131
instructie én de tijd voor verwerking, zowel op school als thuis. Uitgangspunt is<br />
e<strong>en</strong> normatieve studielast van 40 wek<strong>en</strong> à 40 klokur<strong>en</strong>, 1600 studielastur<strong>en</strong> (slu's).<br />
Uit dit jaarlijks totaal wordt voor elk vakprogramma de omvang in slu's afgeleid;<br />
• de mogelijkheid voor schol<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> grotere verscheid<strong>en</strong>heid aan didactische<br />
werkvorm<strong>en</strong> te kiez<strong>en</strong>. 3<br />
Doelstelling<strong>en</strong><br />
De vernieuwing van de havo- <strong>en</strong> vwo-bov<strong>en</strong>bouw di<strong>en</strong>t drie doel<strong>en</strong>:<br />
1. de verbetering van de aansluiting <strong>tuss<strong>en</strong></strong> havo, respectievelijk vwo, op het hoger<br />
onderwijs;<br />
2. de modernisering van het onderwijsprogramma in de hogere leerjar<strong>en</strong> van havo <strong>en</strong><br />
vwo <strong>en</strong> gerichtere voorbereiding op opleiding<strong>en</strong> in het hoger onderwijs;<br />
3. meer ruimte voor schol<strong>en</strong> als het gaat om de keuze van werkvorm<strong>en</strong> in het<br />
onderwijsprogramma van de hogere leerjar<strong>en</strong> havo <strong>en</strong> vwo.<br />
Van deze drie telt het eerste het zwaarst; de voorbereiding op het hoger onderwijs is<br />
aldus de 'Memorie van Toelichting' bij de wetswijziging, onvoldo<strong>en</strong>de, zowel wat k<strong>en</strong>nis<br />
als vaardighed<strong>en</strong> betreft. 4 Havo <strong>en</strong> vwo di<strong>en</strong><strong>en</strong> zich daarom primair als betere<br />
vooropleiding<strong>en</strong> te profiler<strong>en</strong>.<br />
Protest<strong>en</strong> <strong>en</strong> verlichtingsmaatregel<strong>en</strong><br />
In augustus 1998 beginn<strong>en</strong> 125 schol<strong>en</strong> voor havo <strong>en</strong> vwo met de tweede fase. De<br />
overige 365 schol<strong>en</strong> volg<strong>en</strong> in augustus 1999. Al in het eerste jaar do<strong>en</strong> zich uitvoeringscomplicaties<br />
voor die om verlichtingsmaatregel<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong>. De vroege starters signaler<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> overvol programma <strong>en</strong> onoverkomelijke organisatorische problem<strong>en</strong>. In<br />
november 1998 biedt de staatssecretaris met e<strong>en</strong> beperking van voorschift<strong>en</strong> <strong>en</strong> programma-eis<strong>en</strong><br />
het eerste soelaas voor met name het vrije opleidingsdeel.<br />
Gedur<strong>en</strong>de het definitieve invoeringsjaar, 1999-2000, nem<strong>en</strong> de klacht<strong>en</strong> over het<br />
overlad<strong>en</strong> programma, werkdruk <strong>en</strong> organisatorische fricties zulke vorm<strong>en</strong> aan dat<br />
scholier<strong>en</strong> te hoop lop<strong>en</strong> <strong>en</strong> de staatssecretaris zich g<strong>en</strong>oodzaakt ziet tot e<strong>en</strong> tweede<br />
reeks verlichtingsmaatregel<strong>en</strong>. Deze beperk<strong>en</strong>, tijdelijk, de omvang van het verplichte<br />
vrije deel opnieuw: tot 120 klokur<strong>en</strong> voor havo <strong>en</strong> ath<strong>en</strong>eum <strong>en</strong> 480 klokur<strong>en</strong><br />
voor het gymnasium, lat<strong>en</strong> de verplichting van het handelingsdeel voor het programmaonderdeel<br />
'Oriëntatie op studie <strong>en</strong> beroep' vervall<strong>en</strong>, op<strong>en</strong><strong>en</strong> de mogelijkheid<br />
van sam<strong>en</strong>werking <strong>tuss<strong>en</strong></strong> vakk<strong>en</strong> bij praktische opdracht<strong>en</strong>, staan toe dat het<br />
profielwerkstuk betrekking mag hebb<strong>en</strong> op slechts één profielvak <strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> aanpassing<strong>en</strong><br />
of afwijking<strong>en</strong> aan in vrijwel alle vakprogramma's. De keerzij van deze<br />
tweede ingreep is dat de leerling<strong>en</strong> in het vrije deel minder vakk<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> te kiez<strong>en</strong>,<br />
dat de vakprogramma's onev<strong>en</strong>wichtig of verbrokkeld overkom<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor het hoger<br />
onderwijs minder herk<strong>en</strong>baar word<strong>en</strong>. 5<br />
Leerling<strong>en</strong> zijn dan ook niet altijd blij met wat de protestacties hebb<strong>en</strong> opgeleverd. Zo<br />
is de hoeveelheid bewerkelijke praktische opdracht<strong>en</strong> weliswaar gereduceerd, maar<br />
daarmee ook het aantal mogelijkhed<strong>en</strong> om teg<strong>en</strong>vall<strong>en</strong>de toetscijfers te comp<strong>en</strong>ser<strong>en</strong>.<br />
En veel protest<strong>en</strong> waar de staatssecretaris met aanpassing<strong>en</strong> op heeft gereageerd,<br />
betreff<strong>en</strong> welbeschouwd schoolspecifieke aangeleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> waar de overheid in feite<br />
buit<strong>en</strong>staat. Dus ondanks de verlichtingsmaatregel<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> vakk<strong>en</strong> als algem<strong>en</strong>e<br />
<strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> (anw) <strong>en</strong> culturele <strong>en</strong> kunstzinnige vorming (ckv1) leerling<strong>en</strong><br />
veel tijd kost<strong>en</strong> in verhouding tot de honorering <strong>en</strong> de studielast die ervoor staat. 6<br />
Leerling<strong>en</strong>, doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> schoolleiders houd<strong>en</strong> het gevoel dat de tweede fase onnodig<br />
veel van h<strong>en</strong> vergt.<br />
132
Evaluatie<br />
De invoering van de tweede fase is procesmatig <strong>en</strong> inhoudelijk op de voet gevolgd<br />
door het Procesmanagem<strong>en</strong>t VO/het Tweede Fase Adviespunt, SLO <strong>en</strong> door de<br />
Inspectie van het Onderwijs. 7 Procesmanagem<strong>en</strong>t VO/Tweede Fase Adviespunt hield<br />
de tweede-fase-ontwikkeling via periodieke <strong>en</strong>quêtes in volle omvang bij; SLO <strong>en</strong> de<br />
Inspectie van het Onderwijs beperk<strong>en</strong> zich tot voor h<strong>en</strong> relevante aspect<strong>en</strong>: de werking<br />
van de diverse vakprogramma's (SLO), respectievelijk de basale onderwijskwaliteit<br />
<strong>en</strong> beoogde opbr<strong>en</strong>gst<strong>en</strong> (Inspectie van het Onderwijs). Hun evaluaties van het<br />
eerste uur verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> in dit overzicht nadere aandacht.<br />
Inhoudelijke evaluatie door SLO<br />
De eerste ervaring<strong>en</strong> met de tweede fase mak<strong>en</strong> duidelijk dat op korte termijn klein<br />
<strong>en</strong> uiteindelijk groot onderhoud gebod<strong>en</strong> is. Ter voorbereiding daarvan verzamelt SLO<br />
in opdracht van het Ministerie van Onderwijs Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap systematisch<br />
informatie over hoe de vakprogramma's van de tweede fase in praktijk uitpakk<strong>en</strong>,<br />
zodat ev<strong>en</strong>tuele herzi<strong>en</strong>ing daarvan verantwoord kan plaatsvind<strong>en</strong>. Het hieruit voortvloei<strong>en</strong>de<br />
rapport 'Hoe staat het met de tweede fase?' concludeert dat de profielstructuur<br />
op zich voldoet, maar onvoldo<strong>en</strong>de keuzemogelijkhed<strong>en</strong> op<strong>en</strong>laat, dat zich bij het<br />
profiel Natuur <strong>en</strong> Techniek op de havo de meeste problem<strong>en</strong> voordo<strong>en</strong>, dat economie,<br />
<strong>natuur</strong>kunde <strong>en</strong> wiskunde eruit spring<strong>en</strong> als meest problematische vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat<br />
overlad<strong>en</strong>heid voor e<strong>en</strong> belangrijk deel e<strong>en</strong> probleem op schoolniveau is dat schol<strong>en</strong><br />
uiteindelijk zelf zull<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> oploss<strong>en</strong>. 8<br />
Het SLO-rapport constateert dat de mogelijkhed<strong>en</strong> om sam<strong>en</strong>hang <strong>tuss<strong>en</strong></strong> vakk<strong>en</strong><br />
aan te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, weinig word<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ut. Leerling<strong>en</strong> noem<strong>en</strong> dat als één van de oorzak<strong>en</strong><br />
van overlad<strong>en</strong>heid. Dat sam<strong>en</strong>hang zo moeilijk tot stand komt, wordt op schoolniveau<br />
veroorzaakt door tijdgebrek, de zware belasting van doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, manker<strong>en</strong>de<br />
voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> die sam<strong>en</strong>hang kunn<strong>en</strong> bevorder<strong>en</strong>, <strong>en</strong> verdeeldheid <strong>tuss<strong>en</strong></strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Ook inhoudelijk nodig<strong>en</strong> de programma's niet uit tot sam<strong>en</strong>hang. Aanpassing<br />
wordt dan ook aanbevol<strong>en</strong>.<br />
Overlad<strong>en</strong>heid is dus niet uitsluit<strong>en</strong>d e<strong>en</strong> schoolprobleem. E<strong>en</strong> aantal vakk<strong>en</strong> is van<br />
zichzelf te moeilijk of te omvangrijk. G<strong>en</strong>oemd word<strong>en</strong>: geschied<strong>en</strong>is op het vwo, economie,<br />
aardrijkskunde, <strong>natuur</strong>kunde, scheikunde, managem<strong>en</strong>t & organisatie (M&O)<br />
op de havo <strong>en</strong> maatschappijleer op de havo. Ook wiskunde wordt als overlad<strong>en</strong><br />
gek<strong>en</strong>schetst, maar de aard van de ervar<strong>en</strong> overlad<strong>en</strong>heid is niet duidelijk. Gebrek aan<br />
contacttijd speelt in ieder geval e<strong>en</strong> rol.<br />
Het SLO-rapport besluit met e<strong>en</strong> reeks aanbeveling<strong>en</strong>:<br />
• herzie de verdeling <strong>tuss<strong>en</strong></strong> voorgeschrev<strong>en</strong> programmaonderdel<strong>en</strong> <strong>en</strong> keuzemogelijkhed<strong>en</strong>;<br />
• herzie in elk geval de exam<strong>en</strong>programma's bij economie, <strong>natuur</strong>kunde, scheikunde<br />
<strong>en</strong> wiskunde;<br />
• herzie de positie van de gymnasiale opleiding;<br />
• maak de profiel<strong>en</strong> als onderwijskundige e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> zichtbaar voor leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>;<br />
• onderzoek de mogelijkhed<strong>en</strong> tot gedeeltelijke sam<strong>en</strong>voeging van de N-profiel<strong>en</strong>;<br />
• vergroot in de exam<strong>en</strong>programma's de onderlinge sam<strong>en</strong>hang met betrekking tot<br />
vakinhoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong>.<br />
De aanbeveling<strong>en</strong> spel<strong>en</strong> bij het klein onderhoud in 2003 nauwelijks e<strong>en</strong> rol. De<br />
'Regeling profiel<strong>en</strong> 2003' die dan het licht ziet, doet <strong>en</strong>kel kleine aanpassing<strong>en</strong> voor<br />
het profielwerkstuk, de moderne vreemde tal<strong>en</strong>, de klassieke tal<strong>en</strong> <strong>en</strong> klassieke <strong>en</strong><br />
culturele vorming (kcv), aardrijkskunde, geschied<strong>en</strong>is, maatschappijleer, filosofie, culturele<br />
<strong>en</strong> kunstzinnige vorming 2 <strong>en</strong> 3 (ckv2,3) <strong>en</strong> lichamelijke opvoeding 2 (lo2). 9 In<br />
de meer omvatt<strong>en</strong>de herinrichting van de tweede fase per 2007 word<strong>en</strong> de eerste<br />
drie aanbeveling<strong>en</strong> wel ter harte g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
133
Resultaat evaluatie door de Inspectie van het Onderwijs<br />
Vier jaar na de invoering door de eerste groep schol<strong>en</strong> maakt de Inspectie van het<br />
Onderwijs e<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong>balans op. In haar rapport 'Tweede fase vierde jaar' gaat de<br />
Inspectie van het Onderwijs na wat er van de oorspronkelijk aan de tweede fase<br />
gestelde doel<strong>en</strong> terecht is gekom<strong>en</strong>.<br />
Wat de eerste doelstelling betreft, verbetering van de aansluiting op het vervolgonderwijs;<br />
daar is vier jaar na invoering daar nog onvoldo<strong>en</strong>de zicht op. Wel neemt de<br />
wederzijdse oriëntatie <strong>tuss<strong>en</strong></strong> schol<strong>en</strong> voor havo- <strong>en</strong> vwo-instelling<strong>en</strong> voor hoger<br />
onderwijs toe. 10<br />
De modernisering van het onderwijsprogramma, de tweede doelstelling van de tweede<br />
fase, verloopt met vall<strong>en</strong> <strong>en</strong> opstaan. De oorspronkelijk ontworp<strong>en</strong> programma's<br />
war<strong>en</strong> te breed <strong>en</strong> te zwaar. Hoewel de overlad<strong>en</strong>heid met verlichtingsmaatregel<strong>en</strong> is<br />
teruggebracht, vraagt de zwaarte van sommige programma's nog steeds aandacht.<br />
De profilering beantwoordt op zich aan de verwachting<strong>en</strong>: kiez<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> bepaalde<br />
richting in het hoger onderwijs <strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> verdere beroepscarrière is met de profiel<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> bewuster proces geword<strong>en</strong>. De profielkeuzes verschill<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> havo <strong>en</strong> vwo.<br />
Op het vwo zijn de voorkeur<strong>en</strong> redelijk gespreid; op het havo word<strong>en</strong> de <strong>natuur</strong>profiel<strong>en</strong><br />
relatief weinig gekoz<strong>en</strong>. De verschill<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes zijn echter nog<br />
steeds groot. Het profiel Natuur <strong>en</strong> Techniek wordt op havo door slechts 2% van de<br />
meisjes gevolgd, op vwo door 5%. Daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> de meisjes op het vwo t<strong>en</strong><br />
opzichte van de jong<strong>en</strong>s meer voor het profiel Natuur <strong>en</strong> Gezondheid. 11 De beoogde<br />
sam<strong>en</strong>hang stipt de Inspectie van het Onderwijs als e<strong>en</strong> aandachtspunt aan. De<br />
sam<strong>en</strong>hang <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de vakk<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> het profieldeel is afhankelijk van initiatiev<strong>en</strong> van<br />
lerar<strong>en</strong>, constateert deze instantie. Vaak ontbrek<strong>en</strong> die. 12<br />
Programmatisch ziet de Inspectie v<strong>en</strong> het Onderwijs grote overlap <strong>tuss<strong>en</strong></strong> havo <strong>en</strong><br />
vwo. De opdracht aan de vakontwikkelgroep<strong>en</strong> om de programma's voor havo <strong>en</strong> vwo<br />
adequaat <strong>en</strong> duidelijk te onderscheid<strong>en</strong> in niveau <strong>en</strong> naar acc<strong>en</strong>t is slechts op onderdel<strong>en</strong><br />
gerealiseerd. Schol<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> pedagogisch-didactisch ev<strong>en</strong>min duidelijk onderscheid<br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> havo <strong>en</strong> vwo. Hooguit gaat het op de havo wat strakker <strong>en</strong> gestructureerder<br />
toe. Het strev<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> id<strong>en</strong>titeit voor de havo naast het vwo is niet<br />
gelukt, wordt geconcludeerd. Hoe ernstig dat is, hangt af van de mate waarin de<br />
inhoudelijke voorbereiding op het hoger beroepsonderwijs di<strong>en</strong>t te verschill<strong>en</strong> van die<br />
op het wet<strong>en</strong>schappelijk onderwijs. Komt die voorbereiding voor hele vakk<strong>en</strong> of vakgebied<strong>en</strong><br />
overe<strong>en</strong>, dan valt te overweg<strong>en</strong> om die vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> vakgebied<strong>en</strong> zowel aan<br />
havo- als vwo-leerling<strong>en</strong> aan te bied<strong>en</strong>. 13<br />
De realisatie van de derde doelstelling van de tweede fase, het vind<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> pass<strong>en</strong>de<br />
didactiek, is op de meeste schol<strong>en</strong> nog volop gaande. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> moet<strong>en</strong><br />
merkbaar hun draai nog vind<strong>en</strong> met de zelfstandigheid voor leerling<strong>en</strong>, de nieuwe<br />
vakk<strong>en</strong>, de nieuwe exam<strong>en</strong>programma's, de praktische opdracht<strong>en</strong> <strong>en</strong> de handelingsdel<strong>en</strong>.<br />
Organisatorisch voer<strong>en</strong> de meeste schol<strong>en</strong> opmerkelijke verandering<strong>en</strong><br />
door die flexibeler ler<strong>en</strong> <strong>en</strong> werk<strong>en</strong> mogelijk mak<strong>en</strong>. De Inspectie van het Onderwijs<br />
noemt in dit verband het perioderooster <strong>en</strong> de toetswek<strong>en</strong> die doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> tev<strong>en</strong>s in<br />
staat stell<strong>en</strong> tot werkstukbespreking<strong>en</strong> met leerling<strong>en</strong>, administratieve werkzaamhed<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> collegiaal overleg.<br />
Gezi<strong>en</strong> de exam<strong>en</strong>uitslag<strong>en</strong> van de eerste jar<strong>en</strong> doet de tweede fase het goed. Wel<br />
constateert de Inspectie van het Onderwijs dat de uitslagregeling onev<strong>en</strong>wichtig is <strong>en</strong><br />
dat herzi<strong>en</strong>ing daarvan voor de hand ligt. Zij werpt daarbij de vraag op of het c<strong>en</strong>trale<br />
exam<strong>en</strong> wel past bij de tweede fase. Daarom pleit zij voor e<strong>en</strong> zekere flexibilisering.<br />
Deze suggestie zal de rijksoverheid niet overnem<strong>en</strong>. Die hecht aan continuïteit <strong>en</strong> het<br />
civiel effect van het diploma. Dat kan alle<strong>en</strong> maar word<strong>en</strong> gegarandeerd door e<strong>en</strong><br />
degelijk, landelijk vergelijkbaar exam<strong>en</strong>. 14<br />
134
Terugblikk<strong>en</strong>d op de eerste vier jar<strong>en</strong> tweede fase stelt de Inspectie van het Onderwijs<br />
vast dat schol<strong>en</strong> veel oneff<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> in de uitvoering hebb<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> glad te strijk<strong>en</strong>.<br />
Tijd is voor het vervolg e<strong>en</strong> belangrijke succesfactor, ev<strong>en</strong>als de oplossing<strong>en</strong> die de<br />
minister weet te bied<strong>en</strong> voor de complexiteit van de organisatiestructuur <strong>en</strong> de zwaarte<br />
van sommige programma's. 15<br />
Zev<strong>en</strong> jaar tweede fase, e<strong>en</strong> balans<br />
In september 2005 publiceert het Tweede Fase Adviespunt het rapport 'Zev<strong>en</strong> jaar<br />
Tweede Fase, e<strong>en</strong> balans'. Hierin gaat het na in hoeverre door de invoering van de<br />
tweede fase de beoogde doel<strong>en</strong> van de 'Wet op de profiel<strong>en</strong>' uit 1997 zijn gerealiseerd.<br />
De uitvoeringspraktijk op schol<strong>en</strong> wordt daar zijdelings bij betrokk<strong>en</strong>, maar<br />
vormt ge<strong>en</strong> hoofdthema. 16 De evaluatie is ingedeeld naar de drie oorspronkelijke doelstelling<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de tweede fase. In de volgorde van het Tweede Fase<br />
Adviespunt zijn dat:<br />
• de modernisering van het onderwijsprogramma;<br />
• meer ruimte voor schol<strong>en</strong> in de keuze van werkvorm<strong>en</strong>;<br />
• de verbetering van de aansluiting <strong>tuss<strong>en</strong></strong> voortgezet <strong>en</strong> hoger onderwijs.<br />
De modernisering van het onderwijsprogramma<br />
Grondslag voor de modernisering van het onderwijsaanbod in de hogere leerjar<strong>en</strong> van<br />
havo <strong>en</strong> vwo is de profielstructuur: de geleding van het onderwijsprogramma in e<strong>en</strong><br />
geme<strong>en</strong>schappelijk deel, e<strong>en</strong> profieldeel <strong>en</strong> e<strong>en</strong> vrij deel, met binn<strong>en</strong> het profieldeel<br />
keuze uit vier profiel<strong>en</strong>, elk met eig<strong>en</strong> doorstroomrecht<strong>en</strong> in het vervolgonderwijs.<br />
Deze profielstructuur is in het onderwijsveld goed ontvang<strong>en</strong>, met één nuancering: de<br />
keuzevrijheid binn<strong>en</strong> het vrije deel valt erg mager uit.<br />
De uitwerking van de profielstructuur gaat in de eerste jar<strong>en</strong> van invoering met complicaties<br />
gepaard. Dat is begrijpelijk: de inhoud van vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> de toetsing <strong>en</strong> weging van<br />
vakonderdel<strong>en</strong> zijn, meer dan voorhe<strong>en</strong> gebruikelijk, aan voorschrift<strong>en</strong> gebond<strong>en</strong>.<br />
Deelvakk<strong>en</strong> naast heelvakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> zak-/slaagregeling waarbij het gewicht van e<strong>en</strong> vak<br />
afhangt van de plaats die het inneemt in het opleidingsdeel, leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> ingewikkelde<br />
regelgeving <strong>en</strong> e<strong>en</strong> overbelaste, versnipperde onderwijsorganisatie. Tuss<strong>en</strong>tijdse aanpassing<strong>en</strong><br />
vergrot<strong>en</strong> de complexiteit <strong>en</strong> daarmee de kans op fout<strong>en</strong>. De introductie van<br />
deelvakk<strong>en</strong> blijkt meer <strong>en</strong> meer ge<strong>en</strong> gelukkige greep te zijn geweest: de organisatorische<br />
<strong>en</strong> inhoudelijke bezwar<strong>en</strong> knell<strong>en</strong> dermate, dat afschaffing ervan wijs lijkt.<br />
Met de profielstructuur zijn de programma's van de hogere leerjar<strong>en</strong> van havo <strong>en</strong> vwo<br />
wel herk<strong>en</strong>baarder geword<strong>en</strong>. Schol<strong>en</strong> meld<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bewuster keuzeproces <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong><br />
blijk<strong>en</strong> maar zeld<strong>en</strong> van profiel te verander<strong>en</strong>. Voor het vervolgonderwijs blijk<strong>en</strong><br />
de profiel<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s minder e<strong>en</strong>duidig herk<strong>en</strong>baar. Zo is vooral de groep leerling<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>profiel gediffer<strong>en</strong>tieerder dan verwacht. Dit als gevolg van het bestaan<br />
van deel- <strong>en</strong> heelvakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> de beperkte eis<strong>en</strong> die t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van het vrije deel word<strong>en</strong><br />
gesteld.<br />
De profielstructuur heeft tot dusver e<strong>en</strong> beperkte inhoudelijke sam<strong>en</strong>hang gebracht.<br />
De vakontwikkelgroep<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> deze onvoldo<strong>en</strong>de geprogrammeerd; doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> lukt<br />
het niet om daar tijd voor vrij te mak<strong>en</strong>. Afgezi<strong>en</strong> van geslaagde vorm<strong>en</strong> van integratie<br />
binn<strong>en</strong> het literatuuronderwijs binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> beperkt aantal schol<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> de meeste<br />
poging<strong>en</strong> tot meer sam<strong>en</strong>hang te mak<strong>en</strong> met afstemming in manier<strong>en</strong> van lesgev<strong>en</strong>,<br />
didactiek <strong>en</strong> beoordeling.<br />
De modernisering van het onderwijsprogramma van de havo- <strong>en</strong> vwo-bov<strong>en</strong>bouw<br />
omvat meer dan e<strong>en</strong> herstructurering van dat programma. Nieuwe vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> nieuwe<br />
vakinhoud<strong>en</strong> do<strong>en</strong> hun intree.<br />
135
De nieuwe vakk<strong>en</strong> van de tweede fase: algem<strong>en</strong>e <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> (anw) culturele<br />
<strong>en</strong> kunstzinnige vorming 1 (ckv1), <strong>en</strong> keuzevakk<strong>en</strong> als het kunstvak, managem<strong>en</strong>t<br />
<strong>en</strong> organisatie (m&o), filosofie voor de havo, informatica <strong>en</strong> lichamelijke opvoeding 2,<br />
zijn soepel <strong>en</strong> tamelijk onomstred<strong>en</strong> ingevoerd. De inhoud van m&o vraagt nog wel<br />
aandacht: het vak wordt als te cijfermatig ervar<strong>en</strong>. Ook de positionering van het<br />
kunstvak lijkt onvoldo<strong>en</strong>de uitgekristalliseerd. Gezi<strong>en</strong> de naamgeving van <strong>en</strong> beeldvorming<br />
over het profiel Cultuur <strong>en</strong> Maatschappij ligt het kunstvak daar als verplicht profielvak<br />
voor de hand. Niettemin is het, <strong>en</strong> blijft het, daarin e<strong>en</strong> profielkeuzevak.<br />
Inhoudelijk nieuw zijn de grotere aandacht voor vaardighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> de voorschrift<strong>en</strong> voor<br />
toetsvorm<strong>en</strong> <strong>en</strong> de weging van de diverse exam<strong>en</strong>onderdel<strong>en</strong>. Op hoofdlijn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> de<br />
nieuwe exam<strong>en</strong>programma's soepel door de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ontvang<strong>en</strong>. Maar de uitwerking<br />
ervan is w<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. Aanvankelijk staat de studeerbaarheid van nogal wat programma's<br />
onder druk, deels omdat educatieve uitgevers <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> het zekere voor het onzekere<br />
nem<strong>en</strong>, deels omdat sommige programma's ook van zichzelf overlad<strong>en</strong> zijn. Het kost<br />
schol<strong>en</strong> moeite om voor de vereiste vaardighed<strong>en</strong> geschikt onderwijs <strong>en</strong> e<strong>en</strong> pass<strong>en</strong>de<br />
beoordeling te ontwikkel<strong>en</strong>. De, ook in gewicht, voorgeschrev<strong>en</strong> toetsvorm<strong>en</strong> als praktische<br />
opdracht<strong>en</strong>, handelingsdel<strong>en</strong> <strong>en</strong> profielwerkstuk blijk<strong>en</strong> voor leerling<strong>en</strong> én doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
tijdrov<strong>en</strong>d. In de loop der tijd wordt het aandeel van deze toetsvorm<strong>en</strong> dan ook beperkt.<br />
De handelingsdel<strong>en</strong> zijn als gevolg van <strong>tuss<strong>en</strong></strong>tijdse maatregel<strong>en</strong> van de rijksoverheid<br />
facultatief geword<strong>en</strong>. Praktische opdracht<strong>en</strong> zijn in gewicht <strong>en</strong> aantal teruggebracht. Het<br />
profielwerkstuk mag sinds januari 2000 ook e<strong>en</strong> meesterproef in één vak zijn.<br />
Met dergelijke verlichtingsmaatregel<strong>en</strong> zet e<strong>en</strong> tr<strong>en</strong>d in om de teugels rond de voorschrift<strong>en</strong><br />
wat te lat<strong>en</strong> vier<strong>en</strong>. Alle<strong>en</strong> dan lukt het schol<strong>en</strong> om hun onderwijs inhoudelijk<br />
wez<strong>en</strong>lijk te moderniser<strong>en</strong>. Met globalere inhoudsbepaling<strong>en</strong>, minder wegings- of<br />
vormvoorschrift<strong>en</strong> <strong>en</strong> facultatieve detaillering<strong>en</strong> voor het schoolexam<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> schol<strong>en</strong><br />
beter inspel<strong>en</strong> op de actualiteit, recht do<strong>en</strong> aan verschill<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
vakk<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>d houd<strong>en</strong>.<br />
Meer ruimte voor schol<strong>en</strong> in de keuze van werkvorm<strong>en</strong><br />
Om meer keuzeruimte voor werkvorm<strong>en</strong> te bied<strong>en</strong> is het tweede-fase-onderwijs<br />
geprogrammeerd in term<strong>en</strong> van de studielast voor de leerling<strong>en</strong>. Dat is de tijd die e<strong>en</strong><br />
gemiddelde leerling nodig heeft om zich de voorgeschrev<strong>en</strong> leerstof eig<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong>,<br />
thuis dan wel op school. Deze berek<strong>en</strong>ingsgrondslag stelt schol<strong>en</strong> in staat om de verwerving,<br />
verwerking <strong>en</strong> beoordeling van eindterm<strong>en</strong> per vak of vakonderdeel naar<br />
eig<strong>en</strong> inzicht te faciliter<strong>en</strong> met geschikte werkvorm<strong>en</strong> inclusief contacttijd op school.<br />
Met de tot dusver viger<strong>en</strong>de lesur<strong>en</strong>tabell<strong>en</strong> was feitelijk de les van 50 minut<strong>en</strong> het<br />
dominante kader voor onderwijs- <strong>en</strong> leeractiviteit<strong>en</strong>. De studielastb<strong>en</strong>adering verlegt<br />
nu het acc<strong>en</strong>t van voorgeschrev<strong>en</strong> onderwijstijd naar voorgeschrev<strong>en</strong> leertijd. Dat<br />
op<strong>en</strong>t voor het onderwijs mogelijkhed<strong>en</strong> tot vrijere werkvorm<strong>en</strong>, zoals kortere instructie<br />
aan meer groep<strong>en</strong> tegelijk <strong>en</strong> langere geleg<strong>en</strong>heid tot begeleide zelfwerkzaamheid<br />
voor de individuele leerling. Om schol<strong>en</strong> te inspirer<strong>en</strong> tot dergelijke keuzes introduceert<br />
de Stuurgroep Profiel Tweede Fase Voortgezet Onderwijs in de tijd dat de beeldvorming<br />
over de tweede fase op gang komt het studiehuisconcept. 17 Met deze metafoor<br />
prikkelt de Stuurgroep schol<strong>en</strong> om hún invulling te gev<strong>en</strong> aan actief <strong>en</strong> zelfstandig<br />
ler<strong>en</strong>, meer verantwoordelijkheid van de leerling voor het eig<strong>en</strong> leerproces, aandacht<br />
voor verschill<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> leerling<strong>en</strong>, motiver<strong>en</strong>de leermom<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, flexibiliteit in<br />
leerprocess<strong>en</strong> <strong>en</strong> coöperatief <strong>en</strong> interactief ler<strong>en</strong>. 18 In hoeverre hebb<strong>en</strong> de studielastb<strong>en</strong>adering<br />
<strong>en</strong> het studiehuisconcept effect gehad? Hebb<strong>en</strong> schol<strong>en</strong> hun ruimte<br />
b<strong>en</strong>ut? Is er sprake van e<strong>en</strong> grotere verscheid<strong>en</strong>heid aan werkvorm<strong>en</strong>?<br />
Aanvankelijk geeft de studielastb<strong>en</strong>adering schol<strong>en</strong> meer problem<strong>en</strong> dan dat zij hun<br />
ruimte biedt, constateert het Tweede fase Adviespunt in het rapport 'Zev<strong>en</strong> jaar<br />
Tweede fase, e<strong>en</strong> balans'. Zo zijn de studielastberek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> gebaseerd op de aanname<br />
dat bov<strong>en</strong>bouwleerling<strong>en</strong> gemiddeld 1600 klokur<strong>en</strong> per jaar aan hun schoolwerk<br />
136
ested<strong>en</strong>. Dat meeste leerling<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> dat niet waar; hun werkweek omvat meer prioriteit<strong>en</strong><br />
dan school alle<strong>en</strong>. Aanvankelijk pakt de studielast dan ook voor de leerling<strong>en</strong><br />
te belast<strong>en</strong>d uit <strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> verlichtingsmaatregel<strong>en</strong> nodig. Naarmate de tweede fase<br />
meer ingeburgerd raakt <strong>en</strong> het schol<strong>en</strong> beter lukt om organisatorisch <strong>en</strong> programmatisch<br />
orde op zak<strong>en</strong> te stell<strong>en</strong>, verminder<strong>en</strong> de klacht<strong>en</strong> over de discrepantie <strong>tuss<strong>en</strong></strong><br />
de geraamde studielast <strong>en</strong> de gerealiseerde studiepraktijk.<br />
De meeste schol<strong>en</strong> hanter<strong>en</strong> de voorgeschrev<strong>en</strong> studielast per vak niet alle<strong>en</strong> als ijkpunt<br />
voor de inzet van de leerling<strong>en</strong> maar ook voor de inzet van personele formatie.<br />
Voor het schooljaar 2000-2001 berek<strong>en</strong>t 92% van de havo- <strong>en</strong> vwo-schol<strong>en</strong> de doc<strong>en</strong>tformatie<br />
per vak via e<strong>en</strong> vaste omrek<strong>en</strong>formule uit de studielast. In de loop der tijd<br />
wijk<strong>en</strong> individuele schol<strong>en</strong> hier wat van af, maar mondjesmaat <strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> beperkt<br />
aantal vakk<strong>en</strong>, zoals ckv1, de moderne vreemde tal<strong>en</strong>, de klassieke tal<strong>en</strong> <strong>en</strong> wiskunde.<br />
Toch zijn er, als het om les- <strong>en</strong> begeleidingsvorm<strong>en</strong> gaat, aanzi<strong>en</strong>lijke ontwikkeling<strong>en</strong><br />
waarneembaar. Hier heeft het studiehuisconcept zijn werk gedaan. Het heeft veel <strong>en</strong>ergie<br />
losgemaakt, maar aanvankelijk ook veel misverstand<strong>en</strong> opgeroep<strong>en</strong>. Zo vatt<strong>en</strong> sommige<br />
schol<strong>en</strong> het studiehuis vooral fysiek op als e<strong>en</strong> anders ingerichte leeromgeving;<br />
andere schol<strong>en</strong> werk<strong>en</strong> het concept vooral pedagogisch-didactisch uit. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong><br />
doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de verwachting<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong> van elkaars rol in het studiehuis.<br />
Het vind<strong>en</strong> <strong>en</strong> uitwerk<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> tweede-fase-aanpak verliep <strong>en</strong> verloopt<br />
dan ook moeizaam. Voor m<strong>en</strong>ige school werk<strong>en</strong> de overlad<strong>en</strong>heid van het onderwijsprogramma<br />
<strong>en</strong> de hoge werkdruk onder doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> daarbij belemmer<strong>en</strong>d. Desondanks zijn er<br />
schol<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> succesvol studiehuis hebb<strong>en</strong> neergezet. Maar vele schol<strong>en</strong> zijn nog zoek<strong>en</strong>de<br />
naar e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>d pedagogisch-didactisch <strong>en</strong> organisatorisch schoolconcept<br />
dat is ingegev<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> onderwijsvisie van de school.<br />
De meeste schol<strong>en</strong> zijn inmiddels wel zover dat hun rooster meer omvat dan louter<br />
lesur<strong>en</strong>. Belangrijke nieuwe, <strong>en</strong> door veel schol<strong>en</strong> toegepaste, elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de schoolorganisatie<br />
zijn:<br />
• de keuzewerkur<strong>en</strong>: contacttijd die leerling<strong>en</strong> naar eig<strong>en</strong> inzicht mog<strong>en</strong> bested<strong>en</strong>,<br />
waarbij moet word<strong>en</strong> opgemerkt dat die nog lang niet altijd adequaat wordt ingevuld<br />
of georganiseerd;<br />
• het perioderooster in plaats van het tot voor kort gangbare rooster op jaarbasis, waardoor<br />
geconc<strong>en</strong>treerd aanbod van anders te versnipperde vakk<strong>en</strong> mogelijk wordt;<br />
• meer verantwoordelijkheid van de leerling voor het eig<strong>en</strong> leerproces, vooral door<br />
leerling<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> ler<strong>en</strong> <strong>en</strong> werk<strong>en</strong> aan de hand van studiewijzers. Deze zijn op vrijwel<br />
elke school geme<strong>en</strong>goed, maar schiet<strong>en</strong> soms hun doel voorbij. Sommige studiewijzers<br />
zijn zó doortimmerd dat leerling<strong>en</strong> nauwelijks ruimte krijg<strong>en</strong> om zelf<br />
vaardig te word<strong>en</strong> in het zelf plann<strong>en</strong> of aanpakk<strong>en</strong> van leeractiviteit<strong>en</strong>;<br />
• meer ler<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> school, bijvoorbeeld in het kader van e<strong>en</strong> praktische opdracht of<br />
het profielwerkstuk. To<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de sam<strong>en</strong>werking <strong>tuss<strong>en</strong></strong> het voortgezet <strong>en</strong> hoger<br />
onderwijs mak<strong>en</strong> het mogelijk dat leerling<strong>en</strong> dergelijke leeractiviteit<strong>en</strong> in de ambiance<br />
van het hoger onderwijs kunn<strong>en</strong> uitvoer<strong>en</strong>.<br />
Schol<strong>en</strong> zijn dus do<strong>en</strong>de met werkvorm<strong>en</strong> <strong>en</strong> didactiek, maar wez<strong>en</strong>lijke verandering<strong>en</strong><br />
blijv<strong>en</strong> hier achter, aldus het Tweede Fase Adviespunt. Het spreekt van didactische<br />
schraalheid, veroorzaakt door de nog steeds overweg<strong>en</strong>de klassikaal-frontale<br />
aanpak <strong>en</strong> door de nieuwe saaiheid die de huidige lesopzet binn<strong>en</strong>sluipt: de driedeling<br />
huiswerk nakijk<strong>en</strong>, kort instructie krijg<strong>en</strong>, nieuw huiswerk mak<strong>en</strong>. Het didactisch<br />
repertoire van doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> blijft merkbaar achter bij de mate waarin de tweede fase in<br />
formele zin is ingevoerd. Het Tweede Fase Adviespunt relateert deze constatering van<br />
de Inspectie van het Onderwijs 19 én leerling<strong>en</strong> 20 aan het beleid dat schol<strong>en</strong> voer<strong>en</strong><br />
om doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> activer<strong>en</strong>de didactiek aan te zett<strong>en</strong>. Schoolleiders die hiervoor<br />
het nodige in werking hebb<strong>en</strong> gesteld door e<strong>en</strong> onderwijsvisie te ontwikkel<strong>en</strong>, in te<br />
zett<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> didactische doorstart of de ontwikkeling<strong>en</strong> in de onderbouw aan te grijp<strong>en</strong><br />
voor de bov<strong>en</strong>bouw, zi<strong>en</strong> de didactische ontwikkeling<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> hun school met<br />
meer vertrouw<strong>en</strong> tegemoet dan hun collega's die dit niet hebb<strong>en</strong> gedaan. 21<br />
137
De ruimte die schol<strong>en</strong> tot dusver hebb<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ut om te kom<strong>en</strong> tot eig<strong>en</strong> werkvorm<strong>en</strong> in<br />
de tweede fase, blijkt al met al betrekkelijk. De ontwikkeling van adequate werkvorm<strong>en</strong><br />
heeft meer kans van slag<strong>en</strong> wanneer schoolleiders <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hun hand<strong>en</strong> minder<br />
vol hoev<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong> aan complicaties als gevolg van al te ingewikkelde <strong>en</strong> gedetailleerde<br />
voorschrift<strong>en</strong>. Met verlichting <strong>en</strong> vere<strong>en</strong>voudiging van regelgeving <strong>en</strong><br />
gerichte stimulans<strong>en</strong> schept de rijksoverheid betere voorwaard<strong>en</strong> om de beoogde<br />
didactische vernieuwing in de tweede fase op schoolniveau te begunstig<strong>en</strong>.<br />
De verbetering van de aansluiting <strong>tuss<strong>en</strong></strong> voortgezet <strong>en</strong> hoger onderwijs<br />
Het Tweede Fase Adviespunt vraagt zich af in hoeverre met de tweede fase de aansluiting<br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> voortgezet <strong>en</strong> hoger onderwijs is verbeterd. Het onderzocht daartoe<br />
het interne <strong>en</strong> externe r<strong>en</strong>dem<strong>en</strong>t van de tweede fase met de directe doorstroom <strong>en</strong><br />
de aansluiting <strong>tuss<strong>en</strong></strong> profiel<strong>en</strong> <strong>en</strong> sector<strong>en</strong> als aandachtspunt<strong>en</strong>; vervolg<strong>en</strong>s de studievoortgang<br />
<strong>en</strong> de aansluiting in k<strong>en</strong>nis, inzicht <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong>, respectievelijk in<br />
informatievoorzi<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> keuzebegeleiding.<br />
In de periode 1998-2004 blijkt het intern r<strong>en</strong>dem<strong>en</strong>t van de hogere leerjar<strong>en</strong> havo/vwo<br />
te zijn verbeterd: het deelnemersperc<strong>en</strong>tage steeg, het slagingsperc<strong>en</strong>tage steeg,<br />
ev<strong>en</strong>als het doorstroomr<strong>en</strong>dem<strong>en</strong>t in havo <strong>en</strong> vwo. 22/23 Wel is het aantal meisjes dat<br />
na e<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>profiel voor e<strong>en</strong> bètastudie kiest, nog steeds veel kleiner dan het aantal<br />
jong<strong>en</strong>s: 13% meisjes teg<strong>en</strong>over 51% jong<strong>en</strong>s van de betreff<strong>en</strong>de havo-leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
18% meisjes teg<strong>en</strong>over 50% jong<strong>en</strong>s bij het vwo. 24<br />
Ook het extern r<strong>en</strong>dem<strong>en</strong>t verbeterde: meer vwo-leerling<strong>en</strong> strom<strong>en</strong> direct door naar<br />
het wet<strong>en</strong>schappelijk onderwijs; meer havist<strong>en</strong> naar het hoger beroepsonderwijs. De<br />
directe doorstroom doet zich bij leerling<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> profiel Natuur <strong>en</strong> Techniek het<br />
sterkst, bij leerling<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> profiel Cultuur <strong>en</strong> Maatschappij het minst voor; bij vwo<br />
duidelijker dan bij havo. 25 In paragraaf 5.3 van het hoofdrapport kom<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
hierop terug.<br />
De leerling<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> hun vervolgopleiding sterk profielgebond<strong>en</strong>, vwo'ers meer dan<br />
havist<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s. De keuze voor de sector<strong>en</strong> in het hoger beroepsonderwijs, c.q.<br />
het wet<strong>en</strong>schappelijk onderwijs is na de invoering van de tweede fase niet wez<strong>en</strong>lijk<br />
veranderd. Dat geldt ook voor het aandeel stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dat na het eerste jaar switcht<br />
of stopt: dat blijft onverminderd ruim 20%. Met de tweede fase is ev<strong>en</strong>min de tr<strong>en</strong>d<br />
gekeerd van het licht teruglop<strong>en</strong>de perc<strong>en</strong>tage stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dat tijd<strong>en</strong>s hun eerste studiejaar<br />
voldoet aan de prestati<strong>en</strong>orm. Stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wijt<strong>en</strong> hun uitstroom tijd<strong>en</strong>s of na<br />
hun eerste studiejaar aan e<strong>en</strong> verkeerde studiekeuze. Hun opleiders wijt<strong>en</strong> de voortijdige<br />
uitstroom ook aan de te hoge moeilijkheidsgraad van de opleiding van hun<br />
eerste keus.<br />
Kwalitatief lijkt de tweede fase effect te sorter<strong>en</strong>: vwo'ers <strong>en</strong> vooral havist<strong>en</strong> met<br />
e<strong>en</strong> tweede-fase-diploma zijn positiever over de aansluiting in k<strong>en</strong>nis, inzicht <strong>en</strong><br />
vaardighed<strong>en</strong> dan havist<strong>en</strong> <strong>en</strong> vwo'ers oude stijl. Als het gaat om vaardighed<strong>en</strong> die<br />
in de tweede fase meer aandacht hadd<strong>en</strong> mog<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>, noem<strong>en</strong> eerstejaars in het<br />
hoger beroepsonderwijs initiatief nem<strong>en</strong>, communicatieve vaardighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong>.<br />
Voor eerstejaars in het wet<strong>en</strong>schappelijk onderwijs is de topdrie van onderbelichte<br />
vaardighed<strong>en</strong> studieplanning, analytische vaardighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> communicatieve<br />
vaardighed<strong>en</strong>.<br />
Ook de opleiders in het hoger beroepsonderwijs <strong>en</strong> het wet<strong>en</strong>schappelijk onderwijs<br />
zijn overweg<strong>en</strong>d positief tot zeer positief over de algem<strong>en</strong>e vaardighed<strong>en</strong> die de eerstejaars<br />
uit de tweede fase me<strong>en</strong>em<strong>en</strong>. 26 Over de algem<strong>en</strong>e k<strong>en</strong>nis van de tweedefase-instromers<br />
oordel<strong>en</strong> zij neutraal; over hun vakspecifieke k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong><br />
zijn de opleiders minder positief; opleiders in het wet<strong>en</strong>schappelijk onderwijs oordel<strong>en</strong><br />
hier negatiever dan opleiders in het hoger beroepsonderwijs. In het wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
138
onderwijs zijn de sector<strong>en</strong> 'Techniek', 'Economie' <strong>en</strong> 'Natuur' het meest kritisch; de<br />
sector<strong>en</strong> 'Techniek' <strong>en</strong> 'Economie' zijn dat in het hoger beroepsonderwijs. Het minst<br />
tevred<strong>en</strong> zijn ze over de taal- <strong>en</strong> rek<strong>en</strong>vaardighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> analytische vaardighed<strong>en</strong> van<br />
de instrom<strong>en</strong>de stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> tweede-fase-achtergrond.<br />
De stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zelf d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> positiever over hun geestelijke bagage. Stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
tweede-fase-diploma zijn tevred<strong>en</strong>er over de beheersing van diverse vaardighed<strong>en</strong> dan<br />
havist<strong>en</strong> <strong>en</strong> vwo'ers oude stijl; vakinhoudelijk zijn ze minder tevred<strong>en</strong>. De mate van<br />
tevred<strong>en</strong>heid over de vakinhoudelijke aansluiting hangt bij vwo'ers niet, bij havist<strong>en</strong><br />
wel, significant sam<strong>en</strong> met het in de tweede fase gevolgde profiel. De tevred<strong>en</strong>heid<br />
van stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> profiel Natuur <strong>en</strong> Gezondheid is in vrijwel alle sector<strong>en</strong> opvall<strong>en</strong>d<br />
hoog. Binn<strong>en</strong> de sector 'Techniek' is de tweede-fase-g<strong>en</strong>eratie significant minder<br />
tevred<strong>en</strong> over de vakinhoudelijke aansluiting dan de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van de oude stijl. Engels<br />
<strong>en</strong> wiskunde zijn dé vakk<strong>en</strong> waarbij de aansluiting niet deugt. Engels stelt te lage<br />
eis<strong>en</strong> in het hoger beroepsonderwijs <strong>en</strong> te hoge in het wet<strong>en</strong>schappelijk onderwijs;<br />
wiskunde is te moeilijk, in het bijzonder in de sector<strong>en</strong> 'Techniek', 'Economie',<br />
'Natuur' <strong>en</strong> 'Gedrag & Maatschappij'.<br />
Wat betreft de aansluiting in informatievoorzi<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> keuzebegeleiding: hogeschol<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> universiteit<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> meer werk van de informatievoorzi<strong>en</strong>ing, de keuzebegeleiding<br />
<strong>en</strong> de aansluiting met het voortgezet onderwijs. De instromers uit de tweede fase<br />
waarder<strong>en</strong> die informatievoorzi<strong>en</strong>ing, maar minder sterk dan de 'oudestijlers'. De helft<br />
van de tweede-fase-g<strong>en</strong>eratie is tevred<strong>en</strong> over de hulp bij de vakk<strong>en</strong>keuze; 30% tot<br />
40% is cont<strong>en</strong>t met de hulp bij het kiez<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> vervolgopleiding, dat is wat minder<br />
dan voorhe<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> lastig elem<strong>en</strong>t in de aansluiting <strong>tuss<strong>en</strong></strong> voortgezet <strong>en</strong> hoger onderwijs blijkt de<br />
beeldvorming over de stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die uit de tweede fase instrom<strong>en</strong>. Opleiders in het<br />
hoger beroepsonderwijs <strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schappelijk onderwijs hadd<strong>en</strong> om allerlei red<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
van de geprofileerde tweede fase e<strong>en</strong> kwalitatief sterkere <strong>en</strong> homog<strong>en</strong>ere instroom<br />
verwacht.<br />
Verbetering van de aansluiting is zowel in voortgezet als hoger onderwijs e<strong>en</strong> aandachtspunt.<br />
De contact<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> instelling<strong>en</strong> voor hoger onderwijs nem<strong>en</strong><br />
toe. De tweede fase heeft hier stimuler<strong>en</strong>d gewerkt, maar er valt nog e<strong>en</strong> wereld te<br />
winn<strong>en</strong>: de contact<strong>en</strong> spel<strong>en</strong> zich nog te weinig op doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>niveau af <strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudige<br />
middel<strong>en</strong> om de aansluiting verder te verbeter<strong>en</strong>, in het bijzonder de digitale mogelijkhed<strong>en</strong><br />
daartoe, blijv<strong>en</strong> nog te zeer onb<strong>en</strong>ut.<br />
Conclusies<br />
Het Tweede Fase Adviespunt onthoudt zich van e<strong>en</strong> eindoordeel als het gaat om de<br />
vraag in hoeverre de tweede fase na zev<strong>en</strong> jaar beantwoordt aan de oorspronkelijk<br />
gestelde doel<strong>en</strong>. Tuss<strong>en</strong> de regels door echter wordt wel duidelijk dat de tweede fase<br />
nog niet is wat het moet zijn. De optimalisering van de tweede fase is vooral e<strong>en</strong> zaak<br />
van de schol<strong>en</strong>, maar de schol<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> daarvoor gunstigere condities nodig: meer<br />
ruimte voor eig<strong>en</strong> keuzes, minder versnippering <strong>en</strong> minder overlad<strong>en</strong>heid. De aanpassing<strong>en</strong><br />
van de tweede fase per augustus 2007 zijn daarop gericht. De <strong>tuss<strong>en</strong></strong>balans<br />
van het Tweede Fase Adviespunt geeft er herhaaldelijk blijk van dat deze aanpassing<strong>en</strong><br />
als geroep<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>.<br />
139
Aanpassing<strong>en</strong> van <strong>en</strong> voorbereiding<strong>en</strong> op de tweede fase per<br />
augustus 2007<br />
In augustus 2007 wordt nieuwe regelgeving voor de tweede fase van kracht. Deze<br />
belooft schol<strong>en</strong>, doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> e<strong>en</strong> betere organiseerbaarheid, meer<br />
beleidsruimte <strong>en</strong> meer keuzemogelijkhed<strong>en</strong>. Begin 2003 maakte de minister de<br />
inrichtingsvoorstell<strong>en</strong> voor de nieuwe tweede fase bek<strong>en</strong>d in de nota 'Ruimte lat<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> keuzes bied<strong>en</strong> in de tweede fase havo <strong>en</strong> vwo'. Twee jaar later volgd<strong>en</strong> de voorstell<strong>en</strong><br />
voor de nieuwe exam<strong>en</strong>programma's. De voorlichtingsbrochure 'Op weg<br />
naar 2007' van het Tweede Fase Adviespunt <strong>en</strong> de vakspecifieke handreiking<strong>en</strong> voor<br />
de schoolexam<strong>en</strong>s van SLO steld<strong>en</strong> schol<strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s in staat om zich weloverwog<strong>en</strong><br />
te bezinn<strong>en</strong> op de ruimte die hun vanaf augustus 2007 organisatorisch <strong>en</strong> programmatisch<br />
wordt gebod<strong>en</strong>.<br />
In maart 2006 ging het Tweede Fase Adviespunt na, hoe schol<strong>en</strong> kwartier mak<strong>en</strong> voor<br />
de tweede fase van 2007. Het daaruit voortvloei<strong>en</strong>de monitorverslag laat zi<strong>en</strong>, dat de<br />
meeste respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> er nog niet uit zijn. 27 Er valt dan ook het nodige te besliss<strong>en</strong>:<br />
welke vakk<strong>en</strong> houd<strong>en</strong> we in 2007, welke voeg<strong>en</strong> we toe? Hoe organiser<strong>en</strong> <strong>en</strong> stur<strong>en</strong><br />
we de nieuwe tweede fase? De meeste schol<strong>en</strong> verker<strong>en</strong>, als het om deze vrag<strong>en</strong><br />
gaat, in de oriëntatie- of discussiefase. Toch tek<strong>en</strong><strong>en</strong> zich al wel <strong>en</strong>kele tr<strong>en</strong>ds af:<br />
• Het onderwijs blijft hoofdzakelijk georganiseerd in vakk<strong>en</strong>. Het bestaande aanbod<br />
van vakk<strong>en</strong> blijft onveranderd, er kom<strong>en</strong> hooguit nieuwe vakk<strong>en</strong> bij. Het Tweede<br />
Fase Adviespunt merkt hierbij op, dat schol<strong>en</strong> waarschijnlijk e<strong>en</strong> te optimistisch<br />
beeld hebb<strong>en</strong> van wat financieel <strong>en</strong> organisatorisch mogelijk is: lang niet alle voornem<strong>en</strong>s<br />
betreff<strong>en</strong>de het vakk<strong>en</strong>aanbod per 2007 zull<strong>en</strong> werkelijkheid word<strong>en</strong>;<br />
• Ingrijp<strong>en</strong>de herzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> van het onderwijsaanbod, weerspiegeld in e<strong>en</strong> herord<strong>en</strong>ing<br />
van studielastur<strong>en</strong>, zijn op de meeste schol<strong>en</strong> niet te verwacht<strong>en</strong>. Het aantal schol<strong>en</strong><br />
dat leerling<strong>en</strong> in het vierde leerjaar vwo in e<strong>en</strong> maatschappij- óf <strong>natuur</strong>stroom voorsorteert<br />
op e<strong>en</strong> definitiever profielindeling vanaf het vijfde leerjaar, neemt echter af;<br />
• De vrijheid bij de vakk<strong>en</strong>keuze in het vrije opleidingsdeel neemt licht af, vaak om<br />
roostertechnische <strong>en</strong> financiële red<strong>en</strong><strong>en</strong>;<br />
• Naast less<strong>en</strong> zett<strong>en</strong> meer schol<strong>en</strong> begeleidings- <strong>en</strong> zelfstudie-ur<strong>en</strong> op het rooster;<br />
het aandeel van dit soort ur<strong>en</strong> op het rooster stijgt;<br />
• Periodisering is in; de voorkeur<strong>en</strong> gaan uit naar twee of vier period<strong>en</strong> per schooljaar.<br />
E<strong>en</strong> overzicht als het bov<strong>en</strong>staande wekt de indruk dat schol<strong>en</strong> de aanstaande<br />
beleidsruimte voor de tweede fase opnieuw hoofdzakelijk organisatorisch gaan b<strong>en</strong>utt<strong>en</strong>.<br />
Maar de voorbereiding<strong>en</strong> op 2007 zijn nog niet voltooid. De eerste peiling van het<br />
Tweede Fase Adviespunt br<strong>en</strong>gt vooral de aanvangsfase aan het licht: het schepp<strong>en</strong><br />
van werkbare randvoorwaard<strong>en</strong>. Eind 2006 is merkbaar, dat schol<strong>en</strong> de volg<strong>en</strong>de stap<br />
zett<strong>en</strong>: de vakinhoudelijke <strong>en</strong> pedagogisch-didactische uitwerking. Sam<strong>en</strong>hang, aansluiting<br />
op ontwikkeling<strong>en</strong> in onderbouw <strong>en</strong> vervolgonderwijs <strong>en</strong> meer activer<strong>en</strong>de<br />
didactiek zijn daarbij nadrukkelijk aandachtspunt. De laatste drie tr<strong>en</strong>ds hierbov<strong>en</strong> zijn<br />
daar de organisatorische opmaat voor.<br />
140
Not<strong>en</strong><br />
1 Zie themadocum<strong>en</strong>t 2.<br />
2 Onderwijsbeleid sinds de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig. Werkdocum<strong>en</strong>t bij het advies Dereguler<strong>en</strong> met<br />
beleid, studie naar effect<strong>en</strong> van deregulering <strong>en</strong> autonomievergroting. Onderwijsraad 2002, p. 9.<br />
3 Bob Huijssoon <strong>en</strong> Rob de Kievit. Voorlichtingsbrochure havo/vwo. Actuele stand van zak<strong>en</strong><br />
invoering tweede fase. Sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>d overzicht van alle vakk<strong>en</strong>. Enschede: 1997, p. 7.<br />
4 Tweede fase vierde jaar. E<strong>en</strong> overzicht van de stand van zak<strong>en</strong> vier jaar na de invoering van de<br />
tweede fase havo/vwo. Inspectie van het Onderwijs. 2003, p. 13.<br />
5 Zev<strong>en</strong> jaar Tweede Fase, e<strong>en</strong> balans. D<strong>en</strong> Haag: Tweede Fase Adviespunt 2005, p. 21-22.<br />
6 De implem<strong>en</strong>tatie van de vernieuwing<strong>en</strong> in de tweede fase van havo <strong>en</strong> vwo. D<strong>en</strong> Haag:<br />
Tweede Fase Adviespunt 2001, p. 20.<br />
7 Het Procesmanagem<strong>en</strong>t VO (PMVO): monitorverslag<strong>en</strong>. SLO: vakdossiers. Inspectie<br />
van het Onderwijs: bezoekverslag<strong>en</strong>.<br />
8 Diephuis, H.H. Hoe staat het met de tweede fase? E<strong>en</strong> onderzoek naar success<strong>en</strong>, knelpunt<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> oplossing<strong>en</strong> in de profieldel<strong>en</strong>, het geme<strong>en</strong>schappelijke <strong>en</strong> het vrije deel. Enschede:<br />
2001, p. 35, 57.<br />
9 OC<strong>en</strong>W-regeling. Regeling profiel<strong>en</strong> 2003. VO/BOB-2003/16475. 2003, nr. 14, 15<br />
t/m 17.<br />
10 Tweede fase vierde jaar. E<strong>en</strong> overzicht van de stand van zak<strong>en</strong> vier jaar na de invoering van<br />
de tweede fase havo/vwo. Inspectie van het Onderwijs. 2003, p. 5, 18, 34.<br />
11 De staat van het onderwijs. Onderwijsverslag 2004/2005. Inspectie van het Onderwijs.<br />
2006, p. 176.<br />
12 Tweede fase vierde jaar. E<strong>en</strong> overzicht van de stand van zak<strong>en</strong> vier jaar na de invoering van<br />
de tweede fase havo/vwo. Inspectie van het Onderwijs. 2003, p. 5-6, 21, 34.<br />
13 Tweede fase vierde jaar. E<strong>en</strong> overzicht van de stand van zak<strong>en</strong> vier jaar na de invoering van<br />
de tweede fase havo/vwo. Inspectie van het Onderwijs. 2003, p. 6, 24, 34.<br />
14 Continuïteit <strong>en</strong> vernieuwing in de tweede fase havo/vwo. Ministerie van OCW. Tweede<br />
Kamer, vergaderjaar 2001-2002, 28000 VII, nr. 98, p. 14.<br />
15 Tweede fase vierde jaar. E<strong>en</strong> overzicht van de stand van zak<strong>en</strong> vier jaar na de invoering van<br />
de tweede fase havo/vwo. Inspectie van het Onderwijs. 2003, p. 8, 35.<br />
16 Zev<strong>en</strong> jaar Tweede Fase, e<strong>en</strong> balans. Evaluatie Tweede Fase. Tweede Fase Adviespunt.<br />
D<strong>en</strong> Haag: 2005, p. 16.<br />
17 Zie ‘de scharniernota's’: Stuurgroep Profiel Tweede Fase Voortgezet Onderwijs.<br />
Tweede Fase, scharnier <strong>tuss<strong>en</strong></strong> basisvorming <strong>en</strong> hoger onderwijs. E<strong>en</strong> uitwerking op hoofdlijn<strong>en</strong><br />
van de nota's profiel van de tweede fase van het voortgezet onderwijs. D<strong>en</strong> Haag: 1993 <strong>en</strong><br />
Stuurgroep Profiel Tweede Fase Voortgezet Onderwijs. De Tweede Fase vernieuwt, scharnier<br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> basisvorming <strong>en</strong> hoger onderwijs. D<strong>en</strong> Haag: 1994.<br />
18 Zev<strong>en</strong> jaar Tweede Fase, e<strong>en</strong> balans. Evaluatie Tweede Fase. Tweede Fase Adviespunt.<br />
D<strong>en</strong> Haag: 2005, p. 38.<br />
19 Tweede fase vierde jaar. E<strong>en</strong> overzicht van de stand van zak<strong>en</strong> vier jaar na de invoering van<br />
de tweede fase havo/vwo. Inspectie van het Onderwijs 2003, p. 26.<br />
20 Tweede Fase, Nieuwe stijl? E<strong>en</strong> onderzoek onder naar de Tweede Fase <strong>en</strong> het studiehuis vanuit<br />
het perspectief van de leerling<strong>en</strong>. Laks. Amsterdam: 2003, p. 8-13, 47.<br />
21 Zev<strong>en</strong> jaar Tweede Fase, e<strong>en</strong> balans. Evaluatie Tweede Fase. Tweede Fase Adviespunt.<br />
D<strong>en</strong> Haag: 2005, p. 44.<br />
22 Zev<strong>en</strong> jaar Tweede Fase, e<strong>en</strong> balans. Evaluatie Tweede Fase. Tweede Fase Adviespunt.<br />
D<strong>en</strong> Haag: 2005, p. 52-58, 89, 146.<br />
23 Ook exam<strong>en</strong>technisch verloopt de tweede fase bevredig<strong>en</strong>d. Weliswaar do<strong>en</strong> de<br />
opgav<strong>en</strong> expliciet e<strong>en</strong> beroep op vaardighed<strong>en</strong>, conform de eindterm<strong>en</strong> van de tweede<br />
fase, maar de verschill<strong>en</strong> die de vergelijking <strong>tuss<strong>en</strong></strong> havo, respectievelijk vwo, oude<br />
<strong>en</strong> nieuwe stijl oplevert, zijn niet verontrust<strong>en</strong>d (Alberts, R.V.J. <strong>en</strong> M.M.L. Verhelst-<br />
Deman. Exam<strong>en</strong>verslag vbo/mavo/havo/vwo 2001. Arnhem: 2001, p. 27) Ook met de<br />
tweede fase blijft de algem<strong>en</strong>e indruk van het exam<strong>en</strong> onveranderd: "De exam<strong>en</strong>s [...]<br />
stond<strong>en</strong> volop in de publiciteit. Toch k<strong>en</strong>d<strong>en</strong> ze over het algeme<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rustig verloop.<br />
De reacties op de exam<strong>en</strong>s war<strong>en</strong> zoals dat gebruikelijk is: wissel<strong>en</strong>d kritisch <strong>en</strong> positief."<br />
(de exam<strong>en</strong>verslag<strong>en</strong> 2000 t/m 2006, p. 7).<br />
141
24 De staat van het onderwijs. Onderwijsverslag 2004/2005. Inspectie van het Onderwijs.<br />
2006, p. 176-177.<br />
25 Zev<strong>en</strong> jaar Tweede Fase, e<strong>en</strong> balans. Evaluatie Tweede Fase. Tweede Fase Adviespunt.<br />
D<strong>en</strong> Haag: 2005, p. 59-70, 89, 146.<br />
26 Het betreft hier twaalf vaardighed<strong>en</strong>, te wet<strong>en</strong>: zelfstandig werk<strong>en</strong>, creativiteit, initiatief<br />
nem<strong>en</strong>, communicatieve vaardighed<strong>en</strong>, sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong>, studieplanning, informatie verzamel<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
verwerk<strong>en</strong>, taalvaardigheid, rek<strong>en</strong>vaardigheid, computervaardighed<strong>en</strong>, nauwkeurig werk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
analytische vaardighed<strong>en</strong>. In het hoger beroepsonderwijs is m<strong>en</strong> vooral te sprek<strong>en</strong> over<br />
sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong> <strong>en</strong> computervaardighed<strong>en</strong>. Taalvaardigheid, rek<strong>en</strong>vaardigheid, nauwkeurig werk<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> analytische vaardighed<strong>en</strong> scor<strong>en</strong> daar lager. Dat laatste geldt ook voor het wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
onderwijs. Daar scor<strong>en</strong> communicatieve vaardighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> computervaardighed<strong>en</strong><br />
het meest positief. (o.c. p.119-120). Overig<strong>en</strong>s merk<strong>en</strong> de opleiders in het vervolgonderwijs<br />
op dat taalvaardigheid, rek<strong>en</strong>vaardigheid, nauwkeurig werk<strong>en</strong> <strong>en</strong> analytische vaardighed<strong>en</strong><br />
al voor de invoering van de tweede fase terugliep<strong>en</strong>. Er is dus ge<strong>en</strong> directe<br />
sam<strong>en</strong>hang <strong>tuss<strong>en</strong></strong> deze tr<strong>en</strong>d <strong>en</strong> de tweede fase; hooguit kan m<strong>en</strong> stell<strong>en</strong>, dat de<br />
tweede fase in dez<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> tr<strong>en</strong>dbreuk heeft bewerkstelligd (o.c. p. 123).<br />
27 194 van de 526 havo- <strong>en</strong> vwo-schol<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gereageerd op de peiling van het<br />
Tweede Fase Adviespunt. Dat is e<strong>en</strong> zeer behoorlijke respons van 37% (Tweede Fase<br />
Adviespunt. Monitor aanpassing profiel<strong>en</strong> Tweede Fase per 2006. Peiling 1: Voornem<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />
beslissing<strong>en</strong> m.b.t. 2007, gemet<strong>en</strong> in maart 2006. April 2006, p. 2).<br />
142
Literatuur<br />
Alberts, R.V.J. <strong>en</strong> M.M.L. Verhelst-Deman (2000), Exam<strong>en</strong>verslag vbo/mavo/havo/vwo<br />
2000. Arnhem.<br />
Alberts, R.V.J. <strong>en</strong> M.M.L. Verhelst-Deman (2001), Exam<strong>en</strong>verslag vbo/mavo/havo/vwo<br />
2001. Arnhem.<br />
Alberts, R.V.J. <strong>en</strong> J. Noordermeer (2002), Exam<strong>en</strong>verslag vbo/mavo/havo/vwo 2002. Arnhem.<br />
Alberts, R.V.J. <strong>en</strong> J. Noordermeer (2003), Exam<strong>en</strong>verslag vbo/mavo/havo/vwo 2003. Arnhem.<br />
Alberts, R.V.J (2004), Exam<strong>en</strong>verslag vbo/mavo/havo/vwo 2004. Arnhem.<br />
Alberts, R.V.J. (2005), Verslag van de exam<strong>en</strong>campagne 2005 voortgezet onderwijs 2005.<br />
Arnhem.<br />
Alberts, R.V.J. (2006), Verslag van de exam<strong>en</strong>campagne 2006 voortgezet onderwijs 2006.<br />
Arnhem.<br />
Diephuis, H.H. (2001), Hoe staat het met de tweede fase? E<strong>en</strong> onderzoek naar success<strong>en</strong>, knelpunt<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> oplossing<strong>en</strong> in de profieldel<strong>en</strong>, het geme<strong>en</strong>schappelijke <strong>en</strong> het vrije deel. Enschede.<br />
Huijssoon, B. <strong>en</strong> R. de Kievit (1997), Voorlichtingsbrochure havo/vwo. Actuele stand van<br />
zak<strong>en</strong> invoering tweede fase. Sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>d overzicht van alle vakk<strong>en</strong>. Enschede.<br />
Inspectie van het Onderwijs. De eerste exam<strong>en</strong>s Tweede fase HAVO. Voorhoede of spitsroede?<br />
Inspectierapport nr.2000-7.<br />
Inspectie van het Onderwijs. De tweede fase havo-vwo. Verslag van e<strong>en</strong> inspectieonderzoek<br />
in het najaar van 2000.<br />
Inspectie van het Onderwijs. Tweede fase vierde jaar. E<strong>en</strong> overzicht van de stand van zak<strong>en</strong><br />
vier jaar na de invoering van de tweede fase havo/vwo.<br />
Inspectie van het Onderwijs (2006), De staat van het onderwijs. Onderwijsverslag 2004/2005.<br />
Laks (2003), Tweede fase, Nieuwe stijl? E<strong>en</strong> onderzoek onder naar de Tweede fase <strong>en</strong> het studiehuis<br />
vanuit het perspectief van de leerling<strong>en</strong>. Amsterdam.<br />
Ministerie van OCW. Continuïteit <strong>en</strong> vernieuwing in de tweede fase havo/vwo. Tweede<br />
Kamer, vergaderjaar 2001-2002, 28000 VII, nr.98.<br />
Ministerie van OCW (2003), Ruimte lat<strong>en</strong> <strong>en</strong> keuzes bied<strong>en</strong> in de tweede fase havo <strong>en</strong> vwo.<br />
Zoetermeer.<br />
OC<strong>en</strong>W-regeling (1998), Regeling aanpassing exam<strong>en</strong>s profiel<strong>en</strong> v.w.o./h.a.v.o. VO/BOB-<br />
98/52287, nr. 30b, 5 t/m 14.<br />
OC<strong>en</strong>W-regeling (2000), Tijdelijke maatregel<strong>en</strong> profiel<strong>en</strong> vwo/havo VO/BOB-2000/10.201,<br />
nr. 9, 23 t/m 34.<br />
OC<strong>en</strong>W-regeling (2003), Regeling profiel<strong>en</strong> 2003. VO/BOB-2003/16475, nr. 14, 15 t/m 17.<br />
143
Staatsblad van het Koninkrijk der Nederland<strong>en</strong>. Jaargang 1997. 322. Wet van 2 juli<br />
1997 tot wijziging van de Wet op het voortgezet onderwijs, de Wet op het hoger<br />
onderwijs <strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schappelijk onderzoek <strong>en</strong> de Wet educatie <strong>en</strong> beroepsonderwijs in<br />
verband met verbetering van de aansluiting van het voorbereid<strong>en</strong>d wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
onderwijs <strong>en</strong> het hoger algeme<strong>en</strong> voortgezet onderwijs op het hoger onderwijs (profiel<strong>en</strong><br />
voortgezet onderwijs).<br />
Stuurgroep Profiel Tweede Fase Voortgezet Onderwijs (1993), Tweede fase, scharnier <strong>tuss<strong>en</strong></strong><br />
basisvorming <strong>en</strong> hoger onderwijs. E<strong>en</strong> uitwerking op hoofdlijn<strong>en</strong> van de nota's profiel van<br />
de tweede fase van het voortgezet onderwijs. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Stuurgroep Profiel Tweede Fase Voortgezet Onderwijs (1984), De Tweede fase vernieuwt,<br />
scharnier <strong>tuss<strong>en</strong></strong> basisvorming <strong>en</strong> hoger onderwijs. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Tweede Fase Adviespunt (2001), De implem<strong>en</strong>tatie van de vernieuwing<strong>en</strong> in de tweede fase van<br />
havo <strong>en</strong> vwo. Eindverslag van de schoolbezoek<strong>en</strong> van het Tweede Fase Adviespunt. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Tweede Fase Adviespunt (2005), Zev<strong>en</strong> jaar Tweede fase, e<strong>en</strong> balans. Evaluatie Tweede fase.<br />
D<strong>en</strong> Haag.<br />
Tweede Fase Adviespunt (2005), Op weg naar 2007. Beslispunt<strong>en</strong> voor de herinrichting van<br />
de tweede fase per 1 augustus 2007. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Tweede Fase Adviespunt (2006), (update) Op weg naar 2007. Beslispunt<strong>en</strong> voor de herinrichting<br />
van de tweede fase per 1 augustus 2007. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Tweede Fase Adviespunt (2006), Monitor aanpassing profiel<strong>en</strong> Tweede fase per 2006.<br />
Peiling 1: Voornem<strong>en</strong>s <strong>en</strong> beslissing<strong>en</strong> m.b.t. 2007, gemet<strong>en</strong> in maart 2006.<br />
144
Themadocum<strong>en</strong>t 5: Concept-contextb<strong>en</strong>adering<br />
Inleiding<br />
De minister heeft in haar opdracht de <strong>Profielcommissie</strong>s gevraagd haar op e<strong>en</strong> aantal<br />
punt<strong>en</strong> te adviser<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarbij aandacht te sch<strong>en</strong>k<strong>en</strong> aan de relatie <strong>tuss<strong>en</strong></strong> kernconcept<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> kernvaardighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> context<strong>en</strong>. De Koninklijke Nederlandse Akademie van<br />
Wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> (KNAW) 1 heeft in haar advies voorgesteld om onderscheid te mak<strong>en</strong><br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> duurzame kernconcept<strong>en</strong> <strong>en</strong> kernvaardighed<strong>en</strong> aan de <strong>en</strong>e kant <strong>en</strong> wissel<strong>en</strong>de<br />
theoretische <strong>en</strong> praktische context<strong>en</strong> aan de andere kant. Vervolg<strong>en</strong>s hebb<strong>en</strong> diverse<br />
vernieuwingscommissies de concept-contextb<strong>en</strong>adering als uitgangspunt gekoz<strong>en</strong> voor<br />
het ontwikkel<strong>en</strong> van programma's voor schoolvakk<strong>en</strong> in de tweede fase havo (hoger<br />
algeme<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>d onderwijs) <strong>en</strong> vwo (voorbereid<strong>en</strong>d wet<strong>en</strong>schappelijk onderwijs).<br />
Niet alle<strong>en</strong> de vernieuwingscommissies voor de <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke vakk<strong>en</strong>, maar<br />
ook die voor het vak economie hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> concept-contextb<strong>en</strong>adering gekoz<strong>en</strong> om<br />
voor leerling<strong>en</strong> relevante leerstof te selecter<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> exam<strong>en</strong>programma te ord<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Het vak wiskunde neemt deze b<strong>en</strong>adering als uitgangspunt om inhoud<strong>en</strong> te selecter<strong>en</strong>.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s hebb<strong>en</strong> zich in deze b<strong>en</strong>adering verdiept om te onderzoek<strong>en</strong> of<br />
deze b<strong>en</strong>adering e<strong>en</strong> bijdrage kan lever<strong>en</strong> aan de inhoudelijke ontwikkeling <strong>en</strong> vernieuwing<br />
van de tweede fase op lange termijn. De vraag spitst zich met name toe of deze<br />
b<strong>en</strong>adering bij kan drag<strong>en</strong> aan het bepal<strong>en</strong> wat algeme<strong>en</strong> verplicht moet zijn in e<strong>en</strong> vak<br />
<strong>en</strong> wat de ruimte voor schol<strong>en</strong>, lerar<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> moet zijn. Ook constater<strong>en</strong> de<br />
<strong>Profielcommissie</strong>s dat in verschill<strong>en</strong>de schoolvakk<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schappelijke beweegred<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong> in de discussie over de vernieuwing van deze schoolvakk<strong>en</strong>.<br />
Wat is e<strong>en</strong> concept-contextb<strong>en</strong>adering?<br />
E<strong>en</strong> concept-contextb<strong>en</strong>adering is e<strong>en</strong> manier om e<strong>en</strong> onderwijsprogramma te ord<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
De b<strong>en</strong>adering kan gebruikt word<strong>en</strong> om inhoud<strong>en</strong> te selecter<strong>en</strong>. Zij kan ook als<br />
pedagogisch-didactische aanpak ingezet word<strong>en</strong> op schoolniveau. De vernieuwingscommissies<br />
voor de vakk<strong>en</strong> economie, <strong>natuur</strong>kunde, scheikunde, biologie <strong>en</strong> wiskunde<br />
hebb<strong>en</strong> ervoor gekoz<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> concept-contextb<strong>en</strong>adering als uitgangspunt<br />
te kiez<strong>en</strong>. Binn<strong>en</strong> de bètavakk<strong>en</strong> heeft scheikunde het voortouw g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in de vernieuwing<br />
van het programma.<br />
Het vernieuwde scheikundeonderwijs zal zich niet meer richt<strong>en</strong> op het bied<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
compleet overzicht van de scheikunde, maar op het verwerv<strong>en</strong> van inzicht in de wisselwerking<br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> context<strong>en</strong> <strong>en</strong> concept<strong>en</strong>. Op deze wijze ler<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> de chemie<br />
achter product<strong>en</strong> <strong>en</strong> process<strong>en</strong> in de maatschappij begrijp<strong>en</strong>.<br />
De verschill<strong>en</strong>de vernieuwingscommissies mak<strong>en</strong> elk gebruik van e<strong>en</strong> andere beschrijving<br />
van concept<strong>en</strong> <strong>en</strong> context<strong>en</strong>. De overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> in deze omschrijving<strong>en</strong> zijn<br />
echter groter dan de verschill<strong>en</strong>. Deze laatste zijn deels terug te voer<strong>en</strong> op verschill<strong>en</strong><br />
in cultuur <strong>en</strong> tradities binn<strong>en</strong> de afzonderlijke wet<strong>en</strong>schappelijke disciplines. Het is<br />
daarom niet wez<strong>en</strong>lijk van belang dat er partieel afwijk<strong>en</strong>de interpretaties bestaan van<br />
e<strong>en</strong> concept-contextb<strong>en</strong>adering. Het is wel van belang dat schol<strong>en</strong>, doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> vooral<br />
leerling<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> hinder ondervind<strong>en</strong> van het gebruik van variër<strong>en</strong>de definities. Het<br />
advies is dan ook om de volg<strong>en</strong>de omschrijving<strong>en</strong> te hanter<strong>en</strong> van beide begripp<strong>en</strong>.<br />
Concept<strong>en</strong> zijn basis- of grondbegripp<strong>en</strong>, zoals principes, beginsel<strong>en</strong>, theorieën,<br />
ideeën, beeld<strong>en</strong>, wett<strong>en</strong>, structur<strong>en</strong> of system<strong>en</strong>, die basis <strong>en</strong> kader vorm<strong>en</strong> voor de<br />
k<strong>en</strong>nisopbouw in e<strong>en</strong> discipline. D<strong>en</strong>k<strong>en</strong> op het niveau van concept<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> noodzakelijke<br />
voorwaarde voor het verwerv<strong>en</strong> van inzicht in e<strong>en</strong> discipline. Het is voor leerling<strong>en</strong><br />
tev<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> middel om de werkelijkheid te ler<strong>en</strong> hanter<strong>en</strong>. Concept<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> ook<br />
gebruikt word<strong>en</strong> voor de opbouw van e<strong>en</strong> onderwijsprogramma <strong>en</strong> e<strong>en</strong> doorlop<strong>en</strong>de<br />
leerlijn in sam<strong>en</strong>hang met aangr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>de onderwijsprogramma's.<br />
145
Context<strong>en</strong> zijn brugg<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de werkelijkheid <strong>en</strong> de concept<strong>en</strong> <strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> ook verbinding<strong>en</strong><br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> de concept<strong>en</strong> onderling. Er zijn verschill<strong>en</strong>de context<strong>en</strong> beschikbaar:<br />
maatschappelijke, beroepsgerichte, theoretische, experim<strong>en</strong>tele <strong>en</strong> didactische context<strong>en</strong>.<br />
Ze vorm<strong>en</strong> aanleiding tot verk<strong>en</strong>ning van toepassing<strong>en</strong> van product<strong>en</strong> uit vakgebied<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s tot het aanler<strong>en</strong> van de concept<strong>en</strong> die daaraan t<strong>en</strong> grondslag<br />
ligg<strong>en</strong> <strong>en</strong> de verdieping daarvan. Het onderscheid in niveau kan tot uitdrukking<br />
gebracht word<strong>en</strong> in de diepgang of complexiteit van context<strong>en</strong>.<br />
Schol<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of leerling<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> zelf e<strong>en</strong> keuze mak<strong>en</strong> uit context<strong>en</strong>, afhankelijk van<br />
het niveau <strong>en</strong> het leerjaar. Deze kunn<strong>en</strong> bestaan uit maatschappelijke (ook leefwereld),<br />
beroepsgerichte, theoretische, experim<strong>en</strong>tele <strong>en</strong> didactische context<strong>en</strong>. Ook kunn<strong>en</strong><br />
er binn<strong>en</strong> de exam<strong>en</strong>programma's <strong>en</strong>kele context<strong>en</strong> vastgelegd word<strong>en</strong>.<br />
Concept<strong>en</strong>, context<strong>en</strong> <strong>en</strong> (sleutel)activiteit<strong>en</strong><br />
Naast concept<strong>en</strong> <strong>en</strong> context<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> de vernieuwingscommissies voor de vakk<strong>en</strong><br />
scheikunde, biologie <strong>en</strong> <strong>natuur</strong>kunde, ook voor het b<strong>en</strong>oem<strong>en</strong> van zog<strong>en</strong>aamde (sleutel)activiteit<strong>en</strong>.<br />
Deze (sleutel)activiteit<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> plaats binn<strong>en</strong> context<strong>en</strong>, waarbij handeling<strong>en</strong><br />
c<strong>en</strong>traal staan waarvoor voor de uitvoering <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke k<strong>en</strong>nis<br />
<strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> ess<strong>en</strong>tieel zijn. In deze handeling<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> de attitude <strong>en</strong> gedragsaspect<strong>en</strong><br />
van leerling<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke plaats in.<br />
In de bijlage staan twee voorbeeld<strong>en</strong> van de concept-contextb<strong>en</strong>adering, één voor<br />
scheikunde <strong>en</strong> één voor economie.<br />
Het ler<strong>en</strong> van concept<strong>en</strong><br />
Op basis van onderzoek naar de manier waarop m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> vraagstukk<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ader<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
oploss<strong>en</strong>, blijkt dat de k<strong>en</strong>nis van experts geord<strong>en</strong>d is rondom belangrijke ideeën <strong>en</strong><br />
concept<strong>en</strong>, zoals bijvoorbeeld de 'Tweede wet van Newton' in de <strong>natuur</strong>kunde. Verder<br />
blijkt dat de concept<strong>en</strong> niet op zich staan. De k<strong>en</strong>nis van deze concept<strong>en</strong> omvat ook<br />
e<strong>en</strong> aanduiding van de context<strong>en</strong> waarin de concept<strong>en</strong> gebruikt word<strong>en</strong>. Voor experts<br />
op e<strong>en</strong> bepaald gebied zijn niet alle<strong>en</strong> de concept<strong>en</strong> van belang, maar ook de k<strong>en</strong>nis<br />
van de verschill<strong>en</strong>de gebied<strong>en</strong> in de eig<strong>en</strong> disciplines. Er moet echter onderscheid<br />
gemaakt word<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de k<strong>en</strong>nis van e<strong>en</strong> onderwerp die voor experts van belang is,<br />
<strong>en</strong> de k<strong>en</strong>nis die in e<strong>en</strong> onderwijssituatie van belang is om te zorg<strong>en</strong> dat het er effectief<br />
onderwijs gegev<strong>en</strong> wordt. Deze resultat<strong>en</strong> uit diverse onderzoek<strong>en</strong> suggerer<strong>en</strong> dat<br />
de curricula van leerling<strong>en</strong> zodanig gestructureerd zoud<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> dat het<br />
ler<strong>en</strong> leidt tot begrip van de concept<strong>en</strong>. 2<br />
Geme<strong>en</strong>schappelijke beweegred<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
De discussies over de vernieuwing van e<strong>en</strong> aantal vakk<strong>en</strong> in de tweede fase havo <strong>en</strong><br />
vwo kunn<strong>en</strong> gek<strong>en</strong>merkt word<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> aantal geme<strong>en</strong>schappelijke knelpunt<strong>en</strong>. De<br />
concept-contextb<strong>en</strong>adering kan e<strong>en</strong> manier zijn om deze knelpunt<strong>en</strong> te verminder<strong>en</strong><br />
of zelfs op te heff<strong>en</strong>.<br />
Overlad<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> versnippering<br />
Overlad<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> versnippering zijn twee woord<strong>en</strong> die bij de invoering van de tweede<br />
fase veel gehoord werd<strong>en</strong>. Zowel als het ging om de structuur van de profiel<strong>en</strong> als om<br />
de inhoud van de profielvakk<strong>en</strong>. Vernieuwingscommissies van schoolvakk<strong>en</strong> staan telk<strong>en</strong>s<br />
voor het dilemma om leerling<strong>en</strong> aan de <strong>en</strong>e kant de belangrijkste beginsel<strong>en</strong> van<br />
e<strong>en</strong> vakgebied bij te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> (e<strong>en</strong> beeld te gev<strong>en</strong> van de inhoud <strong>en</strong> de werkwijze van<br />
146
e<strong>en</strong> discipline) <strong>en</strong> tegelijkertijd e<strong>en</strong> haalbaar <strong>en</strong> aantrekkelijk programma aan te bied<strong>en</strong><br />
aan e<strong>en</strong> grote groep verschill<strong>en</strong>de leerling<strong>en</strong>. Daarbij komt dat de disciplines zich<br />
steeds verder ontwikkel<strong>en</strong> <strong>en</strong> er op raak- <strong>en</strong> snijvlakk<strong>en</strong> nieuwe disciplines ontstaan.<br />
Daardoor is e<strong>en</strong> veelgehoorde klacht dat de programma's, van met name de bètavakk<strong>en</strong>,<br />
overlad<strong>en</strong> <strong>en</strong> versnipperd zijn. E<strong>en</strong> deel van de leerling<strong>en</strong> ervaart mede hierdoor deze<br />
vakk<strong>en</strong> als zwaar <strong>en</strong> onaantrekkelijk. E<strong>en</strong> deel van de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> heeft het gevoel het programma<br />
niet af te krijg<strong>en</strong>, weinig ruimte te hebb<strong>en</strong> voor extra-curriculaire activiteit<strong>en</strong><br />
noch voor inbr<strong>en</strong>g vanuit hun eig<strong>en</strong> professionaliteit. Het is daardoor eig<strong>en</strong>lijk niet meer<br />
mogelijk noch gew<strong>en</strong>st om in schoolvakk<strong>en</strong> e<strong>en</strong> programma aan te bied<strong>en</strong> waarin leerling<strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong> met 'e<strong>en</strong> beetje van alles wat'. Om de versnippering teg<strong>en</strong> te gaan is<br />
het zaak om duidelijk te krijg<strong>en</strong> wat de kern van e<strong>en</strong> vak is, welke k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong><br />
alle leerling<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> beheers<strong>en</strong> <strong>en</strong> welke zak<strong>en</strong> van minder ess<strong>en</strong>tieel belang zijn.<br />
Inspel<strong>en</strong> op dynamiek in de maatschappij<br />
De laatste jar<strong>en</strong> groeit het besef dat de maatschappij zich in e<strong>en</strong> snel tempo blijft ontwikkel<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> dat de <strong>en</strong>ige constante de voortdur<strong>en</strong>de verandering is. Meer <strong>en</strong> meer m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
vrag<strong>en</strong> zich daarom af of de manier waarop in het verled<strong>en</strong> exam<strong>en</strong>programma's<br />
ontwikkeld werd<strong>en</strong> nog past bij de dynamiek van deze 21e eeuw. In het advies<br />
'Ontwikkeling van tal<strong>en</strong>t in de tweede fase' van de KNAW-klankbordgroep voortgezet<br />
onderwijs (2003), stelt de KNAW dat het beter is om sprongsgewijze onderwijshervorming<strong>en</strong><br />
achter ons te lat<strong>en</strong> <strong>en</strong> ons te richt<strong>en</strong> op voortdur<strong>en</strong>de vernieuwing van het<br />
onderwijs. De KNAW stelt dat het noodzakelijk is om het onderwijs robuust te mak<strong>en</strong><br />
om zo, innovatief, in te kunn<strong>en</strong> spel<strong>en</strong> op de steeds verander<strong>en</strong>de context<strong>en</strong>. Leerling<strong>en</strong><br />
zoud<strong>en</strong> in de eerste plaats kernconcept<strong>en</strong> <strong>en</strong> kernvaardighed<strong>en</strong> aangereikt moet<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>,<br />
die de robuuste basis vorm<strong>en</strong> voor vervolgopleiding<strong>en</strong>, beroepspraktijk of, algem<strong>en</strong>er,<br />
het maatschappelijk lev<strong>en</strong>. Deze robuuste basis zou leerling<strong>en</strong> in staat moet<strong>en</strong> stell<strong>en</strong><br />
om zich te kunn<strong>en</strong> verdiep<strong>en</strong> in steeds wissel<strong>en</strong>de <strong>en</strong> snel verander<strong>en</strong>de context<strong>en</strong>.<br />
<strong>Brugg<strong>en</strong></strong> slaan <strong>tuss<strong>en</strong></strong> theorie <strong>en</strong> werkelijkheid<br />
E<strong>en</strong> andere beweegred<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> didactische b<strong>en</strong>adering. E<strong>en</strong> veelgehoorde klacht in<br />
<strong>en</strong> over het voortgezet onderwijs is dat het té theoretisch is. Disciplinair onderwijs<br />
conc<strong>en</strong>treert zich op k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> inzicht in de structuur <strong>en</strong> opbouw van het eig<strong>en</strong><br />
(school)vak <strong>en</strong> laat daarbij nog onvoldo<strong>en</strong>de de relatie zi<strong>en</strong> met de ontwikkeling<strong>en</strong> buit<strong>en</strong><br />
de school: wet<strong>en</strong>schap, bedrijfslev<strong>en</strong>, sam<strong>en</strong>leving <strong>en</strong> het lev<strong>en</strong> van de leerling<br />
zelf. E<strong>en</strong> aantal vernieuwingscommissies tracht met deze b<strong>en</strong>adering e<strong>en</strong> brug te<br />
slaan <strong>tuss<strong>en</strong></strong> theorie <strong>en</strong> werkelijkheid: <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de theoretische structuur <strong>en</strong> opbouw<br />
binn<strong>en</strong> de discipline (concept<strong>en</strong>) <strong>en</strong> de complexe werkelijkheid van vraagstukk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
problem<strong>en</strong> in wet<strong>en</strong>schap, bedrijfslev<strong>en</strong> <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving (context<strong>en</strong>).<br />
Ruimte voor vernieuwing<br />
Naast de hierbov<strong>en</strong>g<strong>en</strong>oemde punt<strong>en</strong> speelt e<strong>en</strong> heel ander punt wellicht e<strong>en</strong> veel<br />
belangrijkere rol in de discussies over de gew<strong>en</strong>ste vernieuwing binn<strong>en</strong> schol<strong>en</strong>:<br />
aantrekkelijk onderwijs voor leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Veel doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong> zich af<br />
of hun programma nog wel bij de tijd is <strong>en</strong> aantrekkelijk is voor de leerling<strong>en</strong> van<br />
nu. Er is behoefte aan vernieuwing van zowel de inhoud als de didactiek van het<br />
vak. Sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong>de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> de basis vorm<strong>en</strong> voor deze vernieuwing.<br />
Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> ruimte nodig om binn<strong>en</strong> vastgestelde kaders creatief te kunn<strong>en</strong><br />
werk<strong>en</strong> aan deze onderwijsontwikkeling. E<strong>en</strong> concept-contextb<strong>en</strong>adering voor het<br />
ord<strong>en</strong><strong>en</strong> van onderwijsprogramma's <strong>en</strong> voor het selecter<strong>en</strong> van inhoud<strong>en</strong> die relevant<br />
zijn, kan daarbij behulpzaam zijn. De concept-contextb<strong>en</strong>adering is daarbij e<strong>en</strong><br />
hulpmiddel <strong>en</strong> ge<strong>en</strong> doel op zich. Weliswaar is de concept-contextb<strong>en</strong>adering als<br />
147
uitgangspunt belangrijk voor de vernieuwingscommissies, maar het gaat uiteindelijk<br />
om aantrekkelijk onderwijs voor leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Op deze wijze kan de<br />
concept-contextb<strong>en</strong>adering mogelijk ook bijdrag<strong>en</strong> aan de doelstelling om de keuze<br />
voor bèta te versterk<strong>en</strong>.<br />
Ervaring<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> concept-contextb<strong>en</strong>adering<br />
Het is belangrijk om onderscheid te mak<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> contextrijk onderwijs <strong>en</strong> e<strong>en</strong> concept-contextb<strong>en</strong>adering.<br />
Contextrijk onderwijs is vanaf de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig e<strong>en</strong> begrip in<br />
het onderwijs. De concept-contextb<strong>en</strong>adering is van rec<strong>en</strong>tere datum.<br />
Ervaring<strong>en</strong> met contextrijk onderwijs<br />
Contextrijk onderwijs kan e<strong>en</strong> uitgangspunt zijn voor e<strong>en</strong> pedagogisch-didactische<br />
visie. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> contextrijke lesmethode kiez<strong>en</strong> die aansluit bij de huidige<br />
kerndoel<strong>en</strong> voor de leergebied<strong>en</strong> in de onderbouw of bij de huidige eindterm<strong>en</strong> voor<br />
de vakk<strong>en</strong> in de tweede fase.<br />
Al vanaf de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig zijn er binn<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de schoolvakk<strong>en</strong> ervaring<strong>en</strong><br />
opgedaan met contextrijk onderwijs. In de <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke vakk<strong>en</strong> is er<br />
ruime ervaring met contextrijk lesmateriaal <strong>en</strong> het wiskunde-onderwijs k<strong>en</strong>t e<strong>en</strong><br />
jar<strong>en</strong>lange traditie op het gebied van realistisch wiskunde-onderwijs (contextrijk<br />
wiskundeonderwijs).<br />
Er is onderzoek gedaan om e<strong>en</strong> antwoord te krijg<strong>en</strong> op drie vrag<strong>en</strong> met betrekking tot<br />
contextrijk onderwijs:<br />
1. Krijg<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> beter inzicht in geleerde k<strong>en</strong>nis?<br />
2. Kunn<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> de geleerde k<strong>en</strong>nis ook in nieuwe situaties toepass<strong>en</strong> (transfer<br />
van k<strong>en</strong>nis)?<br />
3. Ler<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> met meer plezier?<br />
Onderzoeksresultat<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat in de <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke vakk<strong>en</strong> in het algeme<strong>en</strong><br />
het begrip van de geleerde k<strong>en</strong>nis in contextrijk onderwijs niet groter of kleiner<br />
is dan in niet-contextrijk onderwijs. 3 Leerling<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> het gebruik van context<strong>en</strong> wel<br />
leuker te vind<strong>en</strong>. De mate waarin <strong>en</strong> de manier waarop context<strong>en</strong> gebruikt word<strong>en</strong>,<br />
spel<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> rol. E<strong>en</strong> deel van de leerling<strong>en</strong> vindt sterk contextrijk onderwijs afleid<strong>en</strong><br />
van de zaak waar het werkelijk om gaat <strong>en</strong> daardoor minder leuk. De vraag is<br />
daarbij echter of het knelpunt niet meer zit in uitgebreide leestekst<strong>en</strong> dan in het<br />
gebruik van context<strong>en</strong> als zodanig.<br />
In het wiskunde-onderwijs is e<strong>en</strong> belangrijke discussie op gang gekom<strong>en</strong> of contextrijk<br />
wiskunde-onderwijs voor alle leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor alle onderwijsniveaus de<br />
juiste b<strong>en</strong>adering is. De vraag is of er niet meer gebruik gemaakt zou moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
van wiskundige context<strong>en</strong> <strong>en</strong> of de adequate beheersing van basisk<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> -<br />
vaardighed<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de aandacht krijgt. E<strong>en</strong> belangrijk signaal uit het wiskundeonderwijs<br />
is dat e<strong>en</strong> grote nadruk op (niet-wiskundige) context<strong>en</strong> leidt tot te veel<br />
toepassingsgerichte wiskunde. Dit wordt ervar<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> verarming, omdat wiskunde<br />
veel meer is dan dat. Leerling<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> in deze situatie nauwelijks nog k<strong>en</strong>nis<br />
met bijvoorbeeld fundam<strong>en</strong>tele aspect<strong>en</strong> van de wiskunde. Als het gaat om de concept-contextb<strong>en</strong>adering,<br />
dan zal in de verschill<strong>en</strong>de wiskundeprogramma's afhankelijk<br />
van de beoogde doelstelling<strong>en</strong> e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> balans <strong>tuss<strong>en</strong></strong> concept<strong>en</strong> <strong>en</strong> context<strong>en</strong><br />
gevond<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
148
Ervaring<strong>en</strong> met de concept-contextb<strong>en</strong>adering<br />
E<strong>en</strong> concept-contextb<strong>en</strong>adering kan e<strong>en</strong> uitgangspunt zijn voor e<strong>en</strong> pedagogisch-didactische<br />
visie, maar het kan ook e<strong>en</strong> manier zijn om relevante leerstof te selecter<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> exam<strong>en</strong>programma te ord<strong>en</strong><strong>en</strong>. Het is e<strong>en</strong> methode om robuuste k<strong>en</strong>nis vast te<br />
legg<strong>en</strong> die voor alle leerling<strong>en</strong> hetzelfde is <strong>en</strong> waarmee doorlop<strong>en</strong>de leerlijn<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> gebouwd. Tegelijkertijd is het e<strong>en</strong> manier om binn<strong>en</strong> dat robuuste raamwerk<br />
van k<strong>en</strong>nis, ruimte te creër<strong>en</strong> voor doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong>. De concept-contextb<strong>en</strong>adering<br />
biedt ook de mogelijkheid voor geleidelijke <strong>en</strong> continue vernieuwing van het exam<strong>en</strong>programma<br />
<strong>en</strong> voor actuele, flexibele onderwijsprogramma's. De concept-contextb<strong>en</strong>adering<br />
kan ook, meer dan nu het geval is, handvatt<strong>en</strong> bied<strong>en</strong> om meer sam<strong>en</strong>hang<br />
te realiser<strong>en</strong> in het onderwijs binn<strong>en</strong> de profiel<strong>en</strong>. Zowel in ons eig<strong>en</strong> land als in<br />
het buit<strong>en</strong>land is er maar beperkte ervaring met de concept-contextb<strong>en</strong>adering. De<br />
Vernieuwingscommissie scheikunde meldt echter dat de eerste ervaring<strong>en</strong> positief zijn.<br />
Conclusie<br />
E<strong>en</strong> concept-contextb<strong>en</strong>adering is gekoz<strong>en</strong> als uitgangspunt door de vernieuwingscommissies<br />
voor de <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke vakk<strong>en</strong>, het vak wiskunde <strong>en</strong> het vak<br />
economie. De <strong>Profielcommissie</strong>s hebb<strong>en</strong> zich afgevraagd of deze b<strong>en</strong>adering ook<br />
gebruikt kan word<strong>en</strong> voor het ord<strong>en</strong><strong>en</strong> van onderwijsprogramma's van andere vakk<strong>en</strong>.<br />
Zij kom<strong>en</strong> tot de conclusie dat dit mogelijk is, maar niet per se gew<strong>en</strong>st.<br />
In het taalonderwijs <strong>en</strong> de kunstvakk<strong>en</strong> ligt het acc<strong>en</strong>t op vaardighed<strong>en</strong>onderwijs. Het<br />
programma van deze vakk<strong>en</strong> kan geord<strong>en</strong>d word<strong>en</strong> rondom kernvaardighed<strong>en</strong>. In het<br />
vak geschied<strong>en</strong>is is gekoz<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> ord<strong>en</strong>ing in tijdvakk<strong>en</strong>. Daarin speelt het megaconcept<br />
chronologie e<strong>en</strong> belangrijke rol. Het vak aardrijkskunde k<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> regionale<br />
ord<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> bestaat daarnaast uit zowel sociale als fysische geografie.<br />
Voor e<strong>en</strong> groot aantal vakk<strong>en</strong> lijkt e<strong>en</strong> ord<strong>en</strong>ing op basis van kernconcept<strong>en</strong>, kernvaardighed<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> context<strong>en</strong> tot de mogelijkhed<strong>en</strong> te behor<strong>en</strong>. De <strong>Profielcommissie</strong>s constater<strong>en</strong><br />
dat elk vak e<strong>en</strong> ord<strong>en</strong>ing kiest die past bij zijn tradities <strong>en</strong> bij de aard <strong>en</strong> het<br />
karakter van het vak. Het is belangrijk dat verschill<strong>en</strong>de vakk<strong>en</strong> ler<strong>en</strong> van elkaars ontwikkeling<strong>en</strong>,<br />
maar het is niet w<strong>en</strong>selijk om elk vak in de tweede fase op dezelfde<br />
wijze te ord<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Not<strong>en</strong><br />
1 Ontwikkeling van tal<strong>en</strong>t in de tweede fase. Advies van de KNAW-klankbordgroep voortgezet<br />
onderwijs. KNAW 2003.<br />
2 How people learn, Brain, Mind, Experi<strong>en</strong>ce and School. National Academy Press 2000.<br />
3 Goedhart, M., 'Context<strong>en</strong> <strong>en</strong> concept<strong>en</strong>: e<strong>en</strong> nadere analyse'. In: NVOX 2004.<br />
149
Bijlage: Voorbeeld<strong>en</strong> concept-contextb<strong>en</strong>adering<br />
Voorbeeld concept-contextb<strong>en</strong>adering scheikunde<br />
Uit Chemie <strong>tuss<strong>en</strong></strong> context <strong>en</strong> concept. 2003, p. 23.<br />
Advies Commissie Vernieuwing Scheikunde Havo <strong>en</strong> Vwo<br />
Schil A repres<strong>en</strong>teert context<strong>en</strong> uit maatschappelijk herk<strong>en</strong>bare <strong>en</strong> relevante chemie.<br />
Schil A omvat economische aspect<strong>en</strong> onder andere uit het werkveld van de chemische<br />
<strong>en</strong> farmaceutische industrie <strong>en</strong> voedingsmiddel<strong>en</strong>industrie.<br />
Schil A betreft ook culturele aspect<strong>en</strong> rondom het maatschappelijk imago van de chemie.<br />
Tot schil A behor<strong>en</strong> ook de gezondheids- <strong>en</strong> milieuaspect<strong>en</strong> die met toepassing<strong>en</strong><br />
van chemie in product<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>.<br />
Schil B is e<strong>en</strong> weergave van context<strong>en</strong> waar toepassing<strong>en</strong> <strong>en</strong> product<strong>en</strong> in verband<br />
staan met k<strong>en</strong>nis van <strong>en</strong> inzicht in beide c<strong>en</strong>trale concept<strong>en</strong>. Dit betreft onder andere<br />
innovatieve <strong>en</strong> toepassingsgerichte probleemstelling<strong>en</strong> uit Research &<br />
Developm<strong>en</strong>tgroep<strong>en</strong> in universiteit<strong>en</strong>, researchinstelling<strong>en</strong> <strong>en</strong> industriële laboratoria.<br />
Schil B repres<strong>en</strong>teert ook het interdisciplinair d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> <strong>en</strong> werk<strong>en</strong> met inbegrip van de<br />
aan chemie gerelateerde technologische aspect<strong>en</strong>.<br />
Schil C omvat het secundaire c<strong>en</strong>trale concept. Het gaat om k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> toepassing<strong>en</strong><br />
van het micro-macroconcept, het verband <strong>tuss<strong>en</strong></strong> moleculaire <strong>en</strong> macroscopische<br />
eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>.<br />
Kern D sluit hierop aan met het primaire c<strong>en</strong>trale concept van de scheikunde. Dit<br />
betreft k<strong>en</strong>nis van <strong>en</strong> inzicht<strong>en</strong> in de opbouw van materie uit molecul<strong>en</strong> of andere<br />
deeltjes zoals atom<strong>en</strong> of ion<strong>en</strong>.<br />
150
Voorbeeld concept<strong>en</strong> economie<br />
Uit The Wealth of Education. 2005, p. 6-9.<br />
Advies van de Commissie herzi<strong>en</strong>ing programma economie in de tweede fase<br />
Schaarste<br />
K<strong>en</strong>nis over economie <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving begint met de gedachte dat behoeft<strong>en</strong> ongelimiteerd<br />
<strong>en</strong> middel<strong>en</strong> beperkt zijn <strong>en</strong> dat er derhalve keuzes gemaakt moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Ruil<br />
Ruilprocess<strong>en</strong> zijn de volg<strong>en</strong>de stap in de analyse. Zij vorm<strong>en</strong> de basis voor e<strong>en</strong> optimale<br />
inzet van middel<strong>en</strong>. Ruil maakt het mogelijk dat iedere<strong>en</strong> optimaal zijn comparatieve<br />
voordel<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ut. Dit verklaart de arbeidsdeling. Geld maakt het mogelijk het ruilproces<br />
soepeler te lat<strong>en</strong> verlop<strong>en</strong>.<br />
Markt<br />
De keuzes <strong>en</strong> ruil die plaats vind<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gecoördineerd via de markt. Keuzevrijheid,<br />
ev<strong>en</strong>wicht <strong>en</strong> concurr<strong>en</strong>tie vorm<strong>en</strong> hier de sleutelwoord<strong>en</strong>. Prijsvorming is het coördinatiemechanisme<br />
waarmee vraag <strong>en</strong> aanbod op elkaar word<strong>en</strong> afgestemd.<br />
Ruil<strong>en</strong> over de tijd<br />
Ruil vindt niet alle<strong>en</strong> op één mom<strong>en</strong>t in de tijd plaats maar ook over de tijd. Wie in de<br />
toekomst met p<strong>en</strong>sio<strong>en</strong> wil gaan zal in het hed<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> spar<strong>en</strong>. Wie investeert, kan<br />
die middel<strong>en</strong> vandaag niet meer gebruik<strong>en</strong>. De prijs die deze intertemporele ruil coördineert<br />
is de r<strong>en</strong>te.<br />
Sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong> <strong>en</strong> onderhandel<strong>en</strong><br />
Individueel gedrag is in veel gevall<strong>en</strong> afhankelijk van wat ander<strong>en</strong> do<strong>en</strong>. Belang<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
bots<strong>en</strong> <strong>en</strong> dus is het van belang om te onderhandel<strong>en</strong> <strong>en</strong> sam<strong>en</strong> te werk<strong>en</strong>.<br />
Daarmee behandel<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> alternatief coördinatiemechanisme voor keuzes, te wet<strong>en</strong>:<br />
c<strong>en</strong>tralisatie, waarbij (collectieve) dwang het middel is om acties tot stand te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Risico <strong>en</strong> informatie<br />
M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> keuzes onder onzekerheid <strong>en</strong> om grip te krijg<strong>en</strong> op die onzekerheid<br />
verzamel<strong>en</strong> zij informatie. Aangezi<strong>en</strong> de informatie vaak e<strong>en</strong> beperkt karakter zal hebb<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> transactiepartij<strong>en</strong> e<strong>en</strong> inschatting mak<strong>en</strong> van mogelijke gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong><br />
(risico) <strong>en</strong> de mate waarin transactiepartners gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> beïnvloed<strong>en</strong> of informatie<br />
achterhoud<strong>en</strong> die relevant is voor het tot stand br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> transactie (asymmetrische<br />
informatie).<br />
151
Welvaart <strong>en</strong> groei<br />
Economie draait om het verhaal van de welvaart: wat maakt het <strong>en</strong>e land zo rijk <strong>en</strong> het<br />
andere land zo arm? Of waarom zijn niet alle land<strong>en</strong> in gelijke mate ontwikkeld? Met<br />
andere woord<strong>en</strong> wat zijn de oorzak<strong>en</strong> van economische groei, verdeling <strong>en</strong> welvaart.<br />
Dergelijke vrag<strong>en</strong> dwing<strong>en</strong> tot reflectie over hoe beslissing<strong>en</strong> op microniveau op macroniveau<br />
uitwerk<strong>en</strong>. Aggregatie <strong>en</strong> interdep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tie van markt<strong>en</strong> zijn hier sleutelwoord<strong>en</strong>.<br />
Goede tijd<strong>en</strong>, slechte tijd<strong>en</strong><br />
De blik in het voorgaande concept was gericht op de lange termijn waar markt<strong>en</strong> in<br />
ev<strong>en</strong>wicht zijn. De realiteit dwingt ons om ook na te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over de korte termijn<br />
waarin markt<strong>en</strong> door rigiditeit<strong>en</strong> juist uit ev<strong>en</strong>wicht zijn. In de afwisseling van goede<br />
<strong>en</strong> slechte tijd<strong>en</strong> in de economie spel<strong>en</strong> fricties <strong>en</strong> beperking<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grote rol. Het<br />
begrijp<strong>en</strong> van schommeling<strong>en</strong> in economische activiteit <strong>en</strong> de mogelijkhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong><br />
van conjunctuurbeleid staan hier c<strong>en</strong>traal.<br />
152
Themadocum<strong>en</strong>t 6: Uitdaging<strong>en</strong> <strong>en</strong> kans<strong>en</strong> voor het<br />
bèta-onderwijs<br />
Inleiding<br />
Over de noodzaak om de belangstelling <strong>en</strong> de keuze voor bèta <strong>en</strong> techniek te versterk<strong>en</strong><br />
zijn de afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> diverse rapport<strong>en</strong> gepubliceerd. Verontrust<strong>en</strong>de bericht<strong>en</strong> over<br />
e<strong>en</strong> tekort aan bèta <strong>en</strong> techniek word<strong>en</strong> afgewisseld door bericht<strong>en</strong> dat dit niet het<br />
geval is. In dit themadocum<strong>en</strong>t gaan de <strong>Profielcommissie</strong>s in op deze problematiek.<br />
Cijfers <strong>en</strong> analyses spel<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke rol in de advisering van de <strong>Profielcommissie</strong>s.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s hebb<strong>en</strong> zich echter vooral lat<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> door e<strong>en</strong><br />
aantal uitgangspunt<strong>en</strong>, door e<strong>en</strong> visie op de sam<strong>en</strong>leving van nu <strong>en</strong> morg<strong>en</strong> <strong>en</strong> door<br />
de bagage, die toekomstig hogeropgeleid<strong>en</strong> hiervoor nodig hebb<strong>en</strong>. Zij vind<strong>en</strong> het van<br />
groot belang om de keuze voor bèta te stimuler<strong>en</strong>. Hun mogelijkhed<strong>en</strong> om dit binn<strong>en</strong><br />
de gestelde opdracht te do<strong>en</strong>, zijn echter beperkt. Het bèta-onderwijs staat voor <strong>en</strong>orme<br />
taak om meer leerling<strong>en</strong> te stimuler<strong>en</strong> voor bètabrede opleiding<strong>en</strong> te kiez<strong>en</strong>. Hier<br />
ligg<strong>en</strong> uitdaging<strong>en</strong> <strong>en</strong> kans<strong>en</strong>. De <strong>Profielcommissie</strong>s waarder<strong>en</strong> dan ook de vele initiatiev<strong>en</strong><br />
om de keuze voor bèta in het voortgezet én in het hoger onderwijs te vergrot<strong>en</strong>.<br />
Naast initiatiev<strong>en</strong> zoals het technasium, het Universum Programma, Jet-Net <strong>en</strong><br />
vele project<strong>en</strong> op individuele schol<strong>en</strong> verwacht<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s veel van de<br />
vernieuwing van het onderwijs in de <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> het vak wiskunde,<br />
die op dit mom<strong>en</strong>t ingezet is. De <strong>Profielcommissie</strong>s realiser<strong>en</strong> zich dat het<br />
gaat om e<strong>en</strong> complexe materie die zich niet makkelijk laat beïnvloed<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> integrale<br />
aanpak, e<strong>en</strong> ket<strong>en</strong>b<strong>en</strong>adering op verschill<strong>en</strong>de niveaus waarin alle actor<strong>en</strong> e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong><br />
verantwoordelijkheid erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> oppakk<strong>en</strong>, is noodzakelijk.<br />
In verschill<strong>en</strong>de rapport<strong>en</strong> wordt gesprok<strong>en</strong> over bèta, bèta <strong>en</strong> techniek, harde <strong>en</strong><br />
zachte bèta-opleiding<strong>en</strong> <strong>en</strong>zovoorts. Voor de interpretatie van de gegev<strong>en</strong>s is het van<br />
belang te wet<strong>en</strong> wat er precies onder deze begripp<strong>en</strong> verstaan wordt. Echter deze<br />
begripp<strong>en</strong> omvatt<strong>en</strong>, afhankelijk van hun context , verschill<strong>en</strong>de zak<strong>en</strong>. Bèta c.q. bèta<br />
<strong>en</strong> techniek omvatt<strong>en</strong> alle opleiding<strong>en</strong> die vall<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de HOOP-sector<strong>en</strong> 1 ‘Natuur’,<br />
‘Landbouw <strong>en</strong> <strong>natuur</strong>lijke omgeving' <strong>en</strong> ‘Techniek’. De klassieke bèta-opleiding<strong>en</strong><br />
omvatt<strong>en</strong> de klassieke theoretischgerichte opleiding<strong>en</strong> aan de algem<strong>en</strong>e universiteit<strong>en</strong>,<br />
zoals <strong>natuur</strong>kunde, scheikunde <strong>en</strong> wiskunde. De harde bèta-opleiding<strong>en</strong> omvatt<strong>en</strong><br />
zowel de klassieke bèta-opleiding<strong>en</strong> als ook de technische <strong>en</strong> toegepaste variant<strong>en</strong><br />
daarvan. In Nederland sprek<strong>en</strong> we over de harde bètarichting<strong>en</strong>, internationaal spreekt<br />
m<strong>en</strong> over STEM, sci<strong>en</strong>ce, technoloy, <strong>en</strong>gineering & mathematics. Ook de term zachte<br />
bèta-opleiding<strong>en</strong> wordt gebruikt. In het algeme<strong>en</strong> kan gesteld word<strong>en</strong> dat in<br />
Nederland wiskunde B voor harde bèta-opleiding<strong>en</strong> verplicht gesteld wordt <strong>en</strong> voor<br />
zachte bèta-opleiding<strong>en</strong>, zoals bijvoorbeeld bouwkunde, niet.<br />
In dit themadocum<strong>en</strong>t word<strong>en</strong> de uitgangspunt<strong>en</strong> <strong>en</strong> visie van de <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
toegelicht. Vervolg<strong>en</strong>s wordt er aandacht besteed aan de keuze voor bèta, <strong>en</strong> in het<br />
bijzonder de keuze van meisjes voor bèta. T<strong>en</strong> slotte word<strong>en</strong> in dit themadocum<strong>en</strong>t<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> verk<strong>en</strong>d om de keuze voor bèta <strong>en</strong> techniek te stimuler<strong>en</strong>. Concrete<br />
adviez<strong>en</strong> van de <strong>Profielcommissie</strong>s staan geformuleerd in paragraaf 5.2.<br />
153
Uitgangspunt<strong>en</strong> voor advisering<br />
Noodzaak voor versterking van de keuze voor bèta<br />
Nederland koestert de ambitie om e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nissam<strong>en</strong>leving <strong>en</strong> k<strong>en</strong>niseconomie te word<strong>en</strong>.<br />
In het verl<strong>en</strong>gde van de EU-afsprak<strong>en</strong> in 2000 in Lissabon will<strong>en</strong> de Europese lidstat<strong>en</strong><br />
fors invester<strong>en</strong> om Europa de meest concurrer<strong>en</strong>de k<strong>en</strong>niseconomie ter wereld te lat<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>. De regering heeft in het verl<strong>en</strong>gde van afsprak<strong>en</strong> in Lissabon in het ‘Hoofdlijn<strong>en</strong>akkoord’<br />
de ambitie uitgesprok<strong>en</strong> om bij de top van Europa te hor<strong>en</strong> waar het gaat<br />
om innovatie, onderzoek <strong>en</strong> onderwijs. 2 Voor hun advisering nem<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
de doelstelling<strong>en</strong> van de overheid op het gebied van bèta dan ook als uitgangspunt. Voor<br />
het onderwijs heeft Nederland de volg<strong>en</strong>de ambitieuze doelstelling<strong>en</strong> verwoord:<br />
• 15% meer uitstroom uit de hogere bèta-opleiding<strong>en</strong> <strong>en</strong> technische opleiding<strong>en</strong><br />
(wiskunde, <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> techniek) in 2010 t<strong>en</strong> opzichte van 2000;<br />
• 15% meer instroom in dit hoger onderwijs in 2007 t<strong>en</strong> opzichte van 2000.<br />
Uit de inspanning<strong>en</strong> die door de overheid word<strong>en</strong> verricht, lijkt het duidelijk te zijn dat<br />
de sam<strong>en</strong>leving mom<strong>en</strong>teel om e<strong>en</strong> groter aantal hoger opgeleide bèta's vraagt. Het<br />
C<strong>en</strong>traal Planbureau (CPB) heeft echter in e<strong>en</strong> analyse 3 uite<strong>en</strong>gezet dat er ge<strong>en</strong> tekort<br />
is aan bèta's. Daarom bekijkt het de maatregel<strong>en</strong> die de overheid neemt om het aantal<br />
bèta's te vergrot<strong>en</strong>, kritisch. Het is dus begrijpelijk dat in het publieke debat, maar<br />
ook in de discussies binn<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s, vraagtek<strong>en</strong>s geplaatst word<strong>en</strong> bij<br />
de noodzaak om het aantal hoger opgeleide bèta's te vergrot<strong>en</strong>. Daarom volgt hieronder<br />
e<strong>en</strong> korte sam<strong>en</strong>vatting van het CPB-docum<strong>en</strong>t, gevolgd door e<strong>en</strong> interpretatie<br />
van de <strong>Profielcommissie</strong>s.<br />
Het CPB analyseert in haar publicatie het verme<strong>en</strong>de tekort aan bèta's vanuit e<strong>en</strong> economisch<br />
perspectief, vanuit de arbeidsmarkt voor harde Research & Developm<strong>en</strong>t<br />
(R&D). Het constateert op basis van deze analyse dat er ge<strong>en</strong> tekort is aan bèta's.<br />
Werkgevers daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong> wel e<strong>en</strong> tekort aan bèta's. Met betrekking tot deze<br />
og<strong>en</strong>schijnlijke teg<strong>en</strong>strijdigheid wijst de analyse van het CPB op zowel de internationalisering<br />
van de arbeidsmarkt als op de grote verschill<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de bedrijfstakk<strong>en</strong>.<br />
Beide aspect<strong>en</strong> word<strong>en</strong> hieronder kort toegelicht.<br />
Internationale arbeidsmarkt voor bèta's<br />
Het CPB constateert dat slechts één op de drie bèta-afgestudeerd<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> hard R&Dberoep<br />
terechtkomt. Omdat blijkbaar twee van de drie bèta-afgestudeerd<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong><br />
ander beroep kiest, is er dus ge<strong>en</strong> tekort aan bèta’s volg<strong>en</strong>s het CPB. Het CPB constateert<br />
echter ook dat er sprake is van e<strong>en</strong> internationale arbeidsmarkt. Op de voor<br />
Nederlandse stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> pot<strong>en</strong>tiële bèta-arbeidsmarkt spel<strong>en</strong> vijf grote Nederlandse multinationals<br />
in de private R&D e<strong>en</strong> hoofdrol. Nederlandse bèta-afgestudeerd<strong>en</strong> moet<strong>en</strong><br />
daarbinn<strong>en</strong> concurrer<strong>en</strong> met buit<strong>en</strong>landse collega's, die minder veeleis<strong>en</strong>de arbeidsvoorwaard<strong>en</strong><br />
stell<strong>en</strong>. De lon<strong>en</strong> van bèta-academici zijn dan ook in Nederland sinds<br />
1996, in vergelijking met andere afgestudeerd<strong>en</strong>, met 5% gedaald. Nederlandse bèta's<br />
zijn van m<strong>en</strong>ing dat deze internationale arbeidsmarkt de red<strong>en</strong> is dat voor Nederlandse<br />
stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bèta-opleiding onvoldo<strong>en</strong>de aantrekkelijk is. Werkgevers hebb<strong>en</strong> daarom<br />
moeite om voldo<strong>en</strong>de, Nederlands gekwalificeerd personeel te vind<strong>en</strong>.<br />
Rec<strong>en</strong>te analyses van arbeidsmarktindicator<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> 4 echter e<strong>en</strong> ander beeld zi<strong>en</strong> dan de<br />
analyses van het CPB. Het salariss<strong>en</strong> van hbo-ing<strong>en</strong>ieurs zijn gesteg<strong>en</strong>, de werkeloosheid<br />
onder h<strong>en</strong> is gedaald <strong>en</strong> de carrièremogelijkhed<strong>en</strong> voor hbo-technici zijn groter geword<strong>en</strong>.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s zijn daarnaast van m<strong>en</strong>ing dat innovaties, onderzoek <strong>en</strong> ontwikkeling<br />
in de toekomst niet meer voornamelijk voorbehoud<strong>en</strong> zijn aan de multinationals<br />
maar meer <strong>en</strong> meer in kleinere, gespecialiseerde of start<strong>en</strong>de bedrijv<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> plaatsvind<strong>en</strong>.<br />
Het in kaart br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van de arbeidsmarkt in deze sector is veel lastiger.<br />
154
Verschill<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> bedrijfstakk<strong>en</strong><br />
Het CPB verklaart werkgeverservaring<strong>en</strong> over het tekort aan personeel vanuit de grote<br />
verschill<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> bedrijfstakk<strong>en</strong>. De empirische analyse van het CPB betreft de hele<br />
steekproef van hoger opgeleide bèta's. Als het gaat om e<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong> tekort aan bèta's<br />
door werkgevers zou dat kunn<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> doordat die bèta’s die er wel zijn, met hun<br />
k<strong>en</strong>nis niet aansluit<strong>en</strong> bij de vraag van de werkgevers. Voor kleinere, gespecialiseerde<br />
of start<strong>en</strong>de bedrijv<strong>en</strong> zal het daarom nog moeilijker word<strong>en</strong> om gekwalificeerd personeel<br />
te vind<strong>en</strong>. De dynamiek in deze sector is groot <strong>en</strong> er word<strong>en</strong> specifieke eis<strong>en</strong><br />
gesteld aan de b<strong>en</strong>odigde bèta's.<br />
Nederland in internationaal perspectief<br />
Voor hun advisering nem<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s de hierbov<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemde doelstelling<strong>en</strong><br />
van de overheid als uitgangspunt. Leidraad daarbij zijn de analyses van de OESO. 5<br />
Daaruit blijkt dat in alle onderzochte land<strong>en</strong> sprake is van e<strong>en</strong> teruglop<strong>en</strong>de instroom in<br />
de bètatechnische opleiding<strong>en</strong>. De belangrijkste uitkomst<strong>en</strong> voor Nederland zijn:<br />
• De teruglop<strong>en</strong>de instroom verschilt per opleiding, de traditionele harde opleiding<strong>en</strong><br />
op het gebied van <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> wiskunde word<strong>en</strong> het meest getroff<strong>en</strong>;<br />
• Het aandeel van vrouw<strong>en</strong> in bèta <strong>en</strong> techniek stijgt, het verschilt echter sterk per<br />
land <strong>en</strong> per opleiding;<br />
• Het aandeel buit<strong>en</strong>landse stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> op de Nederlandse universiteit<strong>en</strong> neemt snel<br />
toe, met name in de doctoraalfase van de verschill<strong>en</strong>de opleiding<strong>en</strong>.<br />
De relatieve daling van het aantal bèta-afgestudeerd<strong>en</strong> is in Nederland het gevolg van<br />
de groei van het aantal afgestudeerd<strong>en</strong> in het hoger onderwijs in het algeme<strong>en</strong>. Sinds<br />
1975 is dit aantal verdubbeld. Het aandeel van bèta-afgestudeerd<strong>en</strong> nam echter in deze<br />
periode af, in het wet<strong>en</strong>schappelijk onderwijs van 28% naar 20% <strong>en</strong> in het hoger<br />
beroepsonderwijs van 22% naar 20%. Deze relatieve afname van het aantal bèta's is<br />
voor e<strong>en</strong> belangrijk deel het gevolg van e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>stellingseffect, waaronder de toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
instroom van vrouwelijke stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. 6<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s concluder<strong>en</strong> op basis van bov<strong>en</strong>staande gegev<strong>en</strong>s dat de belangstelling<br />
voor bèta <strong>en</strong> techniek afneemt, zowel in Nederland als in vele andere, met<br />
name westerse, land<strong>en</strong>. In Nederland is de belangstelling voor bèta <strong>en</strong> techniek echter<br />
lager dan in de meeste andere land<strong>en</strong>. Ook als het gaat om het aandeel vrouw<strong>en</strong> in<br />
deze sector staat Nederland in de onderste region<strong>en</strong>.<br />
Westerse land<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijk van elkaar t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van het perc<strong>en</strong>tage stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
dat kiest voor e<strong>en</strong> bètarichting, ook in het aandeel vrouw<strong>en</strong> daarbinn<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> exacte<br />
vooropleiding is dé voorbereiding op e<strong>en</strong> bètastudie in het hoger onderwijs. Het is echter<br />
niet mogelijk om die deelname in de verschill<strong>en</strong>de westerse land<strong>en</strong> met elkaar te vergelijk<strong>en</strong>,<br />
omdat de system<strong>en</strong> voor secundair onderwijs erg moeilijk met elkaar te vergelijk<strong>en</strong><br />
zijn. Verschill<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> land<strong>en</strong> in de keuze voor bèta blijk<strong>en</strong> deels te mak<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong> met<br />
de toegankelijkheid <strong>en</strong> het aantal instroommom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de zog<strong>en</strong>aamde STEM-pipeline,<br />
ofwel de bètaroute. Andere verklaring<strong>en</strong> betreff<strong>en</strong> de mate waarin er sprake is van brede,<br />
interdisciplinaire bètastudies versus verkokering van vroege specialisatie, <strong>en</strong> van de verhouding<br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> de studiekost<strong>en</strong> <strong>en</strong>erzijds <strong>en</strong> het risico op voortijdige studie-uitval anderzijds.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s adviser<strong>en</strong> mede daarom leerling<strong>en</strong> de mogelijkheid te gev<strong>en</strong><br />
zich langer te oriënter<strong>en</strong> <strong>en</strong> om de profielstructuur te flexibiliser<strong>en</strong> <strong>en</strong> te verbred<strong>en</strong>.<br />
Wat betreft het aandeel van vrouw<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> de resultat<strong>en</strong> van de analyses van de<br />
OESO verklaard word<strong>en</strong> uit k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van de arbeidsmarkt, de maatschappelijke tradities<br />
<strong>en</strong> het overheidsbeleid. De keuze voor bèta's groeit naarmate de vrouw<strong>en</strong>emancipatie<br />
<strong>en</strong> de g<strong>en</strong>der-bewustzijn verder zijn gevorderd <strong>en</strong> het gebruikelijker, noodzakelijker<br />
is voor vrouw<strong>en</strong> om aan de arbeidsmarkt deel te nem<strong>en</strong>. Verder lever<strong>en</strong> de structuurverschill<strong>en</strong><br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> de system<strong>en</strong> in het secundair onderwijs ge<strong>en</strong> verklaring<strong>en</strong> voor<br />
de geconstateerde verschill<strong>en</strong>. 7<br />
155
Bètabreed; e<strong>en</strong> landschap met uitgestrekte vlakt<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
steile kliff<strong>en</strong><br />
In de ti<strong>en</strong> tijdvakk<strong>en</strong> van het nieuwe geschied<strong>en</strong>isonderwijs wordt de periode 1950 -<br />
2000 aangeduid als de tijd van televisie <strong>en</strong> computers. In de rec<strong>en</strong>te geschied<strong>en</strong>is<br />
hebb<strong>en</strong> de uitvinding<strong>en</strong> van het wereldwijde web <strong>en</strong> de mobiele telefoon onze manier<br />
van werk<strong>en</strong>, ler<strong>en</strong>, communicer<strong>en</strong> <strong>en</strong> recreër<strong>en</strong> <strong>en</strong>orm veranderd. Onze sam<strong>en</strong>leving<br />
wordt in to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de mate beïnvloed door toepassing<strong>en</strong> van <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke<br />
<strong>en</strong> technologische k<strong>en</strong>nis. We lev<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> grot<strong>en</strong>deels technologische sam<strong>en</strong>leving.<br />
Niet alle<strong>en</strong> in de rol van consum<strong>en</strong>t, maar ook als burgers hebb<strong>en</strong> we in de democratische<br />
besluitvorming te mak<strong>en</strong> met opvatting<strong>en</strong> <strong>en</strong> m<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> over onderwerp<strong>en</strong><br />
waarin <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke <strong>en</strong> technologische k<strong>en</strong>nis e<strong>en</strong> grote rol spel<strong>en</strong>.<br />
Bijvoorbeeld onderwerp<strong>en</strong> op het gebied van klimaat <strong>en</strong> milieu, <strong>en</strong>ergie, veiligheid,<br />
voeding, gezondheid, verkeer <strong>en</strong> vervoer <strong>en</strong>zovoorts. Toekomstige hogeropgeleid<strong>en</strong><br />
krijg<strong>en</strong>, meer dan ooit, te mak<strong>en</strong> met onderwerp<strong>en</strong> waarin <strong>natuur</strong>- <strong>en</strong> lev<strong>en</strong>swet<strong>en</strong>schappelijke<br />
k<strong>en</strong>nis met hun technologische mogelijkhed<strong>en</strong> belangrijk zijn. De wereld<br />
waarin zij nu <strong>en</strong> straks lev<strong>en</strong>, stelt h<strong>en</strong> voor veel complexe vraagstukk<strong>en</strong>, problem<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> opdracht<strong>en</strong>. Zoals de kwaliteit van lev<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> steeds langer lev<strong>en</strong>de groep<br />
ouder<strong>en</strong>, de mogelijkhed<strong>en</strong> van g<strong>en</strong>etische modificatie, verdelingsvraagstukk<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong><br />
arm <strong>en</strong> rijk, de to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de vraag naar duurzame <strong>en</strong>ergie, het vraagstuk van de<br />
klimaatverandering<strong>en</strong>. Antwoord<strong>en</strong> <strong>en</strong> oplossing<strong>en</strong> voor dergelijke zak<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> niet<br />
vanuit één discipline aangereikt word<strong>en</strong>. Naast k<strong>en</strong>nis uit de sociale wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de m<strong>en</strong>s- <strong>en</strong> maatschappijwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> is k<strong>en</strong>nis vanuit bètabrede disciplines<br />
hierbij onmisbaar. Steeds meer zull<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> vanuit verschill<strong>en</strong>de disciplines sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong><br />
aan het oploss<strong>en</strong> deze vraagstukk<strong>en</strong>. Robuuste k<strong>en</strong>nis op het gebied van<br />
<strong>natuur</strong>, gezondheid <strong>en</strong> technologie moet deel uitmak<strong>en</strong> van de bagage van hogeropgeleid<strong>en</strong>.<br />
Te vaak wordt gedacht dat e<strong>en</strong> gedeg<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis van deze gebied<strong>en</strong> alle<strong>en</strong><br />
noodzakelijk is voor specialist<strong>en</strong> in deze disciplines. Dit is onjuist. In steeds meer sector<strong>en</strong><br />
van onze huidige <strong>en</strong> toekomstige technologische sam<strong>en</strong>leving is er, naast aan<br />
specialist<strong>en</strong>, meer <strong>en</strong> meer behoefte aan bètabreed hoogopgeleid<strong>en</strong>.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s werk<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>staande visie uit in drie slag<strong>en</strong>:<br />
• het versterk<strong>en</strong> van de algem<strong>en</strong>e ontwikkeling van alle hogeropgeleid<strong>en</strong> op het<br />
gebied van de compon<strong>en</strong>t <strong>natuur</strong>;<br />
• het vergrot<strong>en</strong> van het aantal specialistische k<strong>en</strong>niswerkers;<br />
• het vergrot<strong>en</strong> van het aantal bètabrede k<strong>en</strong>niswerkers.<br />
Versterking algem<strong>en</strong>e ontwikkeling voor alle hogeropgeleid<strong>en</strong> op het<br />
gebied van de compon<strong>en</strong>t <strong>natuur</strong><br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s steld<strong>en</strong> in het ’Kortetermijnadvies’ dat in de huidige profielstructuur<br />
de vorming <strong>en</strong> ontwikkeling in de compon<strong>en</strong>t maatschappij té e<strong>en</strong>zijdig<br />
plaatsvindt in de maatschappijprofiel<strong>en</strong> <strong>en</strong> in de compon<strong>en</strong>t <strong>natuur</strong> té e<strong>en</strong>zijdig plaatsvindt<br />
in de <strong>natuur</strong>profiel<strong>en</strong>. Alle toekomstig hogeropgeleid<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> brede algem<strong>en</strong>e<br />
vorming <strong>en</strong> ontwikkeling nodig op zowel het gebied van k<strong>en</strong>nis van de <strong>natuur</strong><br />
als het gebied van k<strong>en</strong>nis van de maatschappij. In paragraaf 6.5 van het hoofdrapport<br />
adviser<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong> om het vak geïntegreerde <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> aan te<br />
bied<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> maatschappijprofiel.<br />
Specialistische k<strong>en</strong>niswerkers<br />
Onze sam<strong>en</strong>leving heeft behoefte aan specialist<strong>en</strong> voor onderzoek <strong>en</strong> ontwikkeling<br />
(R&D) in uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de disciplines in de bèta <strong>en</strong> techniek. In de bèta <strong>en</strong> techniek is er<br />
sprake van e<strong>en</strong> gemondialiseerde arbeidsmarkt. De vooruitzicht<strong>en</strong> zijn daarbinn<strong>en</strong><br />
voor Nederlandse hoogopgeleide bèta's wellicht (arbeidsvoorwaardelijk) wat minder<br />
gunstig dan in andere sector<strong>en</strong>, zoals de di<strong>en</strong>st<strong>en</strong>sector. Daarnaast is er sprake van<br />
156
grote verschill<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> bedrijfstakk<strong>en</strong> in de bèta <strong>en</strong> techniek waardoor het lastig is<br />
vraag <strong>en</strong> aanbod op elkaar af te stemm<strong>en</strong>. Specialist<strong>en</strong> zijn <strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> echter nodig om<br />
te zorg<strong>en</strong> dat ook in de toekomst Nederlanders in de R&D, zowel binn<strong>en</strong> de grote<br />
multinationals als in de innovatie <strong>en</strong> ontwikkeling in het midd<strong>en</strong>- <strong>en</strong> kleinbedrijf<br />
(MKB), blijv<strong>en</strong> werk<strong>en</strong> <strong>en</strong> er Nederlandse R&D in Nederland <strong>en</strong> in de rest van de<br />
wereld plaatsvindt. De <strong>Profielcommissie</strong>s vind<strong>en</strong> het daarom van groot belang dat<br />
leerling<strong>en</strong> met aanleg <strong>en</strong> interesses voor bèta <strong>en</strong> techniek gestimuleerd word<strong>en</strong> om<br />
hierin te exceller<strong>en</strong>. Deze leerling<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> dat do<strong>en</strong> door bepaalde keuzes te mak<strong>en</strong><br />
in het profielkeuzedeel van hun profiel. In paragraaf 5.2 van het hoofdrapport adviser<strong>en</strong><br />
de <strong>Profielcommissie</strong>s om leerling<strong>en</strong> de mogelijkheid te gev<strong>en</strong> zich te verbred<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
te verdiep<strong>en</strong> door het kiez<strong>en</strong> van modules.<br />
Bètabrede k<strong>en</strong>niswerkers<br />
Ook is er behoefte aan hoogopgeleid<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> brede k<strong>en</strong>nis op het gebied van bèta<br />
<strong>en</strong> techniek voor onderwijs, bestuur <strong>en</strong> beleid, managem<strong>en</strong>t <strong>en</strong> organisatie, innovatie<br />
<strong>en</strong> ontwikkeling. Deze sector<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van oudsher al instroom vanuit e<strong>en</strong> breed<br />
spectrum van vooropleiding<strong>en</strong> vanuit met name de alfa- <strong>en</strong> gammarichting<strong>en</strong>. In de<br />
toekomst zull<strong>en</strong> op functies in deze sector<strong>en</strong> ook meer <strong>en</strong> meer m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
bètabrede achtergrond in de toekomst nodig zijn. Om het aantal leerling<strong>en</strong> voor wie<br />
bèta <strong>en</strong> techniek e<strong>en</strong> aantrekkelijke studie- <strong>en</strong> loopbaanrichting is te vergrot<strong>en</strong> is het<br />
nodig e<strong>en</strong> breed aanbod van verschill<strong>en</strong>de opleiding<strong>en</strong> in het hoger beroepsonderwijs<br />
<strong>en</strong> het wet<strong>en</strong>schappelijk onderwijs te realiser<strong>en</strong>. In het voortgezet onderwijs betek<strong>en</strong>t<br />
dit dat het bèta-onderwijs interessant moet zijn voor e<strong>en</strong> grotere groep leerling<strong>en</strong>. In<br />
deze groep zull<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong> met betrekking tot interesses, capaciteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> ambities<br />
groter zijn dan nu. Het bèta-onderwijs moet hierop inspel<strong>en</strong>.<br />
Bèta voor <strong>en</strong> na de invoering van de tweede fase<br />
Profielkeuzes<br />
Voor de invoering van de tweede fase koz<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vakk<strong>en</strong>pakket met 6 (havo)<br />
of 7 (vwo) vakk<strong>en</strong>. Veel schol<strong>en</strong> maakt<strong>en</strong> het gemotiveerde <strong>en</strong> getal<strong>en</strong>teerde leerling<strong>en</strong><br />
mogelijk om extra vakk<strong>en</strong> te kiez<strong>en</strong>. Sommige schol<strong>en</strong> steld<strong>en</strong> eis<strong>en</strong> aan het vakk<strong>en</strong>pakket<br />
als het ging om de exacte vakk<strong>en</strong> door bijvoorbeeld de keuze voor het vak<br />
<strong>natuur</strong>kunde aan het vak wiskunde B te koppel<strong>en</strong>.<br />
In de tweede fase kunn<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> twee <strong>natuur</strong>profiel<strong>en</strong>, het profiel<br />
Natuur <strong>en</strong> Techniek <strong>en</strong> het profiel Natuur <strong>en</strong> Gezondheid. Het grote verschil <strong>tuss<strong>en</strong></strong><br />
beide profiel<strong>en</strong> op dit mom<strong>en</strong>t is dat in het profiel Natuur <strong>en</strong> Techniek de hele vakk<strong>en</strong><br />
wiskunde B1,2, <strong>natuur</strong>kunde1,2 <strong>en</strong> scheikunde1,2 word<strong>en</strong> aangebod<strong>en</strong>. Het<br />
profiel Natuur <strong>en</strong> Gezondheid omvat het hele vak biologie1,2 <strong>en</strong> de deelvakk<strong>en</strong> wiskunde<br />
B1, <strong>natuur</strong>kunde1 <strong>en</strong> scheikunde1. De deelvakk<strong>en</strong> zijn minder omvangrijk<br />
dan de hele vakk<strong>en</strong>. Met ingang van 1 augustus 2007 word<strong>en</strong> de deelvakk<strong>en</strong> afgeschaft<br />
<strong>en</strong> bestaat het profieldeel van de <strong>natuur</strong>profiel<strong>en</strong> elk uit 3 verplichte profielvakk<strong>en</strong>.<br />
Het profiel Natuur <strong>en</strong> Gezondheid is e<strong>en</strong> profiel zonder <strong>natuur</strong>kunde als verplicht<br />
profielvak <strong>en</strong> het profiel Natuur <strong>en</strong> Techniek is e<strong>en</strong> profiel zonder biologie als<br />
verplicht profielvak. Deze verandering wordt in dit themadocum<strong>en</strong>t buit<strong>en</strong> beschouwing<br />
gelat<strong>en</strong>.<br />
Bij de invoering van de tweede fase is lang nagedacht over het aantal profiel<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
vooral over de keuze voor één of twee N-profiel<strong>en</strong> naast e<strong>en</strong> alfa- <strong>en</strong> e<strong>en</strong> gammaprofiel.<br />
8 Uiteindelijk is gekoz<strong>en</strong> voor twee <strong>natuur</strong>profiel<strong>en</strong>, omdat de inschatting was dat<br />
bij twee <strong>natuur</strong>profiel<strong>en</strong> meer leerling<strong>en</strong> voor bèta zoud<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> dan bij één <strong>natuur</strong>profiel.<br />
Meer leerling<strong>en</strong> wilde zegg<strong>en</strong> meer jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> veel meer meisjes. Het profiel<br />
Natuur <strong>en</strong> Gezondheid was e<strong>en</strong> breed bètaprofiel dat de weg zou op<strong>en</strong><strong>en</strong> naar verder<br />
157
studer<strong>en</strong> in de zachtere bètasector<strong>en</strong>. Teg<strong>en</strong>over het argum<strong>en</strong>t dat dit profiel vooral<br />
door meisjes zou word<strong>en</strong> gekoz<strong>en</strong>, stond het argum<strong>en</strong>t dat e<strong>en</strong> b-profiel, gericht op<br />
de techniek, wellicht te veel meisjes zou afschrikk<strong>en</strong>.<br />
De discussie over de deelvakk<strong>en</strong> speelt e<strong>en</strong> belangrijke rol in de discussie of de<br />
omvang <strong>en</strong> de keuze voor bèta door de invoering van de tweede fase is toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>,<br />
afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> of gelijk geblev<strong>en</strong>. In dit verband wijz<strong>en</strong> ook veel bèta's erop dat de bètavakk<strong>en</strong><br />
door de invoering van de tweede fase <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s door de verandering<strong>en</strong><br />
per 1-8-2007 minder omvangrijk <strong>en</strong> dus ook minder zwaar geword<strong>en</strong> zijn. 10 Hierover<br />
zijn de m<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> echter verdeeld, omdat de omvang van de vakk<strong>en</strong> voor de invoering<br />
van de tweede fase niet in studielastur<strong>en</strong> (slu’s) werd uitgedrukt.<br />
Volg<strong>en</strong>s het Tweede Fase Adviespunt is de profielkeuze door de jar<strong>en</strong> he<strong>en</strong> vrij stabiel.<br />
Ook blijft het aantal leerling<strong>en</strong> dat van profiel verandert, redelijk gelijk. Op het vwo lekt<br />
e<strong>en</strong> deel van de N-stroom weg bij de overgang van 4 naar 5. Op de havo is dit niet het<br />
geval. Op het vwo komt de keuze voor bèta vóór (50%) <strong>en</strong> ná (53%) de invoering van de<br />
tweede fase in hoge mate overe<strong>en</strong>. Uitgangspunt is daarbij e<strong>en</strong> keuze voor één van de<br />
N-profiel<strong>en</strong> <strong>en</strong> het perc<strong>en</strong>tage leerling<strong>en</strong> (met vakk<strong>en</strong>pakkett<strong>en</strong>) dat toegang had tot e<strong>en</strong><br />
bèta-opleiding (wiskunde B of <strong>natuur</strong>kunde in pakket), dus ook de vwo-leerling<strong>en</strong> met<br />
het profiel Economie <strong>en</strong> Maatschappij (3%) die koz<strong>en</strong> voor wiskunde B. 11 In onderstaande<br />
tabel staat de profielkeuze in perc<strong>en</strong>tages van de exam<strong>en</strong>kandidat<strong>en</strong> in 2004. 12<br />
profielkeuze in perc<strong>en</strong>tages<br />
exam<strong>en</strong>kandidat<strong>en</strong> 2004<br />
Cultuur <strong>en</strong> Maatschappij<br />
Economie <strong>en</strong> Maatschappij<br />
Natuur <strong>en</strong> Maatschappij<br />
Natuur <strong>en</strong> Techniek<br />
Combinatie van 2 profiel<strong>en</strong><br />
havo-totaal<br />
Voor het havo is de ontwikkeling t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de bètakeuzes minder scherp te duid<strong>en</strong>.<br />
Dit hangt mede sam<strong>en</strong> met niet zo scherp gedefinieerde toelatingscriteria. Zo<br />
blijkt e<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijk deel (11%) van de leerling<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> profiel Economie <strong>en</strong><br />
Maatschappij of Cultuur <strong>en</strong> Maatschappij toegelat<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> tot opleiding<strong>en</strong> die<br />
doorgaans als bèta word<strong>en</strong> gekwalificeerd. Uit ander onderzoek 13 blijkt dat voor de<br />
invoering van de tweede fase 40% van de vwo-leerling<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vakk<strong>en</strong>pakket had dat<br />
vergelijkbaar is met het huidige profiel Natuur <strong>en</strong> Techniek <strong>en</strong> 10% met het huidige<br />
profiel Natuur <strong>en</strong> Gezondheid. Voor de havo is dat respectievelijk 26% <strong>en</strong> 9%. Daarbij<br />
werd het vak biologie (twee bètavakk<strong>en</strong> zonder biologie) als onderscheid<strong>en</strong>d criterium<br />
gekoz<strong>en</strong>. Deze keuze is discutabel. Het bestaan voor deelvakk<strong>en</strong> speelt namelijk e<strong>en</strong><br />
belangrijke rol in deze discussie. De deelvakk<strong>en</strong> in het profiel Natuur <strong>en</strong> Gezondheid<br />
word<strong>en</strong> niet als gelijkwaardig beschouwd met de bètavakk<strong>en</strong> van voor de invoering<br />
van de tweede fase. De conclusie dat het aantal leerling<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> bètavooropleiding<br />
gehalveerd is door de invoering van de tweede fase, heeft dan ook vooral te mak<strong>en</strong><br />
met de invoering van deelvakk<strong>en</strong>. 14<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s concluder<strong>en</strong> dat het aantal leerling<strong>en</strong> dat toegelat<strong>en</strong> kan word<strong>en</strong><br />
tot e<strong>en</strong> bèta-opleiding voor zowel het havo als voor het vwo vóór <strong>en</strong> ná de invoering<br />
van de tweede fase ongeveer gelijk is geblev<strong>en</strong>. De keuze voor bèta is daarmee<br />
door de invoering van de tweede fase in het voortgezet onderwijs niet veranderd.<br />
33<br />
39<br />
16<br />
10<br />
2<br />
vwo-totaal<br />
20<br />
34<br />
29<br />
13<br />
4<br />
158
Instroom, doorstroom <strong>en</strong> uitstroom<br />
Onderstaande tabel laat, in perc<strong>en</strong>tages, de doorstroom naar vervolgonderwijs vanuit<br />
voortgezet onderwijs zi<strong>en</strong>.<br />
Economie<br />
Gedrag <strong>en</strong> maatschappij<br />
Onderwijs<br />
Taal <strong>en</strong> cultuur<br />
Recht<br />
Techniek*<br />
Landbouw <strong>en</strong> <strong>natuur</strong>lijke<br />
omgeving* / Natuur*<br />
Gezondheidszorg*<br />
havo - meisjes<br />
33<br />
20<br />
25<br />
2<br />
-<br />
4<br />
1<br />
16<br />
havo - jong<strong>en</strong>s<br />
47<br />
4<br />
9<br />
1<br />
-<br />
32<br />
3<br />
4<br />
vwo - meisjes<br />
9<br />
27<br />
-<br />
16<br />
15<br />
5<br />
8<br />
vwo - jong<strong>en</strong>s<br />
24<br />
10<br />
-<br />
8<br />
10<br />
25<br />
13<br />
* Bètabrede opleiding<strong>en</strong><br />
Bron: Doorstroom vanuit havo <strong>en</strong> vwo naar de sector<strong>en</strong> in het hoger onderwijs 15 (CFI 2005)<br />
In totaal kiest e<strong>en</strong> kleine 30% van de havoleerling<strong>en</strong> die direct doorstrom<strong>en</strong> naar het<br />
hoger beroepsonderwijs, e<strong>en</strong> bèta-opleiding. Dat perc<strong>en</strong>tage ligt iets hoger dan het perc<strong>en</strong>tage<br />
leerling<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> N-profiel. Op het vwo is het perc<strong>en</strong>tage leerling<strong>en</strong> dat voor<br />
e<strong>en</strong> vervolgopleiding in één van de bètasector<strong>en</strong> kiest (circa 40 %) kleiner dan op grond<br />
van het aantal leerling<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>profiel verwacht kan word<strong>en</strong>. Hbo-bèta trekt<br />
meer leerling<strong>en</strong> dan op grond van de profielkeuze verwacht mag word<strong>en</strong>; wo-bèta trekt<br />
minder leerling<strong>en</strong> dan op grond van de profielkeuze verwacht mag word<strong>en</strong>. 16<br />
Het Tweede Fase Adviespunt constateert dat de ontwikkeling in instroom in de bèta-opleiding<br />
in het wet<strong>en</strong>schappelijk onderwijs over de periode 1998-2004 niet afwijkt van die van<br />
de ontwikkeling in de jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig van de vorige eeuw. Proc<strong>en</strong>tueel kiest 41% van de<br />
wo-eerstejaars e<strong>en</strong> bèta-opleiding. De belangstelling voor techniek is daarbinn<strong>en</strong> echter in<br />
die periode wel gedaald: van 19% in 1998 naar 14% in 2004. E<strong>en</strong> daling die al voor de invoering<br />
van de tweede fase was ingezet. Binn<strong>en</strong> de bèta-opleiding<strong>en</strong> zag<strong>en</strong> de opleiding<strong>en</strong><br />
in de sector<strong>en</strong> ‘Natuur’, maar vooral ook ‘Gezondheid’, e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>ame aan belangstelling.<br />
Om de keuze voor bèta <strong>en</strong> techniek te versterk<strong>en</strong> is het uiteraard van belang om leerling<strong>en</strong><br />
te stimuler<strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>profiel te kiez<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo de instroom in het hoger onderwijs te vergrot<strong>en</strong>.<br />
Maar er zijn ook forse knelpunt<strong>en</strong> als het gaat om de doorstroom. Er is sprake van<br />
hoge uitval. Ongeveer e<strong>en</strong> kwart van de eerstejaars in de universitaire bèta-opleiding<strong>en</strong><br />
haalt de propedeuse niet. En van de ingestroomde eerstejaars haalt 40% tot 50% het doctoraal-<br />
of ing<strong>en</strong>ieursdiploma niet. De studeerbaarheid van de opleiding<strong>en</strong> blijkt, ondanks<br />
de inspanning<strong>en</strong> die universiteit<strong>en</strong> zich de laatste jar<strong>en</strong> op dit punt getroost hebb<strong>en</strong>, nog<br />
niet op orde. Axis concludeerde dat het probleem niet alle<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> heeft met de structuur<br />
of de programmering van opleiding<strong>en</strong> (hard versus zacht), maar ook met de didactiek<br />
<strong>en</strong> cultuur. Om de aantrekkelijkheid van de bèta-opleiding<strong>en</strong> in het wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
onderwijs te vergrot<strong>en</strong> zijn er, aansluit<strong>en</strong>d bij het bachelor-mastermodel, verschill<strong>en</strong>de<br />
variant<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de opleiding<strong>en</strong> ontwikkeld. Naast e<strong>en</strong> variant wet<strong>en</strong>schappelijk onderzoek,<br />
zijn er variant<strong>en</strong>, die voorbereid<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> loopbaan in beleid, bestuur <strong>en</strong> managem<strong>en</strong>t<br />
<strong>en</strong> op communicatie <strong>en</strong> educatie. 17 Daarmee is e<strong>en</strong> belangrijk signaal gegev<strong>en</strong> dat<br />
ook opleiding<strong>en</strong> op het gebied van bèta <strong>en</strong> techniek stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> opleid<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> breed<br />
scala van verschill<strong>en</strong>de loopban<strong>en</strong> in wet<strong>en</strong>schap, maatschappij <strong>en</strong> bedrijfslev<strong>en</strong>.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong> constater<strong>en</strong> echter dat de cultuur binn<strong>en</strong> de bèta-opleiding<strong>en</strong> in<br />
het hoger onderwijs nog onvoldo<strong>en</strong>de anticipeert op deze ontwikkeling<strong>en</strong>. Het onderwijs<br />
in de bètavakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> in het vak wiskunde in de tweede fase is in veel gevall<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
afspiegeling van de cultuur in het hoger onderwijs. Deze cultuur draagt niet bij aan het<br />
stimuler<strong>en</strong> van jonge m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> om te kiez<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>profiel in de tweede fase <strong>en</strong><br />
te kiez<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> bèta-opleiding in het hoger onderwijs.<br />
21<br />
11<br />
159
G<strong>en</strong>der <strong>en</strong> bèta<br />
Als het gaat om de keuze voor bèta, speelt in de discussies het meritocratisch onderwijsideaal<br />
e<strong>en</strong> belangrijke rol. 18 Vanuit het perspectief van dit onderwijsideaal is het<br />
van belang om te kijk<strong>en</strong> in hoeverre de invoering van de tweede fase de keuzes van<br />
verschill<strong>en</strong>de groep<strong>en</strong> (bijvoorbeeld meisjes) heeft beïnvloed. Daarnaast is er bij de<br />
invoering van de tweede fase gekoz<strong>en</strong> voor twee <strong>natuur</strong>profiel<strong>en</strong> om de keuze voor<br />
bèta van zowel jong<strong>en</strong>s, maar vooral ook meisjes te vergrot<strong>en</strong>.<br />
De keuze voor bèta (e<strong>en</strong> N-profiel) is vóór <strong>en</strong> ná de invoering van de tweede fase vergelijkbaar<br />
19 , zo las u hierbov<strong>en</strong>. De keuze voor bèta van meisjes blijft echter achter bij<br />
die van jong<strong>en</strong>s. Meisjes kiez<strong>en</strong> in het havo maar half zo vaak als jong<strong>en</strong>s voor e<strong>en</strong><br />
<strong>natuur</strong>profiel. In het vwo kiest 49% van de jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> slechts 38% van de meisjes<br />
voor e<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>profiel. 20 Onderstaande tabel laat, in perc<strong>en</strong>tages, de profielkeuze van<br />
de eindexam<strong>en</strong>kandidat<strong>en</strong> in havo <strong>en</strong> vwo in 2004 zi<strong>en</strong>.<br />
profielkeuze<br />
exam<strong>en</strong>kandidat<strong>en</strong> 2004<br />
Cultuur <strong>en</strong> Maatschappij<br />
Economie <strong>en</strong> Maatschappij<br />
Natuur <strong>en</strong> Gezondheid<br />
Natuur <strong>en</strong> Techniek<br />
Bron: CFI, 2005<br />
havo -<br />
meisjes<br />
53<br />
29<br />
16<br />
2<br />
havo -<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
11<br />
50<br />
16<br />
23<br />
vwo -<br />
meisjes<br />
32<br />
29<br />
34<br />
5<br />
vwo -<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
6<br />
40<br />
24<br />
29<br />
De keuze van meisjes is daarnaast door de invoering van de tweede fase wel verschov<strong>en</strong>.<br />
De discussie rondom de deelvakk<strong>en</strong> speelt hierbij echter opnieuw e<strong>en</strong> rol. Het<br />
profiel Natuur <strong>en</strong> Techniek omvat drie volledige harde bètavakk<strong>en</strong>. Het profiel Natuur<br />
<strong>en</strong> Gezondheid omvat, naast het volledige vak biologie, op dit mom<strong>en</strong>t ook drie harde<br />
bètadeelvakk<strong>en</strong>. Voor de invoering van de tweede fase koos 30% van de vwo-meisjes<br />
de drie harde bètavakk<strong>en</strong> (wiskunde B, <strong>natuur</strong>kunde <strong>en</strong> scheikunde) in haar pakket.<br />
Na de invoering van de tweede fase koos nog slechts 5 tot 7% (inclusief het combiprofiel)<br />
van de meisjes voor het harde bètapakket, het profiel Natuur <strong>en</strong> Techniek. 21<br />
Daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> kiest ongeveer 34% van de meisjes voor het profiel Natuur <strong>en</strong> Gezondheid.<br />
In het publieke debat word<strong>en</strong> er kritisch kantek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> geplaatst bij de ontstane<br />
waterscheiding in de <strong>natuur</strong>profiel<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> meisjes <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s. Bij de voorbereiding<br />
van de invoering van de tweede fase hield m<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>ing met het feit dat meisjes<br />
vooral het profiel Natuur <strong>en</strong> Gezondheid zoud<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong>. Uit het interview met de voorzitter<br />
van de stuurgroep tweede fase blijkt dat die ontwikkeling ook in die tijd niet als<br />
gew<strong>en</strong>st werd beschouwd. 22<br />
Als het gaat om de instroom van meisjes in de bètasector in het hoger onderwijs, is<br />
er sprake van e<strong>en</strong> knelpunt met name in de harde bètarichting<strong>en</strong>. De harde bètarichting<strong>en</strong><br />
richt<strong>en</strong> hun programma in aansluit<strong>en</strong>d op het profiel Natuur <strong>en</strong> Techniek.<br />
Meisjes blijk<strong>en</strong> echter nauwelijks te kiez<strong>en</strong> voor het profiel Natuur <strong>en</strong> Techniek. In<br />
onderstaande tabell<strong>en</strong> staan de perc<strong>en</strong>tages van jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes die in 2005 doorstrom<strong>en</strong><br />
naar e<strong>en</strong> bètatechnische vervolgopleiding. 23<br />
Havo profiel Natuur <strong>en</strong> Techniek profiel Natuur <strong>en</strong> Gezondheid<br />
Jong<strong>en</strong>s 61,7 18,3<br />
Meisjes 3,4 6,2<br />
Bron: Inspectie van het Onderwijs. Bewerking Dialogic<br />
Vwo profiel Natuur <strong>en</strong> Techniek profiel Natuur <strong>en</strong> Gezondheid<br />
Jong<strong>en</strong>s 55,1 11,4<br />
Meisjes 8,2 8,6<br />
Bron: Inspectie van het Onderwijs. Bewerking Dialogic<br />
160
De <strong>Profielcommissie</strong>s constater<strong>en</strong> dat meisjes wellicht uit onzekerheid niet kiez<strong>en</strong><br />
voor e<strong>en</strong> opleiding in de sector<strong>en</strong> ‘Natuur’ <strong>en</strong> ‘Techniek’, maar dat vooral ook niet<br />
do<strong>en</strong> omdat ze zich ge<strong>en</strong> voorstelling kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> van de wereld van bèta <strong>en</strong> techniek<br />
<strong>en</strong> hun eig<strong>en</strong> toekomst daarbinn<strong>en</strong>.<br />
Eén of twee <strong>natuur</strong>profiel<strong>en</strong><br />
Bij de voorbereiding van de invoering van de tweede fase is lang nagedacht over de<br />
keuze <strong>tuss<strong>en</strong></strong> één of twee <strong>natuur</strong>profiel<strong>en</strong>. Het argum<strong>en</strong>t dat twee <strong>natuur</strong>profiel<strong>en</strong><br />
meer leerling<strong>en</strong> (meer jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> veel meer meisjes) voor bèta zou lat<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong>, gaf<br />
de doorslag. Ook de angst dat één technisch georiënteerde b-richting veel meisjes zou<br />
afschrikk<strong>en</strong>, resulteerde in de keuze voor twee <strong>natuur</strong>profiel<strong>en</strong>. De keuze voor bèta<br />
blijkt echter vóór <strong>en</strong> ná de invoering van de tweede fase vrijwel gelijk, maar meisjes<br />
kiez<strong>en</strong> nauwelijks voor het profiel Natuur <strong>en</strong> Techniek. 24<br />
Zowel in het publieke debat als in de discussies binn<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s steekt<br />
de vraag één of twee <strong>natuur</strong>profiel<strong>en</strong> opnieuw de kop op. Het belangrijkste argum<strong>en</strong>t<br />
teg<strong>en</strong> één <strong>natuur</strong>profiel is dat één <strong>natuur</strong>profiel zou kunn<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> tot afname van de<br />
keuze voor bèta <strong>en</strong> met name e<strong>en</strong> terugval in de keuze van meisjes voor bèta.<br />
Daarteg<strong>en</strong>over staan verschill<strong>en</strong>de argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die pleit<strong>en</strong> voor één <strong>natuur</strong>profiel. Het<br />
g<strong>en</strong>oemde argum<strong>en</strong>t teg<strong>en</strong> één <strong>natuur</strong>profiel is echter wel cruciaal.<br />
De volg<strong>en</strong>de argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> de doorslag gegev<strong>en</strong> voor de keuze voor één <strong>natuur</strong>profiel:<br />
• beide <strong>natuur</strong>profiel<strong>en</strong> bied<strong>en</strong> toegang tot bijna alle bèta-opleiding<strong>en</strong> (de harde bètaopleiding<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> hun instroomeis<strong>en</strong> aangepast nadat bleek dat weinig leerling<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> vooral weinig meisjes koz<strong>en</strong> voor het profiel Natuur <strong>en</strong> Techniek);<br />
• voor alle bèta-opleiding<strong>en</strong> in het brede spectrum van <strong>natuur</strong>, gezondheid <strong>en</strong> techniek<br />
is e<strong>en</strong> basis in alle drie de <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> wiskunde nodig;<br />
• juist op het gebied van gezondheid <strong>en</strong> in de lev<strong>en</strong>swet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> spel<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke<br />
k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> technische ontwikkeling<strong>en</strong> e<strong>en</strong> steeds grotere rol;<br />
• weinig plaats voor techniek in het profiel Natuur <strong>en</strong> Techniek, weinig plaats voor<br />
gezondheid in het profiel Natuur <strong>en</strong> Gezondheid;<br />
• g<strong>en</strong>eeskunde stelt <strong>natuur</strong>kunde verplicht als instroomeis bij het profiel Natuur <strong>en</strong><br />
Gezondheid;<br />
• niet meer leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet meer meisjes kiez<strong>en</strong> voor bèta bij twee <strong>natuur</strong>profiel<strong>en</strong>;<br />
• betere organisatie voor schol<strong>en</strong>;<br />
• waterscheiding <strong>tuss<strong>en</strong></strong> jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes gekoppeld aan licht <strong>en</strong> zwaar niet<br />
w<strong>en</strong>selijk;<br />
• uit onderzoek blijkt verder dat meisjes meer bèta kiez<strong>en</strong> als zowel de inhoud als de<br />
structuur van het onderwijs minder gediffer<strong>en</strong>tieerd is. 25<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s adviser<strong>en</strong> in paragraaf 5.2 van het hoofdrapport om op havo <strong>en</strong><br />
vwo één bètabreed <strong>natuur</strong>profiel aan te bied<strong>en</strong>. Zo'n profiel moet zowel ruimte voor<br />
verbreding als voor verdieping bied<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> het bètabrede spectrum.<br />
161
Stimuler<strong>en</strong> van keuzes voor bèta <strong>en</strong> techniek<br />
Keuzeproces <strong>en</strong> de rol van schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Uit onderzoek inzake studie- <strong>en</strong> beroepskeuzeprocess<strong>en</strong> blijkt dat e<strong>en</strong> verruiming van<br />
de keuzemogelijkhed<strong>en</strong> de aantrekkelijkheid <strong>en</strong> studeerbaarheid van e<strong>en</strong> opleiding<br />
vergroot. Echter slechts dan wanneer er tegelijkertijd sprake is van e<strong>en</strong> int<strong>en</strong>sivering<br />
van de begeleiding van de stud<strong>en</strong>t. 26 Het keuzeproces verloopt voor meisjes anders<br />
dan voor jong<strong>en</strong>s. Zo blijk<strong>en</strong> bijvoorbeeld meisjes, bij gelijke prestaties, over het algeme<strong>en</strong><br />
onzekerder te zijn over hun capaciteit<strong>en</strong> dan jong<strong>en</strong>s. 27 Verder blijk<strong>en</strong> er grote<br />
verschill<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> schol<strong>en</strong> in keuzepatron<strong>en</strong> van meisjes <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s. Veel schol<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> adviser<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> de goede leerling<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>profiel te kiez<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
alle<strong>en</strong> de zeer goede leerling<strong>en</strong> om voor het profiel Natuur <strong>en</strong> Techniek te kiez<strong>en</strong>. De<br />
Inspectie van het Onderwijs heeft onderzoek gedaan naar de manier waarop het<br />
onderwijs in de vakk<strong>en</strong> wiskunde, <strong>natuur</strong>kunde <strong>en</strong> scheikunde op havo <strong>en</strong> vwo wordt<br />
aangebod<strong>en</strong>. Daarbij heeft zij onderzocht of schol<strong>en</strong> zich e<strong>en</strong> rol toek<strong>en</strong>n<strong>en</strong> bij het<br />
oploss<strong>en</strong> van het tekort aan hogeropgeleid<strong>en</strong> in de exacte <strong>en</strong> technische sector<strong>en</strong>.<br />
Veel schol<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> hun maatschappelijke rol voor meer bètatechniek niet <strong>en</strong> het<br />
bewustzijn over de profielkeuze <strong>en</strong> vervolgstudies van leerling<strong>en</strong> is laag. Op schol<strong>en</strong><br />
waarop e<strong>en</strong> bewust beleid gevoerd wordt om de keuze voor exact te stimuler<strong>en</strong>, blijk<strong>en</strong><br />
ook meer jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes te kiez<strong>en</strong> voor bèta. 28<br />
Op dit mom<strong>en</strong>t zijn er nauwelijks specifieke maatregel<strong>en</strong> om de keuzes van meisjes<br />
voor bèta te stimuler<strong>en</strong>. Na verschill<strong>en</strong>de overheidscampagnes <strong>en</strong> andere stimuler<strong>en</strong>de<br />
maatregel<strong>en</strong> zijn er veel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, waaronder ook veel lerar<strong>en</strong>, die teleurgesteld zijn<br />
in het succes van deze stimulans<strong>en</strong>. Veel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dus ook doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, zijn er in hun<br />
hart van overtuigd dat de huidige keuzepatron<strong>en</strong> niet veranderd kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> of dat<br />
het niet w<strong>en</strong>selijk is om deze keuzepatron<strong>en</strong> te doorbrek<strong>en</strong>. Vanuit het Platform Bèta<br />
Techniek word<strong>en</strong> nu wel project<strong>en</strong> gestart om de keuze voor bèta, zowel door jong<strong>en</strong>s<br />
als door meisjes, te stimuler<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> sfeer van vrijblijv<strong>en</strong>dheid op schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> onder<br />
doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> als het gaat om de keuzepatron<strong>en</strong> van meisjes, zal doorbrok<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>,<br />
will<strong>en</strong> de gestelde doelstelling<strong>en</strong> gehaald kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Tegelijkertijd moet er<br />
besef zijn dat keuzepatron<strong>en</strong> e<strong>en</strong> afspiegeling vorm<strong>en</strong> van de maatschappelijke werkelijkheid<br />
<strong>en</strong> dat er in kort tijdsbestek ge<strong>en</strong> grote verandering<strong>en</strong> in deze patron<strong>en</strong> verwacht<br />
mog<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Ket<strong>en</strong>b<strong>en</strong>adering<br />
De afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> is er veel aandacht uitgegaan naar mogelijkhed<strong>en</strong> om de aantrekkelijkheid<br />
van bèta <strong>en</strong> techniek te vergrot<strong>en</strong>. Er is onderzoek gedaan naar oorzak<strong>en</strong>, er<br />
zijn debatt<strong>en</strong> <strong>en</strong> confer<strong>en</strong>ties georganiseerd, project<strong>en</strong> gestart, maatregel<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> (integrale) visies ontwikkeld. Eig<strong>en</strong>standige initiatiev<strong>en</strong> <strong>en</strong> project<strong>en</strong> blek<strong>en</strong> echter<br />
op lange termijn niet het gew<strong>en</strong>ste effect te sorter<strong>en</strong>. Het studie- <strong>en</strong> beroepskeuzeproces<br />
is e<strong>en</strong> proces waarin, parallel met het ontwikkel<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> zelfconcept <strong>en</strong> -id<strong>en</strong>titeit,<br />
voortdur<strong>en</strong>d beroepsmogelijkhed<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geëlimineerd. Kleinschalige <strong>en</strong> e<strong>en</strong>malige<br />
initiatiev<strong>en</strong> <strong>en</strong> project<strong>en</strong> zijn onvoldo<strong>en</strong>de in staat om dit proces te beïnvloed<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> voorbeeld is de campagne 'Kies exact' in de jar<strong>en</strong> tachtig. De campagne<br />
heeft niet het effect gehad waarop vel<strong>en</strong> gehoopt <strong>en</strong> gerek<strong>en</strong>d hadd<strong>en</strong>.<br />
Keuzepatron<strong>en</strong> blek<strong>en</strong> wellicht veel weerbarstiger dan verondersteld werd. Axis <strong>en</strong><br />
haar opvolger Platform Bèta Techniek zijn daarom tot de conclusie gekom<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong><br />
ket<strong>en</strong>b<strong>en</strong>adering ess<strong>en</strong>tieel is als het gaat om het stimuler<strong>en</strong> van de keuze voor bèta<br />
<strong>en</strong> techniek. Daarnaast is het belangrijk om de b<strong>en</strong>adering <strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de initiatiev<strong>en</strong><br />
voortdur<strong>en</strong>d te monitor<strong>en</strong> <strong>en</strong> te evaluer<strong>en</strong>.<br />
162
Not<strong>en</strong><br />
1 Hoger Onderwijs <strong>en</strong> Onderzoek Plan. Periodiek (2-jaarlijks) plan van het Ministerie<br />
van Onderwijs Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap met betrekking tot het beleid voor het hoger<br />
onderwijs. In het Hoop wordt gewerkt met e<strong>en</strong> indeling van opleiding<strong>en</strong> in zog<strong>en</strong>oemde<br />
HOOP-sector<strong>en</strong>.<br />
2 De staat van het onderwijs. Inspectie van het Onderwijs 2003/2004.<br />
3 Scarcity of sci<strong>en</strong>ce and <strong>en</strong>gineering stud<strong>en</strong>ts in the Netherlands. CPB 2004.<br />
4 Ankoné, H. (reactie op) 'Ge<strong>en</strong> tekort aan stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bèta <strong>en</strong> techniek'. In: de St<strong>en</strong>tor 7<br />
sept 2005.<br />
5 Declining Stud<strong>en</strong>t Enrolm<strong>en</strong>t in Sci<strong>en</strong>ce & Technology, Preliminary findings for discussions,<br />
Global sci<strong>en</strong>ce forum. OESO 14-15 november 2005, Amsterdam.<br />
6 Scarcity of sci<strong>en</strong>ce and <strong>en</strong>gineering stud<strong>en</strong>ts in the Netherlands. CPB 2004.<br />
7 Lang<strong>en</strong>, A. van, Unequal participation in mathematics and sci<strong>en</strong>ce education.<br />
Dissertatie. Garant: 2005.<br />
8 'Twee bèta-profiel<strong>en</strong> zijn goed voor meisjes <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s'. In: 2e fase bericht<strong>en</strong> 1994.<br />
Interview met de voorzitter stuurgroep tweede fase Nel Ginjaar-Maas.<br />
9 www.bozebetas.nl.<br />
10 Zev<strong>en</strong> jaar tweede fase, e<strong>en</strong> balans. D<strong>en</strong> Haag: Tweede Fase Adviespunt 2005.<br />
11 Zev<strong>en</strong> jaar tweede fase, e<strong>en</strong> balans. D<strong>en</strong> Haag: Tweede Fase Adviespunt 2005.<br />
12 Zev<strong>en</strong> jaar tweede fase, e<strong>en</strong> balans. D<strong>en</strong> Haag: Tweede Fase Adviespunt 2005.<br />
13 Veld<strong>en</strong>, R., K. W. van der <strong>en</strong> M., J., H. Wolbers, 'Vakk<strong>en</strong>pakketkeuze <strong>en</strong> de aansluiting<br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> voortgezet <strong>en</strong> hoger onderwijs'. In: Tijdschrift voor onderwijsresearch. ROA 1999.<br />
14 Zev<strong>en</strong> jaar tweede fase, e<strong>en</strong> balans. D<strong>en</strong> Haag: Tweede Fase Adviespunt 2005.<br />
15 Zev<strong>en</strong> jaar tweede fase, e<strong>en</strong> balans. D<strong>en</strong> Haag: Tweede Fase Adviespunt 2005.<br />
16 Zev<strong>en</strong> jaar tweede fase, e<strong>en</strong> balans. D<strong>en</strong> Haag: Tweede Fase Adviespunt 2005.<br />
17 Kiez<strong>en</strong> voor aantrekkelijk bèta/techniek. Axis 2003.<br />
18 Meritocratische onderwijsideaal: onderwijssucces moet het gevolg zijn van persoonlijke<br />
bekwaamhed<strong>en</strong> van leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> zou niet gekoppeld moet<strong>en</strong> zijn aan sociale<br />
of etnische herkomst of sekse. Is dit niet het geval dan draagt het onderwijs bij aan<br />
de reproductie van de bestaande maatschappelijke ongelijkheid. (Uit: Lang<strong>en</strong> A. van,<br />
Unequal participation in mathematics and sci<strong>en</strong>ce education. Garant: 2005)<br />
19 Zev<strong>en</strong> jaar tweede fase, e<strong>en</strong> balans. D<strong>en</strong> Haag: Tweede Fase Adviespunt 2005.<br />
20 Meisjes als pot<strong>en</strong>tieel voor bèta/techniek. VHTO 2006.<br />
21 Lang<strong>en</strong>, A. van, Unequal participation in mathematics and sci<strong>en</strong>ce education. Garant 2005.<br />
22 'Twee bèta-profiel<strong>en</strong> zijn goed voor meisjes <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s'. In: 2e fase bericht<strong>en</strong> 1994.<br />
Interview met de voorzitter stuurgroep tweede fase Nel Ginjaar-Maas.<br />
23 Het gaat hier om de CROHO-sector<strong>en</strong> Natuur <strong>en</strong> Techniek (hbo <strong>en</strong> wo). De zog<strong>en</strong>aamde<br />
snijvlakopleiding<strong>en</strong> zijn niet meegeteld. (Uit: Meisjes als pot<strong>en</strong>tieel voor<br />
bèta/techniek. VHTO 2006.)<br />
24 Zev<strong>en</strong> jaar tweede fase, e<strong>en</strong> balans. D<strong>en</strong> Haag: Tweede Fase Adviespunt 2005.<br />
25 Lang<strong>en</strong>, A., van, Unequal participation in mathematics and sci<strong>en</strong>ce education. Garant<br />
2005.<br />
26 Kiez<strong>en</strong> voor aantrekkelijk bèta/techniek, aanbeveling<strong>en</strong> voor vernieuwing<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
onderwijs. Axis 2003.<br />
27 Meisjes als pot<strong>en</strong>tieel voor bèta/techniek. VHTO 2006.<br />
28 Uit gesprekk<strong>en</strong> met het Platform Bèta Techniek.<br />
163
Literatuur<br />
2e fase bericht<strong>en</strong> (1994), Twee bèta-profiel<strong>en</strong> zijn goed voor meisjes <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s.<br />
Ankoné, H. (reactie op) ‘Ge<strong>en</strong> tekort aan stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bèta <strong>en</strong> techniek’. In: de St<strong>en</strong>tor 7-09-05.<br />
AWT-advies. Vitaliteit <strong>en</strong> kritische massa.<br />
Axis (2003), Kiez<strong>en</strong> voor aantrekkelijk bèta/techniek.<br />
Axis (2002), Techniek in de peiling. Analyse profielkeuze havo/vwo, instroom hbo <strong>en</strong> wo<br />
bèta/techniek. Axis (2000), Wie kiez<strong>en</strong> er voor techniek? Instroom <strong>en</strong> uitstroom in hoger <strong>natuur</strong><strong>en</strong><br />
techniekonderwijs <strong>en</strong> uitstroom naar de arbeidsmarkt.<br />
CPB (2004), Scarcity of sci<strong>en</strong>ce and <strong>en</strong>gineering stud<strong>en</strong>ts in the Netherlands.<br />
CWI (2003), Technomonitor 2003, K<strong>en</strong>nisc<strong>en</strong>trum Beroepsonderwijs Arbeidsmarkt.<br />
HBO-monitor 2004.<br />
Inspectie van het Onderwijs, De staat van het Onderwijs 2002/2003.<br />
Inspectie van het Onderwijs, De staat van het Onderwijs 2003/2004.<br />
Inspectie van het Onderwijs, De staat van het Onderwijs 2004/2005.<br />
IOWO (2001), Kiez<strong>en</strong> voor bèta in het wet<strong>en</strong>schappelijk onderwijs.<br />
Lang<strong>en</strong>, A. van (2005), Unequal participation in mathematics and sci<strong>en</strong>ce education.<br />
Ministerie van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap (2003b), Deltaplan Bèta <strong>en</strong> techniek.<br />
Actieplan voor de aanpak van tekort<strong>en</strong> aan bèta's <strong>en</strong> technici. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Ministerie van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap (2005), Onderwijsdeelname 1990-2020,<br />
beeld<strong>en</strong> anno 2005. Interne publicatie. D<strong>en</strong> Haag.<br />
OECD Global Sci<strong>en</strong>ce Forum. Declining Stud<strong>en</strong>t Enrolm<strong>en</strong>t in Sci<strong>en</strong>ce & Technology,<br />
Preliminary findings for discussions.<br />
Platform Bèta Techniek (2005), Bèta/techniekcool@school.<br />
Platform Bèta Techniek (2004), Beter kiez<strong>en</strong>, Onderzoek naar keuzeprocess<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong> in<br />
het vmbo <strong>en</strong> mbo.<br />
Platform Bèta Techniek (2006), Tr<strong>en</strong>ds <strong>en</strong> cijfers in het onderwijs, in- door- <strong>en</strong> uitstroom in<br />
bètatechniek.<br />
Platform Boze Bèta's. www.bozebetas.nl.<br />
Stichting voor Industriebeleid <strong>en</strong> Communicatie (2003), Beta/techniek voor Innovatie <strong>en</strong><br />
Productiviteit.<br />
Tweede Fase Adviespunt (2005), Zev<strong>en</strong> jaar tweede fase, e<strong>en</strong> balans.<br />
Veld<strong>en</strong>, R.K.W. van <strong>en</strong> M. J. H. Wolbers (1999), ‘Vakk<strong>en</strong>pakketkeuze <strong>en</strong> de aansluiting<br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> voortgezet <strong>en</strong> hoger onderwijs’. In: Tijdschrift voor onderwijsresearch.<br />
VHTO (2006), Meisjes als pot<strong>en</strong>tieel voor bèta/techniek.<br />
VHTO (2002), Meisjes/vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> techniek.<br />
164
Themadocum<strong>en</strong>t 7: Klassieke tal<strong>en</strong> <strong>en</strong> literatuur<br />
Inleiding<br />
Met de invoering van de tweede fase zijn er twee verandering<strong>en</strong> doorgevoerd bij de<br />
klassieke tal<strong>en</strong> op gymnasia <strong>en</strong> gymnasiale afdeling<strong>en</strong> Op de eerste plaats de vermindering<br />
van het aantal studielastur<strong>en</strong> (slu’s) voor deze vakk<strong>en</strong>. In de praktijk leidde dit<br />
op veel schol<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> vermindering in het aantal contactur<strong>en</strong> van ongeveer 25%. Op<br />
de tweede plaats werd het vak klassieke <strong>en</strong> culturele vorming (kcv) ingevoerd waarin<br />
de culturele context van de vakk<strong>en</strong> aan bod komt. Ook geïnteresseerde vwo- <strong>en</strong> havoleerling<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> dit vak kiez<strong>en</strong>.<br />
De exam<strong>en</strong>programma’s van Grieks <strong>en</strong> Latijn in de tweede fase zijn gebaseerd op de<br />
al eerder ontwikkelde domein<strong>en</strong>: taal-, tekst- <strong>en</strong> cultuurreflectie. Hiermee hebb<strong>en</strong> de<br />
inhoud <strong>en</strong> culturele context van de antieke literatuur e<strong>en</strong> plek gekreg<strong>en</strong> in het exam<strong>en</strong>,<br />
naast het vertal<strong>en</strong>. De vakk<strong>en</strong> zijn breder geword<strong>en</strong>. 1<br />
De vermindering van contactur<strong>en</strong> bij de klassieke tal<strong>en</strong> leidde tot veel klacht<strong>en</strong> met<br />
name over de onmogelijkheid om in de beperkte lestijd het vereiste niveau van vertal<strong>en</strong><br />
te hal<strong>en</strong> <strong>en</strong> het vereiste aantal pagina’s te behandel<strong>en</strong>. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> de (taalkundige)<br />
moeilijkheidsgraad van de taalkundig <strong>en</strong> literair complexe tekst<strong>en</strong> voor de<br />
meeste leerling<strong>en</strong> te groot om er zelfstandig aan te kunn<strong>en</strong> werk<strong>en</strong>. Aan dit probleem<br />
wordt tegemoetgekom<strong>en</strong> door per augustus 2007 het aantal slu’s voor de klassieke<br />
tal<strong>en</strong> te verhog<strong>en</strong> van 480 naar 600. En de tweede moderne vreemde taal wordt op<br />
het gymnasium vervang<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> klassieke taal.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s hebb<strong>en</strong> zich de vraag gesteld of de positie van de klassieke<br />
tal<strong>en</strong> op de langere termijn te handhav<strong>en</strong> is, in het bijzonder die van het vak Grieks.<br />
De positie <strong>en</strong> de inhoud van de klassieke tal<strong>en</strong> op de langere termijn<br />
De afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> is er binn<strong>en</strong> schol<strong>en</strong> e<strong>en</strong> groei<strong>en</strong>de aandacht voor getal<strong>en</strong>teerde<br />
leerling<strong>en</strong>. Er zijn onderwijstraject<strong>en</strong> ontstaan als vwo-plusklass<strong>en</strong>, tweetalig vwo,<br />
technasia <strong>en</strong> afzonderlijke gymnasium-brugklass<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> lycea. 2<br />
In ‘Koers VO’ 3 bepleit het ministerie voor meer differ<strong>en</strong>tiatie in het onderwijs ook t<strong>en</strong><br />
gunste van de (hoog)begaafde leerling<strong>en</strong>. De <strong>Profielcommissie</strong>s zijn van m<strong>en</strong>ing dat<br />
het gymnasiale onderwijs e<strong>en</strong> extra algem<strong>en</strong>e vorming biedt voor geïnteresseerde<br />
leerling<strong>en</strong>. Leerling<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> in het vertal<strong>en</strong> e<strong>en</strong> uitdaging die ze typer<strong>en</strong> als “boei<strong>en</strong>d,<br />
leuk, puzzel<strong>en</strong>, je hoofd brek<strong>en</strong>”. Ook ex-leerling<strong>en</strong> memorer<strong>en</strong> het effect van wat zij<br />
in de gymnasiumperiode hebb<strong>en</strong> gedaan: bij het zelf schrijv<strong>en</strong> van tekst<strong>en</strong>, bij het<br />
overzi<strong>en</strong> van tekstpassages, bij het analyser<strong>en</strong> van andermans tekst<strong>en</strong>. Zij gev<strong>en</strong> aan<br />
dat het vertal<strong>en</strong> e<strong>en</strong> echte uitdaging is <strong>en</strong> dat het veel voldo<strong>en</strong>ing geeft. 4 Daarnaast<br />
zijn voor steeds meer leerling<strong>en</strong> de less<strong>en</strong> klassieke tal<strong>en</strong> de <strong>en</strong>ige less<strong>en</strong> geword<strong>en</strong><br />
waarin nog grammaticaonderwijs wordt gegev<strong>en</strong>, nu bij de moderne vreemde tal<strong>en</strong><br />
andere leerdoel<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal zijn kom<strong>en</strong> te staan. In paragraaf 6.3 van het hoofdrapport<br />
is dan ook het advies opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>: “Handhaaf klassieke tal<strong>en</strong> in het onderwijsaanbod<br />
voor gymnasia <strong>en</strong> gymnasiale afdeling<strong>en</strong>.” 5<br />
Knelpunt<strong>en</strong> bij de klassieke tal<strong>en</strong><br />
Voor e<strong>en</strong> gymnasiumdiploma moet<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> Latijn én Grieks in de onderbouw<br />
gehad hebb<strong>en</strong>. Deze eis legt e<strong>en</strong> claim op het aantal in te rooster<strong>en</strong> ur<strong>en</strong> <strong>en</strong> op de formatie.<br />
E<strong>en</strong> aantal schol<strong>en</strong> probeert die last zo klein mogelijk te houd<strong>en</strong>. Deze situatie<br />
leidt nogal e<strong>en</strong>s tot problem<strong>en</strong> waaronder het ontbrek<strong>en</strong> van voldo<strong>en</strong>de vertaalvaar-<br />
165
digheid voor de tweede fase <strong>en</strong> lage exam<strong>en</strong>cijfers voor het vertaalonderdeel op het<br />
c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>. Schol<strong>en</strong> besliss<strong>en</strong> zelf (pass<strong>en</strong>d in de lijn van de deregulering) welk<br />
aantal ur<strong>en</strong> zij toek<strong>en</strong>n<strong>en</strong> aan Latijn <strong>en</strong> Grieks. De bekostiging (vanwege de zeer brede<br />
schol<strong>en</strong>geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>) is veelal niet dekk<strong>en</strong>d. Aan de andere kant verlang<strong>en</strong> de<br />
schol<strong>en</strong> wel van de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> én e<strong>en</strong> interessant programma (cultuurinformatie bijvoorbeeld)<br />
dat leerling<strong>en</strong> aantrekt <strong>en</strong> voor de tweede fase vasthoudt, én e<strong>en</strong> goede<br />
basis voor de tweede fase.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s constater<strong>en</strong> hier e<strong>en</strong> knelpunt <strong>tuss<strong>en</strong></strong> aan de <strong>en</strong>e kant de<br />
beleidsruimte die schol<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van het aantal ur<strong>en</strong> klassieke tal<strong>en</strong> in de<br />
onderbouw maar aan de andere kant de noodzakelijke ondergr<strong>en</strong>s aan ur<strong>en</strong>. Immers<br />
de eis geldt nog steeds dat leerling<strong>en</strong> pas voor e<strong>en</strong> gymnasiumdiploma in aanmerking<br />
kom<strong>en</strong> als ze Latijn én Grieks in de onderbouw gehad hebb<strong>en</strong>, <strong>en</strong> in één van de twee<br />
klassieke tal<strong>en</strong> eindexam<strong>en</strong> do<strong>en</strong>.<br />
In omring<strong>en</strong>de land<strong>en</strong> zijn voor de onderbouw van overheidswege richtlijn<strong>en</strong> voor<br />
ur<strong>en</strong>aantall<strong>en</strong>, ev<strong>en</strong>als voor de bov<strong>en</strong>bouw, alhoewel de overheid daar veelal e<strong>en</strong><br />
andere rol heeft. 6<br />
De vertaalvaardigheid onder druk<br />
E<strong>en</strong> ander knelpunt bij de klassieke tal<strong>en</strong> is de vertaalvaardigheid die binn<strong>en</strong> de gegev<strong>en</strong><br />
slu’s onder druk is kom<strong>en</strong> te staan. Oorzak<strong>en</strong> hiervoor zijn:<br />
• Het vereiste niveau <strong>en</strong> de aard van de te vertal<strong>en</strong> tekst<strong>en</strong>; het moet<strong>en</strong> universitaire<br />
tekst<strong>en</strong> zijn van literaire aard;<br />
• De verandering<strong>en</strong> bij de moderne vreemde tal<strong>en</strong>, die steeds minder acc<strong>en</strong>t legg<strong>en</strong><br />
op de grammatica <strong>en</strong> steeds meer op de communicatie.<br />
De hoge eis<strong>en</strong> die aan leerling<strong>en</strong> gesteld word<strong>en</strong>, leid<strong>en</strong> tot frustraties bij leerling<strong>en</strong>. Hun<br />
motivatie taant, vooral in de tweede fase, <strong>en</strong> zij hebb<strong>en</strong> het gevoel ge<strong>en</strong> expliciete keuze<br />
meer voor het vak te kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>, wel voor continuering van het verblijf op school.<br />
Deze kwestie speelt met name op de zelfstandige gymnasia. 7 Dit probleem van gebrek<br />
aan motivatie lijkt in het buit<strong>en</strong>land minder te spel<strong>en</strong> vanwege het feit dat er daar meer<br />
niveaus mogelijk zijn waarop leerling<strong>en</strong> met klassieke tal<strong>en</strong> bezig kunn<strong>en</strong> zijn. 8<br />
Bij het vak Latijn gaf 45,9% van de schol<strong>en</strong> te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dat de tekst<strong>en</strong> voor de helft van<br />
de leerling<strong>en</strong> te complex zijn om deze zelfstandig te kunn<strong>en</strong> vertal<strong>en</strong>. Daarbij gaf 22%<br />
aan de tekst<strong>en</strong> zelfs te complex te vind<strong>en</strong> voor driekwart van de leerling<strong>en</strong>. 9<br />
Het tweede c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>onderdeel, tekstbegrip, daagt leerling<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>teel nog<br />
onvoldo<strong>en</strong>de uit, vindt e<strong>en</strong> aantal doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Verder hebb<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> klacht<strong>en</strong> over<br />
het feit dat ze heel weinig eig<strong>en</strong> inbr<strong>en</strong>g hebb<strong>en</strong> in de less<strong>en</strong> <strong>en</strong> er nauwelijks andere<br />
dan klassikale werkvorm<strong>en</strong> gehanteerd word<strong>en</strong>. De klassikale aanpak van het vertal<strong>en</strong><br />
van tekst<strong>en</strong> wordt door veel doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> als de <strong>en</strong>ig mogelijke beschouwd, vanwege de<br />
moeilijkheidsgraad. Er is heel weinig vakdidactisch onderzoek gedaan om te achterhal<strong>en</strong><br />
welke lesmethod<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> voor dit niveau adequate (maximale) vertaalvaardigheid<br />
bij de leerling<strong>en</strong> leid<strong>en</strong>, <strong>en</strong> of de inhoud van de te vertal<strong>en</strong> tekst<strong>en</strong> voor de motivatie<br />
e<strong>en</strong> rol speelt. Op <strong>en</strong>kele schol<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> plaats om leerling<strong>en</strong> zelf<br />
tekst<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> uitzoek<strong>en</strong>, te lat<strong>en</strong> vertal<strong>en</strong> <strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong>.<br />
Onduidelijk is of de to<strong>en</strong>ame van het aantal slu’s in 2007 dit knelpunt wegneemt. De<br />
<strong>Profielcommissie</strong>s adviser<strong>en</strong> te onderzoek<strong>en</strong> of de uitbreiding van slu’s leidt tot vermindering<br />
van klacht<strong>en</strong> over het niveau van de vertaalvaardigheid van leerling<strong>en</strong>. Is<br />
dit niet het geval dan kan overwog<strong>en</strong> word<strong>en</strong> om voor de vertaalopgav<strong>en</strong> van het c<strong>en</strong>trale<br />
exam<strong>en</strong> fragm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van minder moeilijke auteurs te gebruik<strong>en</strong>. In paragraaf 6.3<br />
van het hoofdrapport is het advies opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>: “Onderzoek of doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong>,<br />
na de uitbreiding van het aantal studielastur<strong>en</strong> (slu’s) voor Latijn <strong>en</strong> Grieks per<br />
166
augustus 2007, minder klacht<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> over het niveau van de vertaalvaardigheid<br />
van de leerling<strong>en</strong>.”<br />
KCV<br />
Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> klassieke tal<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> nogal van m<strong>en</strong>ing over hun bevinding<strong>en</strong> met<br />
kcv. 10 Sommige doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> kcv e<strong>en</strong> breed vak dat geschikt is voor de inzet van<br />
aantrekkelijke didactische werkvorm<strong>en</strong> <strong>en</strong> mogelijkhed<strong>en</strong> heeft voor bijvoorbeeld het<br />
voorbereid<strong>en</strong> van excursies zoals Rome-reiz<strong>en</strong>. Ze vind<strong>en</strong> dat ook havoleerling<strong>en</strong> dit<br />
vak moet<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong>. Andere doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zijn minder <strong>en</strong>thousiast. Ze gev<strong>en</strong> aan<br />
ge<strong>en</strong> deskundigheid voor het vak te hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> vind<strong>en</strong> de scheiding klassieke tal<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
kcv e<strong>en</strong> kunstmatige.<br />
De lespraktijk bij kcv is erg verschill<strong>en</strong>d. Er is voor het vak kcv zeker nog ge<strong>en</strong> standaard<br />
ontwikkeld waaraan doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> welke doel<strong>en</strong> met dit vak bereikt di<strong>en</strong><strong>en</strong> te<br />
word<strong>en</strong>. Er zijn doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die van kcv e<strong>en</strong> aantrekkelijk vak gemaakt hebb<strong>en</strong> waarin leerling<strong>en</strong><br />
uitgedaagd word<strong>en</strong>. Er zijn ook doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die kcv integrer<strong>en</strong> in hun less<strong>en</strong> klassieke<br />
tal<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo het vak medegebruik<strong>en</strong> om de ur<strong>en</strong> klassieke tal<strong>en</strong> uit te breid<strong>en</strong>.<br />
De <strong>Profielcommissie</strong>s vind<strong>en</strong> het e<strong>en</strong> goede zaak dat leerling<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> klassieke taal in<br />
de tweede fase kcv moet<strong>en</strong> do<strong>en</strong>. Zij zijn van m<strong>en</strong>ing dat de verdere ontwikkeling van<br />
kcv e<strong>en</strong> impuls kan krijg<strong>en</strong> door het onderdeel te lat<strong>en</strong> word<strong>en</strong> van het vak cultuur <strong>en</strong><br />
kunst in het geme<strong>en</strong>schappelijke deel. De <strong>Profielcommissie</strong>s stell<strong>en</strong> voor kcv mee te<br />
nem<strong>en</strong> in de experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voor het ontwikkel<strong>en</strong> van het vak cultuur <strong>en</strong> kunst (zie paragraaf<br />
6.6 van het hoofdrapport). Daarin kunn<strong>en</strong> dan voor kcv modules word<strong>en</strong> ontwikkeld<br />
over de cultuur van de oudheid, waarbij ook standaard<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ontwikkeld.<br />
Het is aan de schol<strong>en</strong>, zo vind<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s, om kcv onder te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> bij<br />
Latijn/Grieks óf bij de compon<strong>en</strong>t cultuur <strong>en</strong> kunst. Gymnasiumopleiding<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
dan e<strong>en</strong> uitgebreidere module kcv als verplichte module van het vak cultuur <strong>en</strong> kunst<br />
opnem<strong>en</strong> of het als afzonderlijke vak aanbied<strong>en</strong>.<br />
167
Not<strong>en</strong><br />
1 Goris, M., Vakdossier Klassieke tal<strong>en</strong> 2003. Enschede: SLO 2003.<br />
2 Het aantal leerling<strong>en</strong> van zelfstandige gymnasia is <strong>tuss<strong>en</strong></strong> 1968 <strong>en</strong> 2004 gegroeid<br />
van 13.000 naar 24.000, terwijl het aantal schol<strong>en</strong> afnam van 56 naar 38. Zie: Naar de<br />
middelbare school. Dossier van Het Parool 2005.<br />
3 OCW 2004a.<br />
4 Tiel<strong>en</strong>s e.a., Vakdossier 2005-2006 over de positie van de klassieke tal<strong>en</strong> <strong>en</strong> KCV.<br />
Enschede: SLO 2006. Het betreft hier de utkomst<strong>en</strong> van veldadvisering.<br />
5 Wat betreft de vraag of het vak Grieks naast Latijn moet blijv<strong>en</strong> voortbestaan, wacht<strong>en</strong><br />
de <strong>Profielcommissie</strong>s het Vakdossier Klassieke tal<strong>en</strong> 2006 af, waarin sc<strong>en</strong>ario’s<br />
beschrev<strong>en</strong> word<strong>en</strong> voor deze kwestie.<br />
6 Bulwer, J., Classics Teaching in Europe. Lond<strong>en</strong>: 2006.<br />
7 Vakdossier 2005/2006. Veldadvisering. SLO. Als ze Latijn will<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> vall<strong>en</strong>, moet<strong>en</strong><br />
ze van school verander<strong>en</strong>.<br />
8 Bulwer, J., Classics Teaching in Europe. Lond<strong>en</strong>: 2006.<br />
9 Goris, M., Vakdossier Klassieke tal<strong>en</strong> 2003. Enschede: SLO 2003.<br />
10 Tiel<strong>en</strong>s e.a., Vakdossier 2005-2006 over de positie van de klassieke tal<strong>en</strong> <strong>en</strong> KCV.<br />
Enschede: SLO 2006.<br />
Literatuur<br />
Bulwer, J., Classics Teaching in Europe. Lond<strong>en</strong>: 2006.<br />
Goris, M., Vakdossier Klassieke tal<strong>en</strong> 2003. Enschede: SLO 2003.<br />
Steeds minder ler<strong>en</strong>. De tragedie van de onderwijshervorming<strong>en</strong>. Uitgave ter geleg<strong>en</strong>heid<br />
van het vijfde lustrum van de ver<strong>en</strong>iging Vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van het gymnasium. Utrecht: 2005.<br />
Hfst. VI <strong>en</strong> VII.<br />
Tiel<strong>en</strong>s e.a., Vakdossier 2005-2006 over de positie van de klassieke tal<strong>en</strong> <strong>en</strong> KCV. Enschede:<br />
SLO 2006.<br />
168
Themadocum<strong>en</strong>t 8: De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de tweede fase<br />
Inleiding<br />
De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de tweede fase zijn de hoofdrolspelers in alle verandering<strong>en</strong> die de<br />
<strong>Profielcommissie</strong>s voorstell<strong>en</strong> in hun advisering, zo staat vermeld in het nawoord van<br />
het hoofddocum<strong>en</strong>t. In dit themadocum<strong>en</strong>t wordt e<strong>en</strong> aantal voorwaard<strong>en</strong> nader toegelicht<br />
die noodzakelijk zijn om doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ook deze hoofdrol te kunn<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> spel<strong>en</strong>.<br />
Het opleidingsniveau van doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Volg<strong>en</strong>s artikel 2a van de ‘Wet op het Voortgezet Onderwijs’ mag voortgezet onderwijs<br />
slechts word<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> door deg<strong>en</strong>e die daartoe ingevolge deze wet bevoegd is. In de<br />
wet wordt (in artikel 12) e<strong>en</strong> periode van voorbereid<strong>en</strong>d hoger onderwijs vwo <strong>en</strong> havo<br />
onderscheid<strong>en</strong> dat bestaat uit de leerjar<strong>en</strong> 4,5 havo <strong>en</strong> 4,5,6 vwo.<br />
Op 1 augustus 2006 trad de ‘Wet Beroep<strong>en</strong> In het Onderwijs’ (‘Wet BIO’) in werking.<br />
Door deze wet zijn de desbetreff<strong>en</strong>de artikel<strong>en</strong> van de ‘Wet op het Voortgezet Onderwijs’<br />
(WVO) gewijzigd. De term bevoegdheid is vervang<strong>en</strong> door bekwaamheid. E<strong>en</strong><br />
leraar is nu bevoegd (artikel 33) als hij dat voor 1 augustus 2006 al was, of als hij met<br />
e<strong>en</strong> getuigschrift, afgegev<strong>en</strong> kracht<strong>en</strong>s de ‘Wet op het hoger onderwijs <strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
onderzoek’ <strong>en</strong> behaald na die datum, heeft aangetoond dat hij voldoet aan de<br />
vastgestelde bekwaamheidseis<strong>en</strong>. 1 Deze bekwaamheidseis<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> onderscheid<strong>en</strong><br />
naar schoolsoort <strong>en</strong> naar sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>de leerjar<strong>en</strong>, met di<strong>en</strong> verstande dat zij<br />
in elk geval specifiek word<strong>en</strong> vastgesteld voor de periode van voorbereid<strong>en</strong>d hoger<br />
onderwijs, bedoeld in artikel 12 WVO, eerste lid. 2<br />
De bekwaamheidseis<strong>en</strong> zijn vastgesteld in het besluit van 23 augustus 2005, Stb.460,<br />
besluit bekwaamheidseis<strong>en</strong> onderwijspersoneel. In respectievelijk artikel 2.15 (doc<strong>en</strong>t<br />
voortgezet onderwijs) <strong>en</strong> 2.24 (doc<strong>en</strong>t voorbereid hoger onderwijs, eerste graad) word<strong>en</strong><br />
vakinhoudelijke <strong>en</strong> didactische compet<strong>en</strong>ties van de leraar g<strong>en</strong>oemd. De algem<strong>en</strong>e<br />
omschrijving is voor beide id<strong>en</strong>tiek: “Hij heeft voldo<strong>en</strong>de inhoudelijke <strong>en</strong> didactische k<strong>en</strong>nis<br />
<strong>en</strong> vaardigheid om op professionele <strong>en</strong> planmatige wijze voor de individuele leerling<strong>en</strong><br />
of deelnemers <strong>en</strong> voor de groep<strong>en</strong> waarmee hij werkt, e<strong>en</strong> krachtige leeromgeving tot<br />
stand te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> waarin leerling<strong>en</strong> of deelnemers zich op e<strong>en</strong> goede manier de leerinhoud<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> bepaald vak op beroep eig<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>.” 3 Verreweg het grootste deel<br />
van artikel 2.15 <strong>en</strong> 2.24 heeft betrekking op de didactische compet<strong>en</strong>ties van de leraar.<br />
Aan de vakinhoudelijke k<strong>en</strong>nis is telk<strong>en</strong>s slechts één lid gewijd. Het verschil is dat doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
in het voortgezet onderwijs moet<strong>en</strong> beschikk<strong>en</strong> over e<strong>en</strong> grondige k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> beheersing<br />
van de leerinhoud<strong>en</strong> waarvoor hij verantwoordelijk is, terwijl doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het voorbereid<strong>en</strong>d<br />
hoger onderwijs over grondige praktische <strong>en</strong> theoretische k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> beheersing<br />
van de leerinhoud<strong>en</strong> van zijn vak of vakgebied moet<strong>en</strong> beschikk<strong>en</strong>. Ook heeft hij heeft e<strong>en</strong><br />
grondige k<strong>en</strong>nis van de wet<strong>en</strong>schappelijke achtergrond<strong>en</strong> van de leerinhoud van zijn<br />
schoolvak <strong>en</strong> is vertrouwd met de betreff<strong>en</strong>de wet<strong>en</strong>schappelijke disciplines <strong>en</strong> de method<strong>en</strong><br />
van k<strong>en</strong>nisontwikkeling <strong>en</strong> k<strong>en</strong>nistoepassing daarbinn<strong>en</strong>. 4<br />
Met de ‘Wet BIO’ verdwijnt het adagium ‘e<strong>en</strong>s bevoegd, altijd bekwaam’. In de periode<br />
vóór de ‘Wet BIO’ hoefde iemand wettelijk slechts één keer aan te ton<strong>en</strong> dat hij/zij<br />
bekwaam was, <strong>en</strong> dat was op het mom<strong>en</strong>t dat iemand zijn/haar bevoegdheid haalde. De<br />
‘Wet BIO’ bepaalt dat die bekwaamhed<strong>en</strong> voortdur<strong>en</strong>d onderhoud<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. 5<br />
De Onderwijsraad is van m<strong>en</strong>ing dat er e<strong>en</strong> wettelijke regeling moet kom<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong><br />
c<strong>en</strong>traal register voor het bijhoud<strong>en</strong> van de bekwaamhed<strong>en</strong>. 6<br />
Tuss<strong>en</strong> 2001-2005 is het aantal eerstegraads bevoegde doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> iets gesteg<strong>en</strong> (groei<br />
academici van 23-26%, daling aantal MO-b'ers van 14-12%), maar het aantal less<strong>en</strong> in<br />
het eerstegraads gebied dat door e<strong>en</strong> eerstegraads bevoegde doc<strong>en</strong>t wordt gegev<strong>en</strong>, is<br />
169
in de periode 1994-2004 gedaald van 92 naar 84%. 7 De groei van het aantal academici<br />
kan word<strong>en</strong> verklaard door zij-instroom <strong>en</strong> de lage conjunctuur. De verwachting is<br />
dat het aantal academisch gevormd<strong>en</strong> in de toekomst zal afnem<strong>en</strong>, terwijl het aantal<br />
leerling<strong>en</strong> in de bov<strong>en</strong>bouw van havo <strong>en</strong> vwo stijgt. Scholier<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schappelijke<br />
opleiding ambiër<strong>en</strong>, kom<strong>en</strong> zo nauwelijks nog in aanraking met doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die zelf<br />
academisch zijn gevormd. 8 Ook de Onderwijsraad maakt zich zorg<strong>en</strong> over het aantal<br />
onderbevoegde less<strong>en</strong> in de tweede fase: “het is op zijn minst opmerkelijk dat tweedegraads<br />
lerar<strong>en</strong> op het vwo hun leerling<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> opleid<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> schooltype dat<br />
ze zelf niet hebb<strong>en</strong> gevolgd.” 9<br />
Het opleidingsniveau van zitt<strong>en</strong>de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zou verhoogd kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> door hun<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> te bied<strong>en</strong> voor het volg<strong>en</strong> van master- of promotieopleiding<strong>en</strong> <strong>en</strong> door<br />
e<strong>en</strong> meer verplicht<strong>en</strong>d karakter te gev<strong>en</strong> aan na- <strong>en</strong> bijscholing. De in de VS bestaande<br />
EdD-graad (Doctor of Education), e<strong>en</strong> twee- tot driejarige meer beroepsgerichte<br />
doctorsgraad, zou volg<strong>en</strong>s de Onderwijsraad ook hier ingevoerd kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Uit<br />
gesprekk<strong>en</strong> met het veld moet volg<strong>en</strong>s minister Van der Hoev<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> in hoeverre <strong>en</strong><br />
onder welke voorwaard<strong>en</strong> schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> lerar<strong>en</strong> zich hiervoor will<strong>en</strong> inzett<strong>en</strong>. De vraag of<br />
het verstandig is daartoe verkorte traject<strong>en</strong> in te richt<strong>en</strong> is immers tot hed<strong>en</strong> altijd<br />
negatief beantwoord. 10 De Onderwijsraad d<strong>en</strong>kt in eerste instantie aan het ophog<strong>en</strong><br />
met 10% van het opleidingsniveau van de zitt<strong>en</strong>de beroepsgroep. De overheid moet<br />
dit ook financieel mogelijk mak<strong>en</strong>; dat geldt ook voor de nascholing. 11<br />
Carrièreperspectief<br />
De carrièremogelijkhed<strong>en</strong> van lerar<strong>en</strong> zijn zeer beperkt. Er zijn vooral aan de onderkant<br />
nieuwe loopbaanmogelijkhed<strong>en</strong> bijgekom<strong>en</strong> (leraarondersteuner, onderwijsassist<strong>en</strong>t).<br />
In feite is carrière voor academici alle<strong>en</strong> mogelijk via managem<strong>en</strong>ttak<strong>en</strong>. De<br />
kans op e<strong>en</strong> leidinggev<strong>en</strong>de functie is echter veel geringer dan in de marktsector. Het<br />
carrièreperspectief zou verbeterd kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> door functiediffer<strong>en</strong>tiatie. Er zoud<strong>en</strong><br />
meer mogelijkhed<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> het beroep moet<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>, bijvoorbeeld promover<strong>en</strong>,<br />
gekoppeld aan e<strong>en</strong> beter salaris.<br />
Na- <strong>en</strong> bijscholing<br />
Zo'n 75% van de schoolbestur<strong>en</strong> maakt e<strong>en</strong> nascholingsplan, de rest laat het initiatief<br />
aan de schol<strong>en</strong>. Gemiddeld gev<strong>en</strong> de schol<strong>en</strong> in het voortgezet onderwijs 50.000 euro<br />
uit aan nascholing, dat is 0,7% van de loonsom (teg<strong>en</strong> 1,35% in het bedrijfslev<strong>en</strong>).<br />
68% van de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> neemt deel aan nascholing, waarbij de indruk bestaat dat veel<br />
nascholing in team- of groepsverband wordt gegev<strong>en</strong>. Hoewel de schol<strong>en</strong> de kwaliteit<br />
van de nascholing belangrijker acht<strong>en</strong> dan de kost<strong>en</strong>, kan ongeveer de helft van de<br />
schol<strong>en</strong> niet alle nascholingsverzoek<strong>en</strong> honorer<strong>en</strong> vanwege e<strong>en</strong> te krap budget. 12<br />
Daarbij moet opgemerkt word<strong>en</strong> dat het financieringssysteem voor nascholing de<br />
afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> ingrijp<strong>en</strong>d veranderd is. Schol<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> nu zelf e<strong>en</strong> budget dat voorhe<strong>en</strong><br />
(in ieder geval deels) naar de Landelijke Pedagogische C<strong>en</strong>tra ging.<br />
Van belang voor de kwaliteitsbewaking van het niveau van de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> is de vraag of<br />
niet iedere doc<strong>en</strong>t in e<strong>en</strong> bepaalde tijdsperiode e<strong>en</strong> verplichte bij- of nascholing moet<br />
volg<strong>en</strong> om te blijv<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong> aan de bekwaamheidseis<strong>en</strong>. Het gaat daarbij vooral ook<br />
om nieuwste ontwikkeling<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> vakgebied, naast uiteraard onderwijskundige vernieuwing<strong>en</strong>.<br />
Binn<strong>en</strong> de Sociaal Economische Raad (SER) loopt mom<strong>en</strong>teel e<strong>en</strong> discussie over de<br />
invoering van e<strong>en</strong> nieuw scholingsrecht voor werknemers. Het moet dan gaan om<br />
individuele scholingsrecht<strong>en</strong>, betaald door de overheid, de werknemer zelf <strong>en</strong> de<br />
werkgever. Vakbond<strong>en</strong> zijn bang dat de werkgevers hierdoor te veel greep krijg<strong>en</strong> op<br />
welke opleiding<strong>en</strong> de werknemer mag volg<strong>en</strong>. 13<br />
170
Verwachte tekort<strong>en</strong> aan doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het havo-/vwo-onderwijs<br />
De kom<strong>en</strong>de jar<strong>en</strong> wordt e<strong>en</strong> tekort aan doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> verwacht in het voortgezet onderwijs.<br />
De Onderwijsraad verwacht in 2010 bij hoogconjunctuur e<strong>en</strong> tekort van 5% van<br />
het totale aantal ban<strong>en</strong>, oplop<strong>en</strong>d tot 10%. Bij laagconjunctuur blijft het tekort<br />
'beperkt' tot 2% in 2010, oplop<strong>en</strong>d tot 8%. 14 Vooral in bepaalde regio's, waaronder de<br />
Randstad <strong>en</strong> het midd<strong>en</strong> van ons land zijn voor academici de verleiding<strong>en</strong> van de<br />
markt groot, zeker in e<strong>en</strong> periode van hoogconjunctuur.<br />
Om de tekort<strong>en</strong> weg te werk<strong>en</strong> is, zeker voor het gebied van tweede fase havo <strong>en</strong><br />
vwo, e<strong>en</strong> kwaliteitsimpuls noodzakelijk. De Onderwijsraad noemt hiervoor het vergrot<strong>en</strong><br />
van het carrièreperspectief (loopbaanperspectief, functie- <strong>en</strong> taakdiffer<strong>en</strong>tiatie <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> gediffer<strong>en</strong>tieerd beloningsbeleid) 15 , goede arbeidsvoorwaard<strong>en</strong> (beter slaris) 16 <strong>en</strong><br />
leeftijdbewust personeelsbeleid. 17 Daarnaast is het belangrijk te werk<strong>en</strong> aan betere in<strong>en</strong><br />
uitstroom in het onderwijs. 18 Het moet mogelijk zijn tijdelijk in het onderwijs te<br />
werk<strong>en</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> moet<strong>en</strong>, bijvoorbeeld via maatschapp<strong>en</strong>, hun di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> aan meerdere<br />
schol<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> aanbied<strong>en</strong>. Ook e<strong>en</strong> betere begeleiding van jonge doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kan<br />
het onderwijs aantrekkelijker mak<strong>en</strong>. Mogelijk word<strong>en</strong> door onderwijskundige vernieuwing<strong>en</strong><br />
andere doelgroep<strong>en</strong> dan tot nu toe, aangetrokk<strong>en</strong> tot het werk<strong>en</strong> in het onderwijs.<br />
Het is echter ook d<strong>en</strong>kbaar dat ander<strong>en</strong> er juist door word<strong>en</strong> weerhoud<strong>en</strong> om in<br />
het onderwijs te gaan werk<strong>en</strong>. Om het aantal allochtone doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> te vergrot<strong>en</strong> is het<br />
volg<strong>en</strong>s de Onderwijsraad belangrijk om op lerar<strong>en</strong>opleiding<strong>en</strong> meer aandacht te<br />
bested<strong>en</strong> aan leerstijl<strong>en</strong> <strong>en</strong> de culturele achtergrond van stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. 19 Om goede lerar<strong>en</strong><br />
te behoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> carrièreperspectief te bied<strong>en</strong> me<strong>en</strong>t de Onderwijsraad dat de<br />
route naar leraar-specialist of s<strong>en</strong>iorleraar moet word<strong>en</strong> gestimuleerd.<br />
Arbeidssatisfactie<br />
Waarom gaan m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in het onderwijs werk<strong>en</strong>? Uit het ‘Personeels- <strong>en</strong> Mobiliteitsonderzoek<br />
2004’ van het Ministerie van Binn<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong> <strong>en</strong> Koninkrijksrelaties<br />
blijkt dat de inhoud van het werk, de mate van zelfstandigheid/verantwoordelijkheid <strong>en</strong><br />
de sfeer op het werk de belangrijkste factor<strong>en</strong> zijn. De hoogte van het salaris speelt<br />
slechts e<strong>en</strong> ondergeschikte rol. 20 Over de drie eerstg<strong>en</strong>oemde aspect<strong>en</strong> zijn doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
ook redelijk tevred<strong>en</strong>. Over de organisatie van het werk <strong>en</strong> het personeelsbeleid zijn zij<br />
minder tevred<strong>en</strong>. Belangrijk in dit verband is dat academici minder tevred<strong>en</strong> zijn dan<br />
hbo'ers. Jongere doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zijn daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> iets vaker ontevred<strong>en</strong> over de beloning <strong>en</strong><br />
de direct leidinggev<strong>en</strong>de, terwijl oudere doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> minder tevred<strong>en</strong> zijn over de manier<br />
waarop de organisatie wordt geleid. Als m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> het onderwijs de rug toeker<strong>en</strong> dan is<br />
dat vooral omdat zij ontevred<strong>en</strong> zijn op de punt<strong>en</strong> van inhoud, zelfstandigheid/verantwoordelijkheid<br />
<strong>en</strong> sfeer. Daarnaast is ook de gevoelde werkdruk e<strong>en</strong> belangrijke red<strong>en</strong><br />
voor lerar<strong>en</strong> om te vertrekk<strong>en</strong>. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voel<strong>en</strong> zich echter wel gewaardeerd door<br />
ouders <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong>, maar minder door het managem<strong>en</strong>t <strong>en</strong> de maatschappij. 21<br />
Uit e<strong>en</strong> onderzoek onder doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> door Stichting Beroepskwaliteit Lerar<strong>en</strong>, ‘Onderwijs<br />
aan het woord’, blijkt dat doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van m<strong>en</strong>ing zijn dat zij te weinig tijd hebb<strong>en</strong> voor bijvoorbeeld<br />
uitwisseling van k<strong>en</strong>nis, vaardighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> capaciteit<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong> school.<br />
Er is te veel sprake van top-downbeleid, met te veel bureaucratie <strong>en</strong> te veel macht van het<br />
managem<strong>en</strong>t. Er zijn, alweer volg<strong>en</strong>s de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, te weinig ontplooiingsmogelijkhed<strong>en</strong>.<br />
22<br />
Uit e<strong>en</strong> vergelijking met omring<strong>en</strong>de land<strong>en</strong> blijkt dat Nederlandse leerkracht<strong>en</strong> relatief<br />
veel ur<strong>en</strong> les gev<strong>en</strong>. Ook de verhouding <strong>tuss<strong>en</strong></strong> het aantal leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> het aantal lerar<strong>en</strong>,<br />
de pupil/teacher ratio, ligt in het Nederlandse secundair onderwijs met 16 leerling<strong>en</strong><br />
per leerkracht hoger dan in de omring<strong>en</strong>de land<strong>en</strong>. 23 In het eerstegraads gebied in<br />
Nederland varieert de klass<strong>en</strong>grootte <strong>en</strong>orm. E<strong>en</strong> klas met één leerling komt, zij het sporadisch,<br />
voor, maar ook klass<strong>en</strong> van 33. E<strong>en</strong> gemiddelde noem<strong>en</strong> heeft dan ook weinig<br />
zin. Het aantal lesur<strong>en</strong> per jaar op op<strong>en</strong>bare schol<strong>en</strong> is gemiddeld 704, maar varieert van<br />
171
meer dan 1000 in Mexico, Nederland <strong>en</strong> de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> tot 534 in Japan. Er<br />
bestaan ook aanzi<strong>en</strong>lijke variaties in de manier waarop de lestijd is verdeeld over het<br />
jaar: zo werk<strong>en</strong> leerkracht<strong>en</strong> in IJsland meer ur<strong>en</strong> in het jaar in e<strong>en</strong> schooljaar van 36<br />
wek<strong>en</strong> dan leerkracht<strong>en</strong> in D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong>, waar het schooljaar 42 wek<strong>en</strong> duurt. 24<br />
Vooral oudere doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zonder leidinggev<strong>en</strong>de tak<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> slechter over de kwaliteit<br />
van het voortgezet onderwijs dan de overige hoger opgeleide Nederlanders. E<strong>en</strong><br />
meerderheid van h<strong>en</strong> vindt ook dat de kwaliteit achteruitgaat. Verbetering<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong> vooral word<strong>en</strong> bereikt door verkleining van de klass<strong>en</strong> (<strong>en</strong> schol<strong>en</strong>) <strong>en</strong><br />
door betere lesprogramma's. Hogere salariss<strong>en</strong> <strong>en</strong> prestatiebeloning drag<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s<br />
h<strong>en</strong> veel minder bij aan het verhog<strong>en</strong> van de kwaliteit dan bijvoorbeeld verbetering<br />
van de lerar<strong>en</strong>opleiding.<br />
Salariss<strong>en</strong><br />
"Het is e<strong>en</strong> mythe dat lerar<strong>en</strong> slecht verdi<strong>en</strong><strong>en</strong>”, kopte Trouw op 11 oktober 2006. Deze<br />
opmerking was ontle<strong>en</strong>d aan e<strong>en</strong> rapport van de Hay-group. 25 E<strong>en</strong> vergelijking van salariss<strong>en</strong><br />
in het onderwijs <strong>en</strong> het midd<strong>en</strong>segm<strong>en</strong>t van het bedrijfslev<strong>en</strong> toonde volg<strong>en</strong>s dat<br />
rapport aan dat lerar<strong>en</strong> niet slecht verdi<strong>en</strong><strong>en</strong>. Daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> bleek uit de ‘Tr<strong>en</strong>dnota 2005’<br />
(Ministerie van Binn<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong> <strong>en</strong> Koninkrijksrelaties) dat Nederlandse leerkracht<strong>en</strong><br />
aanzi<strong>en</strong>lijk minder verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> dan vergelijkbare person<strong>en</strong> in de marktsector. Deze conclusie<br />
werd bevestigd in de ‘Tr<strong>en</strong>dnota 2007’. De achterstand bedraagt voor academici in<br />
het voortgezet onderwijs 20%. 26 Ook volg<strong>en</strong>s het Sociaal <strong>en</strong> Cultureel Planbureau (SCP)<br />
is het salaris van eerstegraads doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> al lang niet meer marktconform. 27 Bij het beoordel<strong>en</strong><br />
van salariss<strong>en</strong> van academici moet rek<strong>en</strong>ing word<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong> met het feit dat<br />
door het HOS-akkoord 28 (1985) <strong>en</strong> de lumpsumfinanciering de salarispositie van academici<br />
aanmerkelijk is verslechterd. Er kom<strong>en</strong> steeds meer (jonge) academici met e<strong>en</strong> LBschaal<br />
(schaal 10) in plaats van e<strong>en</strong> LD-schaal (schaal 12). 29 Voor het tot stand kom<strong>en</strong><br />
van het HOS-akkoord in 1985 had elke doc<strong>en</strong>t die minst<strong>en</strong>s 15/29 van de te gev<strong>en</strong> less<strong>en</strong><br />
lesgaf in het eerstegraads gebied, recht op e<strong>en</strong> betaling in schaal 12 (LD).<br />
Teg<strong>en</strong>woordig heeft ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele eerstegraads doc<strong>en</strong>t recht op LD als eindschaal, ook al<br />
geeft hij al zijn ur<strong>en</strong> in het eerstegraads gebied (4,5 havo <strong>en</strong> 4,5,6 vwo). Alle nieuw te<br />
b<strong>en</strong>oem<strong>en</strong> eerstegraads doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> start<strong>en</strong> in LB <strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> deel van h<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> uitloop<br />
naar LC <strong>en</strong> LD mogelijk. Elke school maakt op basis van, soms onderwijskundige grond<strong>en</strong><br />
soms organisatorische grond<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> verdeling van het aantal LB-, LC- <strong>en</strong> LD- functies.<br />
De LC-functionaris wordt veelal b<strong>en</strong>oemd ‘voor het lev<strong>en</strong>’. Omdat er op dit mom<strong>en</strong>t<br />
nog veel doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, gezi<strong>en</strong> hun oorspronkelijke aanstelling (schaal 12), recht hebb<strong>en</strong> op<br />
e<strong>en</strong> salaris volg<strong>en</strong>s schaal LD, hebb<strong>en</strong> nog niet alle schol<strong>en</strong> volop beleid ontwikkeld<br />
betreff<strong>en</strong>de nieuw uit te gev<strong>en</strong> LD-functies. Dit zijn doorgaans de oudere doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Volg<strong>en</strong>s ‘Education at a glance’ ligt het aanvangssalaris voor Nederlandse leerkracht<strong>en</strong><br />
in het secundair onderwijs bov<strong>en</strong> het gemiddelde aanvangssalaris van leerkracht<strong>en</strong> in de<br />
EU. Ook ligt voor Nederlandse leerkracht<strong>en</strong> het salaris aan het einde van de schaal<br />
bov<strong>en</strong> het gemiddelde in de EU. Bij het maximaal te bereik<strong>en</strong> salaris van lerar<strong>en</strong> in het<br />
hoger algeme<strong>en</strong> secundair onderwijs di<strong>en</strong>t wel e<strong>en</strong> belangrijke kanttek<strong>en</strong>ing te word<strong>en</strong><br />
gemaakt. Voor de cijfers van Nederland is hierbij uitgegaan van het maximaal te bereik<strong>en</strong><br />
bedrag in de hoogste (LD) van de drie salarisschal<strong>en</strong> voor het voortgezet onderwijs. In de<br />
praktijk blijkt dat veel lerar<strong>en</strong> niet volg<strong>en</strong>s deze schaal word<strong>en</strong> betaald.<br />
Mogelijkhed<strong>en</strong> die door de Onderwijsraad 30 word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd om iets te verander<strong>en</strong><br />
aan de salariss<strong>en</strong> zijn, naast uiteraard e<strong>en</strong> algehele salarisverhoging:<br />
• het inkort<strong>en</strong> van de standaardsalarisschaal van achtti<strong>en</strong> naar twaalf jaar;<br />
• het minder egalitair mak<strong>en</strong> van de arbeidsvoorwaard<strong>en</strong> door bijvoorbeeld<br />
diplomabonuss<strong>en</strong> voor academici uit te gev<strong>en</strong>;<br />
• taakbeloning;<br />
• beloningsdiffer<strong>en</strong>tiatie, gebruikt om m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> voor specifieke vakk<strong>en</strong> aan te trekk<strong>en</strong>.<br />
Mogelijke negatieve effect<strong>en</strong> van taakbeloning <strong>en</strong> beloningsdiffer<strong>en</strong>tiatie zijn scheve<br />
og<strong>en</strong> bij collega's.<br />
172
Not<strong>en</strong><br />
1 Nota Werk<strong>en</strong> in het onderwijs 2007, p. 37. Wet op het voortgezet onderwijs: Om tot<br />
leraar te kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> b<strong>en</strong>oemd of tewerkgesteld zonder b<strong>en</strong>oeming di<strong>en</strong>t de<br />
betrokk<strong>en</strong>e: in het bezit te zijn van getuigschrift, afgegev<strong>en</strong> kracht<strong>en</strong>s de Wet op het<br />
hoger onderwijs <strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schappelijk onderzoek, waaruit blijkt dat is voldaan aan de<br />
bekwaamheidseis<strong>en</strong> die zijn vastgesteld kracht<strong>en</strong>s artikel 36, eerste lid'.<br />
2 WVO, artikel 36 lid 5. Artikel 12 eerste lid: Het onderwijs aan schol<strong>en</strong> voor voorbereid<strong>en</strong>d<br />
wet<strong>en</strong>schappelijk onderwijs <strong>en</strong> aan schol<strong>en</strong> voor hoger algeme<strong>en</strong> voortgezet<br />
onderwijs omvat met ingang van het vierde leerjaar e<strong>en</strong> periode van voorbereid<strong>en</strong>d<br />
hoger onderwijs.<br />
3 AMvB, artikel 2.15 <strong>en</strong> 2.24 lid 1.<br />
4 AMvB, artikel 2.15 b1, respectievelijk 2.24 b1.<br />
5 Inspectie van het Onderwijs, Het Verslag, hoofdstuk 8.3, 2004-2005, op<br />
http://www.staatvanhetonderwijs.nl.<br />
6 Onderwijsraad (2006), Waardering voor het leraarschap, p. 48.<br />
7 Deze cijfers geld<strong>en</strong> voor de minst strikte variant, anders zijn de cijfers veel ongunstiger.<br />
Nota Werk<strong>en</strong> in het onderwijs 2007, p. 8.<br />
8 SCP (2006), Wie werk<strong>en</strong> er in het onderwijs?, p. 54.<br />
9 Onderwijsraad (2006), Waardering voor het leraarschap.<br />
10 Minister M. van der Hoev<strong>en</strong> op 26 september 2006 in e<strong>en</strong> reactie op het rapport van<br />
de Onderwijsraad. http://www.minocw.nl/docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>/37564.pdf.<br />
11 Onderwijsraad (2006), Waardering voor het leraarschap, p. 67.<br />
12 Nota Werk<strong>en</strong> in het onderwijs 2007, p. 62-63.<br />
13 Onderwijsraad (2006), Waardering voor het leraarschap, p. 48.<br />
14 Onderwijsraad (2006), Waardering voor het leraarschap, p. 19.<br />
15 Onderwijsraad (2006), Waardering voor het leraarschap, p. 45.<br />
16 Onderwijsraad (2006), Waardering voor het leraarschap, p. 38.<br />
17 Onderwijsraad (2006), Waardering voor het leraarschap, p. 42.<br />
18 Tuss<strong>en</strong> 2000 <strong>en</strong> 2005 kreg<strong>en</strong> in het hele onderwijs 3600 zij-instromers e<strong>en</strong> geschiktheidverklaring.<br />
Bron: SCP, Wie werk<strong>en</strong> er in het onderwijs?, p. 16.<br />
19 Onderwijsraad (2006), Waardering voor het leraarschap, p. 38.<br />
20 De g<strong>en</strong>oemde gegev<strong>en</strong>s zijn ontle<strong>en</strong>d aan: SCP (2006), Wie werk<strong>en</strong> er in het<br />
onderwijs?, p. 34.<br />
21 Nota Werk<strong>en</strong> in het onderwijs 2007, p. 61.<br />
22 Nota Werk<strong>en</strong> in het onderwijs 2007, p. 62.<br />
23 Education at a glance 2006. D<strong>en</strong> Haag.<br />
24 Education at a glance, 2006, p. 3.<br />
25 Informatie ontle<strong>en</strong>d aan Trouw 11-10-2006 <strong>en</strong> e<strong>en</strong> persbericht van de Hay Group op<br />
11 september 2006<br />
26 Nota Werk<strong>en</strong> in het onderwijs 2007, p. 49.<br />
27 In 2001 lag het bruto uurloon 12,9% lager dan in de marktsector. Bron: Wie werk<strong>en</strong><br />
er in het onderwijs?, p.17.<br />
28 Herzi<strong>en</strong>ing Onderwijssalarisstructuur.<br />
29 In 200 bevond 48% van het personeel in het voortgezet onderwijs zich in school LB<br />
(10), 12% in schaal LC (11) <strong>en</strong> 17% in schaal LD (12). In 2004 zat 52% in schaal LB,<br />
10% in LB <strong>en</strong> 14% in LD. Bron: Wie werk<strong>en</strong> er in het onderwijs?, p. 17.<br />
30 Onderwijsraad (2006), Waardering voor het leraarschap, p. 69.<br />
173
Literatuur<br />
Besluit van 23 augustus 2005, houd<strong>en</strong>de vaststelling van bekwaamheidseis<strong>en</strong> voor<br />
lerar<strong>en</strong> in het basisonderwijs, het speciaal <strong>en</strong> voortgezet speciaal onderwijs, het voortgezet<br />
onderwijs. http://overheid-op.sdu.nl/cgi-bin/showdoc/pos=0/session=anonymous@3A4219439691/query=1/action=pdf/STB9654.pdf.<br />
CPB (2006), Kansrijk k<strong>en</strong>nisbeleid, nr. 124.<br />
Es, A. van (1993), Het gedroomde koninkrijk; De toekomst van het leraarschap.<br />
Publieksversie van:<br />
Es, A. van e.a. (1993), E<strong>en</strong> beroep met perspectief; De toekomst van het leraarschap.<br />
Inspectie van het Onderwijs (2006), De staat van het onderwijs. Utrecht. Hoofdstuk 8<br />
Onderwijspersoneel.<br />
Ministerie van OCW (2006), Werk<strong>en</strong> in het onderwijs 2007.<br />
Onderwijsraad (2006), Waardering voor het leraarschap.<br />
Persbericht van Hay Group, 10-10-2006.<br />
Sam<strong>en</strong>vatting van Education at a glance.<br />
http://www.minocw.nl/docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>/31944.pdf#search=%22education%20at%20a%20<br />
glance%202006%20OCW%22 of http://www.oecd.org/dataoecd/31/60/37393456.pdf<br />
Stichting Beroepskwaliteit Lerar<strong>en</strong> (SBL) (2006), Waar wij voor staan, het onderwijs aan<br />
het woord. Zie: http://www.onderwijsaanhetwoord.nl/.<br />
Vogels, R <strong>en</strong> Bronneman-Helmers R. (2006), Wie werk<strong>en</strong> er in het onderwijs; Op zoek naar<br />
het 'eig<strong>en</strong>e' van de onderwijsprofessional. Rapport van het Sociaal Cultureel Planbureau.<br />
Wet beroep<strong>en</strong> in het onderwijs (wet BIO),<br />
http://www.eerstekamer.nl/9324000/d/280/w28088st.pdf.<br />
Zie ook: http://www.minocw.nl/factsheets/384.<br />
Wet<strong>en</strong>schappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (2006), De verzorgingsstaat herwog<strong>en</strong>.<br />
D<strong>en</strong> Haag<br />
174
175
176
Bijlage 1: Overzicht van de adviez<strong>en</strong> <strong>en</strong> voorgestelde<br />
experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Hoofdstuk 4 De profielstructuur in de tweede fase van het voortgezet<br />
onderwijs<br />
Advies<br />
De voor- <strong>en</strong> nadel<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> elkaar afweg<strong>en</strong>d <strong>en</strong> gelet op de verdere ontwikkelingsmogelijkhed<strong>en</strong><br />
adviser<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s om de profielstructuur als zodanig te<br />
handhav<strong>en</strong>.<br />
Hoofdstuk 5 Algem<strong>en</strong>e hoofdlijn<strong>en</strong> van het langere- termijnadvies<br />
5.1 Kwaliteit <strong>en</strong> niveau van het onderwijs<br />
Advies<br />
Schol<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> op basis van e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> visie die aansluit bij het vak <strong>en</strong> de eig<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong>,<br />
keuzes mak<strong>en</strong> als het gaat om e<strong>en</strong> pedagogisch-didactische aanpak. E<strong>en</strong> te<br />
grote nadruk op zelfwerkzaamheid <strong>en</strong> te weinig contacttijd onder begeleiding van vakdoc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
vorm<strong>en</strong> vooral e<strong>en</strong> risico voor zwakkere leerling<strong>en</strong>. Dit is onacceptabel als<br />
het gaat om de ambitie, t<strong>en</strong> behoeve van e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nissam<strong>en</strong>leving <strong>en</strong> e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>niseconomie,<br />
meer jonge m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> hoger op te leid<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Start experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het derde leerjaar om dit oriëntatiejaar op e<strong>en</strong> zodanige wijze<br />
vorm te gev<strong>en</strong> dat het aansluit op het onderwijs in de onderbouw <strong>en</strong> voorbereidt op de<br />
tweede fase. Betrek daarbij de voorstell<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> verl<strong>en</strong>gde oriëntatie van de <strong>Profielcommissie</strong>s<br />
na het derde leerjaar. Betrek nadrukkelijk onder- <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>bouw-doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
bij deze experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zodat zij zich eig<strong>en</strong>aar gaan voel<strong>en</strong> van deze oriëntatiefase.<br />
Advies<br />
Stel aan ieder nieuw te ontwikkel<strong>en</strong> exam<strong>en</strong>programma voor de bov<strong>en</strong>bouw<br />
havo/vwo de eis dat er minimaal één vakoverstijg<strong>en</strong>d inhoudelijk domein opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
wordt. Voor de bètavakk<strong>en</strong> kan het gaan om vakoverstijg<strong>en</strong>de context<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Installeer e<strong>en</strong> perman<strong>en</strong>te landelijke profielgroep per profiel als toezichthouder bij het<br />
ontwikkel<strong>en</strong> van exam<strong>en</strong>programma’s, met als opdracht de horizontale <strong>en</strong> verticale<br />
sam<strong>en</strong>hang te stimuler<strong>en</strong> <strong>en</strong> te bewak<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Vergroot de keuzeruimte voor leerling<strong>en</strong> per vak door h<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong> aanbod<br />
van keuzemodules.<br />
Stimuleer de vakontwikkeling ook op de lange termijn door sam<strong>en</strong>werkingsverband<strong>en</strong><br />
van schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> instelling<strong>en</strong> in het hoger onderwijs <strong>en</strong> bedrijv<strong>en</strong> de opdracht te gev<strong>en</strong><br />
om keuzemodules te ontwerp<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Schol<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> de voorgestelde profielkeuzevakk<strong>en</strong> aanbied<strong>en</strong> Indi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> door de<br />
school te bepal<strong>en</strong> minimaal aantal leerling<strong>en</strong> dit profielkeuzevak kiest, moet het profielkeuzevak<br />
ook daadwerkelijk gegev<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Stimuleer het hoger onderwijs minder geprofileerde instroomeis<strong>en</strong> te stell<strong>en</strong>. Het hoger<br />
onderwijs di<strong>en</strong>t het onderwijsprogramma in de bachelorfase aan te pass<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> gediffer<strong>en</strong>tieerde<br />
instroom, óók in de bètasector. Tegelijkertijd mag het hoger onderwijs verwacht<strong>en</strong><br />
dat alle leerling<strong>en</strong> e<strong>en</strong> stevige kern aan k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> beheers<strong>en</strong>.<br />
177
5.2 Bèta-onderwijs<br />
Advies<br />
Plaats e<strong>en</strong> vak geïntegreerde <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van voldo<strong>en</strong>de omvang <strong>en</strong> diepte<br />
in het geme<strong>en</strong>schappelijke deel van het maatschappijprofiel havo <strong>en</strong> vwo. Sluit dit vak<br />
af met zowel e<strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Vergroot de groep leerling<strong>en</strong> voor wie e<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>profiel e<strong>en</strong> aantrekkelijke keuze is<br />
door één bètabreed <strong>natuur</strong>profiel aan te bied<strong>en</strong>, waarbinn<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> zelf keuzes<br />
kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Organiseer experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> om de sam<strong>en</strong>hang <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke vakk<strong>en</strong><br />
<strong>natuur</strong>kunde, scheikunde <strong>en</strong> biologie in het profieldeel van het bètabrede <strong>natuur</strong>profiel<br />
te versterk<strong>en</strong>, bijvoorbeeld door het ontwikkel<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> programma binask.<br />
Betrek schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> de vernieuwingscommissies voor de <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke vakk<strong>en</strong><br />
in deze experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Organiseer experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> waarin schol<strong>en</strong> de programma's van de profielkeuzevakk<strong>en</strong><br />
<strong>natuur</strong>, lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> technologie (NLT), wiskunde D, (fysische) aardrijkskunde <strong>en</strong> informatica<br />
aanbied<strong>en</strong> in het profielkeuzedeel. De inhoud van de programma's moet dan binn<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> cursuss<strong>en</strong>systeem aangebod<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Verminder de uitval in het hoger onderwijs, houd rek<strong>en</strong>ing met verschill<strong>en</strong> in capaciteit<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> belangstelling van stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> draag bij aan het beeld van het bèta-onderwijs<br />
van e<strong>en</strong> landschap met uitgestrekte vlakt<strong>en</strong> <strong>en</strong> steile kliff<strong>en</strong>. Werk aan e<strong>en</strong> cultuuromslag<br />
binn<strong>en</strong> het bètabrede hoger onderwijs die bij dit beeld past.<br />
Advies<br />
Stimuleer schol<strong>en</strong>, doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> decan<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> proactief beleid te voer<strong>en</strong> als het<br />
gaat om de keuze voor bèta. Maak de noodzaak <strong>en</strong> w<strong>en</strong>selijkheid van zo'n proactief<br />
beleid duidelijk <strong>en</strong> laat met behulp van good practices zi<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> proactief beleid<br />
zin heeft.<br />
Advies<br />
Het versterk<strong>en</strong> van de keuze voor bèta vereist e<strong>en</strong> ket<strong>en</strong>b<strong>en</strong>adering, e<strong>en</strong> aanpak waarbij<br />
de verschill<strong>en</strong>de deelaspect<strong>en</strong> tegelijkertijd word<strong>en</strong> aangepakt. Het gaat dan onder<br />
meer om de inhoud <strong>en</strong> didactiek van de bètavakk<strong>en</strong>, de structuur van de profiel<strong>en</strong>, de<br />
cultuur binn<strong>en</strong> het bèta-onderwijs in zowel het voortgezet als hoger onderwijs, de<br />
vorm <strong>en</strong> inhoud van het keuzebegeleidingproces, het personeelsbeleid, <strong>en</strong>zovoorts.<br />
5.3 Flexibilisering van de profielstructuur<br />
Advies<br />
Start experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> op schol<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> verl<strong>en</strong>gde oriëntatie op 4 vwo in de vorm van<br />
e<strong>en</strong> extra stroom, naast e<strong>en</strong> maatschappij- <strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>stroom, die toegang geeft tot<br />
de twee profiel<strong>en</strong>.<br />
Onderzoek het effect ervan op het keuzegedrag van leerling<strong>en</strong>, met name op de voorkeur<br />
voor het <strong>natuur</strong>profiel. Het keuzegedrag van meisjes di<strong>en</strong>t daarbij expliciet<br />
gevolgd <strong>en</strong> geanalyseerd te word<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Start experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> op schol<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> verl<strong>en</strong>gde oriëntatie op 4 <strong>en</strong> 5 havo in de<br />
vorm van e<strong>en</strong> combinatierichting naast e<strong>en</strong> maatschappij- <strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>profiel.<br />
Onderzoek het effect ervan op de uitstroomrichting van leerling<strong>en</strong> met name op de<br />
178
voorkeur voor bèta-uitstroomrichting<strong>en</strong>. Het keuzegedrag van meisjes di<strong>en</strong>t daarbij<br />
expliciet gevolgd <strong>en</strong> geanalyseerd te word<strong>en</strong>.<br />
Alternatief advies<br />
Start experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> op schol<strong>en</strong> in de vorm van e<strong>en</strong> uitgestelde profielkeuze van e<strong>en</strong><br />
half jaar in 4 havo. Onderzoek het effect ervan op het keuzegedrag van leerling<strong>en</strong> met<br />
name op de voorkeur voor het <strong>natuur</strong>profiel. Het keuzegedrag van meisjes di<strong>en</strong>t daarbij<br />
expliciet gevolgd <strong>en</strong> geanalyseerd te word<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Deel het maatschappijprofiel op het vwo op in drie richting<strong>en</strong>: Maatschappij <strong>en</strong><br />
Gedrag <strong>en</strong> Maatschappij <strong>en</strong> Economie <strong>en</strong> Maatschappij, Taal <strong>en</strong> Cultuur; <strong>en</strong> op het<br />
havo in twee richting<strong>en</strong>: Maatschappij <strong>en</strong> Gedrag <strong>en</strong> Maatschappij <strong>en</strong> Economie.<br />
5.4 Exam<strong>en</strong>s<br />
Advies<br />
Handhaaf de omnival<strong>en</strong>tie van de diploma’s havo <strong>en</strong> vwo, zodat leerling<strong>en</strong> die voldo<strong>en</strong><br />
aan de instroomeis<strong>en</strong> rechtstreeks toegang blijv<strong>en</strong> houd<strong>en</strong> tot bacheloropleiding<strong>en</strong> in<br />
het hoger onderwijs. Handhaaf het tweeledige karakter van het eindexam<strong>en</strong> havo <strong>en</strong><br />
vwo, met zowel e<strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong> met elk e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> functie<br />
<strong>en</strong> karakter.<br />
Advies<br />
Sluit vakk<strong>en</strong> die van belang zijn voor de borging van gedeelde k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> de aansluiting<br />
<strong>en</strong> voorbereiding op het hoger onderwijs, af met zowel e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong> als<br />
e<strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong>. Het betreft hier de vakk<strong>en</strong> in het geme<strong>en</strong>schappelijke deel, profielvakk<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal (profiel)keuzevakk<strong>en</strong>. De examinering van profielkeuzevakk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
keuze-exam<strong>en</strong>vakk<strong>en</strong> moet per vak beoordeeld word<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Borg de kwaliteit van het schoolexam<strong>en</strong>. Het gaat daarbij om richtlijn<strong>en</strong> <strong>en</strong> criteria<br />
(overheid), blauwdrukk<strong>en</strong> <strong>en</strong> voorbeelduitwerking<strong>en</strong> (expertise-institut<strong>en</strong>) <strong>en</strong> controle<br />
(Inspectie van het Onderwijs).<br />
Advies<br />
Onderzoek de gevolg<strong>en</strong> van de ontkoppeling van het c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong> <strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> nadere uitwerking van dit onderzoek wordt gegev<strong>en</strong> in de toelichting in bijlage<br />
5.<br />
Advies<br />
Breid het onderzoek naar het flexibiliser<strong>en</strong> van het exam<strong>en</strong> uit. Experim<strong>en</strong>teer ook met<br />
tweetalig examiner<strong>en</strong> van het tweetalig onderwijs. Evalueer de resultat<strong>en</strong> grondig,<br />
organiseer vervolgtraject<strong>en</strong> met grotere aantall<strong>en</strong> <strong>en</strong> maak verspreiding van resultat<strong>en</strong><br />
mogelijk.<br />
Hoofdstuk 6 Langere-termijnadviez<strong>en</strong>; specifiek<br />
6.1 Nederlandse taal<br />
Advies<br />
Curricula <strong>en</strong> doel<strong>en</strong> van het voortgezet onderwijs <strong>en</strong> het hoger onderwijs moet<strong>en</strong><br />
beter op elkaar afgestemd word<strong>en</strong>. Hieruit di<strong>en</strong><strong>en</strong> de onderdel<strong>en</strong> voort te kom<strong>en</strong> die<br />
meer aandacht verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> in het curriculum van het voortgezet onderwijs.<br />
179
Advies<br />
Start aansluitingsproject<strong>en</strong> voor het vak Nederlands met sector<strong>en</strong> in het hoger onderwijs<br />
waar ontevred<strong>en</strong>heid over de taalvaardigheid van stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bestaat.<br />
Verhelder welke onderdel<strong>en</strong> van de taalvaardigheid bij de diverse vervolgopleiding<strong>en</strong><br />
belangrijk zijn <strong>en</strong> speel daar in het voortgezet onderwijs op in.<br />
Advies<br />
Ondersteun doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> Nederlands met e<strong>en</strong> database van profielgekleurde tekst<strong>en</strong> die<br />
ingezet kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> in de less<strong>en</strong> Nederlands. Deze tekst<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> aangeleverd<br />
word<strong>en</strong> door vakcollega’s van profielvakk<strong>en</strong> maar ook door vervolgopleiding<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Maak taalvaardigheid tot e<strong>en</strong> collectieve verantwoordelijkheid van de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Beoordeel deze vaardigheid niet alle<strong>en</strong> bij onderdel<strong>en</strong> van het vak Nederlands (o.a. in<br />
schrijfdossier) maar ook bij het profielwerkstuk <strong>en</strong> bij andere vakonderdel<strong>en</strong>.<br />
Adviseer schol<strong>en</strong> de verantwoordelijkheid voor het taalbeleid bij <strong>en</strong>kele doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> te<br />
legg<strong>en</strong> (ev<strong>en</strong>tueel e<strong>en</strong> taalcoördinator te b<strong>en</strong>oem<strong>en</strong>) die tak<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> in het coördiner<strong>en</strong><br />
van het aanler<strong>en</strong> van de taalvaardigheid <strong>en</strong> de beoordeling ervan.<br />
6.2 Moderne vreemde tal<strong>en</strong><br />
Advies<br />
• Optie 1<br />
Laat de verplichting van e<strong>en</strong> tweede moderne vreemde taal voor alle leerling<strong>en</strong> in<br />
het ath<strong>en</strong>eum vervall<strong>en</strong>.<br />
• Optie 2<br />
Handhaaf de tweede moderne vreemde taal als verplichting voor alle ath<strong>en</strong>eum<br />
leerling<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Start aansluitingsproject<strong>en</strong> voor het vak Engels met sector<strong>en</strong> in het hoger onderwijs,<br />
waar ontevred<strong>en</strong>heid over het beheersingsniveau van de Engelse taal van de stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
bestaat.<br />
Verhelder welke onderdel<strong>en</strong> van de taalvaardigheid bij de diverse vervolgopleiding<strong>en</strong><br />
belangrijk zijn <strong>en</strong> speel daar in het voortgezet onderwijs op in.<br />
6.3 Klassieke tal<strong>en</strong> <strong>en</strong> literatuur<br />
Advies<br />
Handhaaf klassieke tal<strong>en</strong> in het onderwijsaanbod voor gymnasia <strong>en</strong> gymnasiale<br />
afdeling<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Onderzoek of doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> na uitbreiding van het aantal studielastur<strong>en</strong> voor<br />
Latijn <strong>en</strong> Grieks per augustus 2007 minder klacht<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> over het niveau van de<br />
vertaalvaardigheid van de leerling<strong>en</strong>. Als het aantal klacht<strong>en</strong> niet verandert dan kan<br />
overwog<strong>en</strong> word<strong>en</strong> om fragm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van minder moeilijke auteurs te gebruik<strong>en</strong> voor de<br />
vertaalopgav<strong>en</strong> van het c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Ontwikkel de mogelijkheid om kcv e<strong>en</strong> modulair onderdeel te lat<strong>en</strong> word<strong>en</strong> van het<br />
vak cultuur <strong>en</strong> kunst.<br />
180
6.4 Wiskunde<br />
Advies<br />
Stimuleer schol<strong>en</strong> de beheersing van basisk<strong>en</strong>nis op het gebied van rek<strong>en</strong><strong>en</strong>/wiskunde<br />
te versterk<strong>en</strong>. Dit kan door het instell<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> coördinator rek<strong>en</strong><strong>en</strong>/wiskunde <strong>en</strong><br />
het rapporter<strong>en</strong> van resultat<strong>en</strong> van schoolbeleid op dit terrein in e<strong>en</strong> jaarverslag <strong>en</strong><br />
naar de Inspectie van het Onderwijs.<br />
Ontwikkel toets<strong>en</strong> om het niveau van rek<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> wiskunde te diagnosticer<strong>en</strong>, <strong>en</strong> ontwikkel<br />
modules met behulp waarvan leerling<strong>en</strong>, indi<strong>en</strong> nodig, parallel aan het wiskundeprogramma<br />
basisk<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> -vaardighed<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> versterk<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Versterk de beheersing van basisk<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> -vaardighed<strong>en</strong> op het gebied van rek<strong>en</strong><strong>en</strong>/<br />
wiskunde. Laat leerling<strong>en</strong> in het maatschappijprofiel in zowel havo als vwo e<strong>en</strong> keuze<br />
mak<strong>en</strong> uit wiskunde A, B <strong>en</strong> C. Ontwikkel e<strong>en</strong> programma wiskunde C voor het havo.<br />
Advies<br />
Handhaaf de mogelijkheid voor leerling<strong>en</strong> om in e<strong>en</strong> bètabreed <strong>natuur</strong>profiel e<strong>en</strong><br />
keuze te mak<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> wiskunde B of A. Daarnaast kunn<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> in het profielkeuzeprogramma<br />
modules uit o.a. wiskunde D kiez<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Baseer het wiskundeprogramma in leerjaar 4 voor vwo-leerling<strong>en</strong> die de profielkeuze<br />
pas in de loop of op het eind van het vierde jaar mak<strong>en</strong>, op wiskunde A <strong>en</strong> B.<br />
Laat de Vernieuwingscommissie wiskunde, in sam<strong>en</strong>werking met schol<strong>en</strong>, experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
opzett<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> programma te ontwikkel<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Stem op schoolniveau het onderwijs binn<strong>en</strong> de profiel<strong>en</strong> zo af dat de transfer van wiskundige<br />
k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> naar andere vakk<strong>en</strong> versterkt wordt.<br />
6.5 Compon<strong>en</strong>t <strong>natuur</strong> <strong>en</strong> compon<strong>en</strong>t maatschappij<br />
Advies<br />
Start experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> met schol<strong>en</strong>/doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> om verplichte kernmodules <strong>en</strong> keuzemodules<br />
voor e<strong>en</strong> breed vak geïntegreerde <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> (gnw) te ontwikkel<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Start experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> met schol<strong>en</strong>/doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> om verplichte kernmodules <strong>en</strong> keuzemodules<br />
voor e<strong>en</strong> breed vak geïntegreerde maatschappijwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> (gmw) te ontwikkel<strong>en</strong>.<br />
6.6 Compon<strong>en</strong>t Cultuur <strong>en</strong> kunst <strong>en</strong> het vak kunst<br />
Advies<br />
Start experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> om verplichte modules <strong>en</strong> keuzemodules voor e<strong>en</strong> breed vak cultuur<br />
<strong>en</strong> kunst te ontwikkel<strong>en</strong>, met daarin met daarin onderdel<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis van cultuur <strong>en</strong><br />
kunst (inclusief literatuur), deelname aan culturele activiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> praktische activiteit<strong>en</strong>.<br />
Ook geïntegreerd literatuuronderwijs (glo) <strong>en</strong> klassieke <strong>en</strong> culturele vorming (kcv)<br />
kunn<strong>en</strong> hier deel van uitmak<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Verk<strong>en</strong> in experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> de mogelijkheid om het vak cultuur <strong>en</strong> kunst af te sluit<strong>en</strong> met<br />
e<strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong>, waarin verplichte modules getoetst word<strong>en</strong>.<br />
Advies<br />
Voer als profielkeuzevak één vak kunst in. Stel e<strong>en</strong> commissie in, die de modulaire<br />
inhoud van het profielkeuzevak kunst ontwikkelt in sam<strong>en</strong>spraak met doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van de<br />
kunstvakk<strong>en</strong>.<br />
181
182
Bijlage 2: Brief van de minister aan de Tweede Kamer<br />
1 Inleiding<br />
Hierbij informeer ik u over de conclusies die ik heb getrokk<strong>en</strong> uit het algeme<strong>en</strong> overleg<br />
over de aanpassingsvoorstell<strong>en</strong> profiel<strong>en</strong> havo/vwo op 4 februari 2004 <strong>en</strong> het daarop<br />
volg<strong>en</strong>de debat op 12 februari. Ik informeer u met name over de wijze waarop ik<br />
uitvoering zal gev<strong>en</strong> aan de motie van het lid Hamer c.s. (Kamerstuk 29 200 VIII, nr.<br />
120) betreff<strong>en</strong>de de taakopdracht <strong>en</strong> de sam<strong>en</strong>stelling van de in te stell<strong>en</strong> profielcommissies.<br />
Ik informeer u verder, conform mijn toezegging<strong>en</strong> in het algeme<strong>en</strong> overleg,<br />
over de bekostiging van het internationaal baccalaureaat (Kamerstuk 29 200 VIII, nr.<br />
123, p. 13) <strong>en</strong> over de mogelijkhed<strong>en</strong> inzake deeltal<strong>en</strong> <strong>en</strong> volledige tal<strong>en</strong>.<br />
2 Taak <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>stelling van de profielcommissies<br />
De taak van de profielcommissies is omschrev<strong>en</strong> in de bijlage bij deze brief. De taakomschrijving<br />
sluit aan bij hetge<strong>en</strong> met de Kamer daarover is besprok<strong>en</strong> <strong>en</strong> door de<br />
Kamer is uitgesprok<strong>en</strong> in de motie Hamer c.s. In die motie is ook uitgesprok<strong>en</strong>, dat<br />
door de adviez<strong>en</strong> van de profielcommissies het wetgevingsproces niet vertraagd mag<br />
word<strong>en</strong>: wij zijn het daarover nadrukkelijk met elkaar e<strong>en</strong>s.<br />
Deze voorwaarde heeft gevolg<strong>en</strong> voor de wijze waarop de commissies kunn<strong>en</strong> adviser<strong>en</strong><br />
over algem<strong>en</strong>e <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> (anw) in het havo. E<strong>en</strong> geheel op<strong>en</strong><br />
opdracht wat dit onderwerp betreft zou de commissies ertoe dwing<strong>en</strong>, opnieuw e<strong>en</strong><br />
discussie te voer<strong>en</strong> over het geheel van de profielvoorstell<strong>en</strong>. De positie van anw is<br />
immers onderdeel van het geheel van de voorstell<strong>en</strong> over geme<strong>en</strong>schappelijk deel,<br />
profieldeel <strong>en</strong> vrij deel. Het reserver<strong>en</strong> van studielastur<strong>en</strong> voor anw als algem<strong>en</strong>e verplichting<br />
betek<strong>en</strong>t het schrapp<strong>en</strong> van studielastur<strong>en</strong> elders. Afgezi<strong>en</strong> van het feit dat<br />
e<strong>en</strong> dergelijke vraag over het geme<strong>en</strong>schappelijke deel niet aan twee afzonderlijke<br />
commissies gesteld kan word<strong>en</strong> (zij zoud<strong>en</strong> daarover mogelijk e<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de<br />
m<strong>en</strong>ing hebb<strong>en</strong>), zou dit bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> zodanige vertraging in het wetgevingsproces<br />
dat daarmee de voorzi<strong>en</strong>e invoeringsdatum van 1 augustus 2007 niet<br />
gehaald kan word<strong>en</strong>. Niet alle<strong>en</strong> de wet maar (pas daarna) ook het inrichtingsbesluit,<br />
het exam<strong>en</strong>besluit <strong>en</strong> de exam<strong>en</strong>programma’s moet<strong>en</strong> gewijzigd word<strong>en</strong>. Zolang de<br />
positie van anw in de voorstell<strong>en</strong> niet duidelijk is, is het geheel van de inhoudelijke<br />
voorstell<strong>en</strong> niet duidelijk <strong>en</strong> kan daarmee ook niet e<strong>en</strong> begin word<strong>en</strong> gemaakt met de<br />
formulering van het wetsontwerp, laat staan dat e<strong>en</strong> wetsontwerp aan de Raad van<br />
State zou kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> voorgelegd. De inhoudelijke hoofdlijn<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d zijn<br />
alvor<strong>en</strong>s dit te kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong>: zolang die hoofdlijn<strong>en</strong> niet bek<strong>en</strong>d zijn, ligt<br />
ook de voorbereiding op schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> bij uitgevers van leermiddel<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> deel stil.<br />
De in de taakomschrijving van de profielcommissies opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> omschrijving voorkomt<br />
dit probleem. De omschrijving zoekt naar e<strong>en</strong> oplossing in de sfeer van de<br />
inhoud van vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of van keuzemogelijkhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> legt de nadruk op het belang van<br />
de inhoudelijke kernb<strong>en</strong>adering van algem<strong>en</strong>e <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>. De commissies<br />
wordt gevraagd of die ook in het havo behoud<strong>en</strong> kan word<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de overe<strong>en</strong>gekom<strong>en</strong><br />
kaders van vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> studielastur<strong>en</strong>.<br />
De profielcommissie E&M/C&M wordt gevraagd om te adviser<strong>en</strong> over de vraag of<br />
het/e<strong>en</strong> kunstvak in het profiel C&M op termijn opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> zou kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> als<br />
e<strong>en</strong> verplicht vak, overe<strong>en</strong>komstig de uitspraak in de motie. Ik heb in het debat daarover<br />
de mogelijkheid g<strong>en</strong>oemd, dat ik alle betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> nog e<strong>en</strong>s bij elkaar roep om<br />
dit specifieke punt te besprek<strong>en</strong>, te wet<strong>en</strong> de vakver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong> van de kunstvakk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
de brede organisaties van het voortgezet onderwijs <strong>en</strong> van het hoger onderwijs. Naast<br />
de vraag die ik aan de profielcommissie zal voorlegg<strong>en</strong>, zal ik ook het eerderg<strong>en</strong>oemde<br />
do<strong>en</strong>. Van het resultaat daarvan zal ik de Kamer op de hoogte stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> vanzelfsprek<strong>en</strong>d<br />
ook de profielcommissie – die kan het meeweg<strong>en</strong> in zijn oordeel.<br />
183
Met het bov<strong>en</strong>staande geef ik uitvoering aan de desbetreff<strong>en</strong>de toezegging<strong>en</strong> <strong>en</strong> aan<br />
de motie Hamer c.s., rek<strong>en</strong>ing houd<strong>en</strong>de met de eis die de motie stelt dat daardoor<br />
het wetgevingsproces niet vertraagd mag word<strong>en</strong> (Kamerstuk 29 200 VIII, nr. 123,<br />
p 12; id. p 17; Hand. II 03-04, p. 51-3376 lk; id. p. 51-3376 lk,mk; id. p.51-3377 mk).<br />
Wat de werkwijze <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>stelling van de profielcommissies betreft stel ik mij voor,<br />
dat voorzitters <strong>en</strong> led<strong>en</strong> van de commissies e<strong>en</strong> zodanig gezag in hun kring moet<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong>, dat op korte termijn ( vóór 1 januari 2005 ) e<strong>en</strong> advies kan word<strong>en</strong> uitgebracht<br />
dat het besluitvormingsproces wez<strong>en</strong>lijk verder helpt. Dat betek<strong>en</strong>t, dat e<strong>en</strong> in<br />
omvang beperkt advies op hoofdlijn<strong>en</strong> wordt uitgebracht dat tot stand komt met<br />
ondersteuning van e<strong>en</strong> goed uitgerust secretariaat op grond van e<strong>en</strong> beperkt aantal<br />
vergadering<strong>en</strong>. Onder deze voorwaard<strong>en</strong> kan ik e<strong>en</strong> beroep do<strong>en</strong> op gezaghebb<strong>en</strong>de<br />
person<strong>en</strong> uit wet<strong>en</strong>schap, hoger onderwijs <strong>en</strong> voortgezet onderwijs om zich hiervoor<br />
beschikbaar te stell<strong>en</strong>.<br />
3 Deeltal<strong>en</strong> <strong>en</strong> tal<strong>en</strong><br />
In mijn brief van 4 juli 2003, k<strong>en</strong>merk VO/OI/2003/23487 heb ik uitgelegd, dat het niet<br />
mogelijk is de deeltal<strong>en</strong> te vervang<strong>en</strong> door volledige tal<strong>en</strong> zonder dat dit gevolg<strong>en</strong><br />
heeft voor de rest van het vakk<strong>en</strong>pakket. Dat betek<strong>en</strong>t dus ook, dat het niet mogelijk<br />
is om, vooruitlop<strong>en</strong>d op de algem<strong>en</strong>e invoering van de aanpassing<strong>en</strong>, alvast de deeltal<strong>en</strong><br />
te vervang<strong>en</strong> door gehele tal<strong>en</strong>. Er zij echter op gewez<strong>en</strong>, dat in de huidige situatie<br />
het wel mogelijk is om gehele tal<strong>en</strong> te volg<strong>en</strong> in plaats van deeltal<strong>en</strong>. Als de leerling<br />
ervoor kiest, kan hij e<strong>en</strong> in het geme<strong>en</strong>schappelijke deel verplichte deeltaal uitbreid<strong>en</strong><br />
tot e<strong>en</strong> volledige taal als invulling van de exam<strong>en</strong>verplichting in het vrije deel.<br />
In het profiel C&M is het nog anders: daar zijn de profielverplichting<strong>en</strong> zodanig, dat de<br />
leerling in principe steeds gehele tal<strong>en</strong> volgt <strong>en</strong> ge<strong>en</strong> deeltal<strong>en</strong>. Verder werd<strong>en</strong> de problem<strong>en</strong><br />
bij de deeltal<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> veroorzaakt door het beperkte aantal studielastur<strong>en</strong>,<br />
maar ook door de e<strong>en</strong>zijdigheid van het programma (leesvaardigheid in het vwo<br />
<strong>en</strong> spreek- <strong>en</strong> luistervaardigheid in het havo). Dat probleem is inmiddels opgelost binn<strong>en</strong><br />
de kaders van het huidige vakk<strong>en</strong>pakket: sinds 1 augustus 2002 mog<strong>en</strong> schol<strong>en</strong><br />
zelf e<strong>en</strong> invulling gev<strong>en</strong> aan het programma, dat niet meer beperkt hoeft te zijn tot<br />
e<strong>en</strong> of twee deelvaardighed<strong>en</strong>. Daardoor kunn<strong>en</strong> die deeltal<strong>en</strong> als het ware kleine volledige<br />
tal<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. De afsluiting van de deelvakk<strong>en</strong> vindt veelal plaats in het vierde<br />
leerjaar, dan is er feitelijk sprake van het afrond<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> volledig programma, zij het<br />
op e<strong>en</strong> lager niveau dan bij e<strong>en</strong> volledige taal (voor het hogere niveau kan de leerling<br />
kiez<strong>en</strong>, zie bov<strong>en</strong>). Ik heb echter de indruk, dat sommige schol<strong>en</strong> nog niet op de<br />
hoogte zijn van deze mogelijkheid. Ik zal het Tweede Fase Adviespunt vrag<strong>en</strong> om in<br />
de voorlichting hier nog e<strong>en</strong> keer aandacht aan te sch<strong>en</strong>k<strong>en</strong>.<br />
4. Bekostiging van het IB- curriculum voor gewone Nederlandse<br />
leerling<strong>en</strong><br />
Mom<strong>en</strong>teel k<strong>en</strong>t Nederland neg<strong>en</strong> door de overheid erk<strong>en</strong>de <strong>en</strong> bekostigde afdeling<strong>en</strong><br />
voor internationaal voortgezet onderwijs. Deze zijn verbond<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> gewone<br />
Nederlandse school. De doelgroep is beperkt: kinder<strong>en</strong> van ouders met e<strong>en</strong> internationale<br />
arbeidscarrière, die vanwege e<strong>en</strong> verhuizing in staat zijn in het buit<strong>en</strong>land onderwijs<br />
met e<strong>en</strong>zelfde curriculum te vervolg<strong>en</strong>. Daarnaast is er e<strong>en</strong> particuliere school (te<br />
Amstelve<strong>en</strong>) met dit IB- onderwijs. Het betreff<strong>en</strong>de curriculum leidt op tot het internationaal<br />
baccalaureaatsexam<strong>en</strong>. In totaal gaat het bij de neg<strong>en</strong> internationale afdeling<strong>en</strong><br />
om ruim 2000 leerling<strong>en</strong>, verdeeld over zes leerjar<strong>en</strong>. De Nederlandse overheid<br />
betaalt het grootste deel van de kost<strong>en</strong> per leerling: de normale bekostiging per leerling<br />
in het voortgezet onderwijs vermeerderd met ca 700 euro. Daarnaast betal<strong>en</strong> de<br />
ouders gemiddeld zo`n 1500 euro schoolgeld.<br />
184
Het voorstel van het lid Lambrechts om het IB op<strong>en</strong> te stell<strong>en</strong> voor gewone<br />
Nederlandse leerling<strong>en</strong> zou e<strong>en</strong> aantal gevolg<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. Als het gaat om het start<strong>en</strong><br />
van IB-onderwijs op andere dan de neg<strong>en</strong> huidige schol<strong>en</strong> met IB, is erk<strong>en</strong>ning vanuit<br />
de internationale IB-organisatie nodig. Nederland kan niet zelfstandig besliss<strong>en</strong> dat<br />
elke school die dat w<strong>en</strong>st het IB kan gaan aanbied<strong>en</strong>. Het zou daar<strong>en</strong>bov<strong>en</strong> gaan om<br />
het creër<strong>en</strong> van nieuwe voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, met hoge investering<strong>en</strong>. Als het gaat om op<strong>en</strong>stelling<br />
van het internationale onderwijs aan de huidige neg<strong>en</strong> schol<strong>en</strong> voor gewone<br />
Nederlandse leerling<strong>en</strong>, dan zal het extra b<strong>en</strong>odigde geld om het IB-curriculum te volg<strong>en</strong>,<br />
moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opgebracht door de overheid, door de school of door de ouders<br />
(extra schoolgeld). Als de school er geld bij legt gaat dat t<strong>en</strong> koste van haar andere<br />
onderwijstak<strong>en</strong>. Als Nederlandse ouders meer schoolgeld gaan betal<strong>en</strong> dan de buit<strong>en</strong>landse<br />
ouders (die laatste profiter<strong>en</strong> immers van de extra bekostiging die de overheid<br />
nu geeft voor de IB-leerling<strong>en</strong>) geeft dat scheve verhouding<strong>en</strong>. De overheid kan<br />
<strong>natuur</strong>lijk de extra kost<strong>en</strong> ook niet betal<strong>en</strong> – dat zou rechtsongelijkheid gev<strong>en</strong> t<strong>en</strong><br />
opzichte van de leerling<strong>en</strong> die het gewone onderwijs volg<strong>en</strong>. Met andere woord<strong>en</strong>: de<br />
optie om alle leerling<strong>en</strong> de vrijheid te gev<strong>en</strong> om IB te volg<strong>en</strong> dat gedeeltelijk door de<br />
overheid wordt bekostigd, is alle<strong>en</strong> mogelijk door die overheidsbekostiging terug te<br />
br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> naar het niveau van de reguliere bekostiging in het voortgezet onderwijs. Dat<br />
betek<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> achteruitgang in vergelijking met de huidige situatie. Die huidige situatie<br />
is, dat de overheid e<strong>en</strong> extra bijdrage levert bov<strong>en</strong>op de normale bekostiging, met als<br />
legitimatie dat het e<strong>en</strong> beperkte groep leerling<strong>en</strong> betreft met e<strong>en</strong> specifieke behoefte.<br />
Als die legitimatie wegvalt, moet ook de extra bekostiging vervall<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> ander aspect betreft de voertaal: Engels. IB-onderwijs wordt gegev<strong>en</strong> in het<br />
Engels. Aan de lerar<strong>en</strong> wordt de eis gesteld dat zij native of near native speaker zijn.<br />
Mom<strong>en</strong>teel is het al moeilijk voldo<strong>en</strong>de bekwame doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong>. Naar aanleiding<br />
van de groei<strong>en</strong>de populariteit van het tweetalig onderwijs is bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> ook in de<br />
Kamer de vraag gesteld of dit de positie van het Nederlands niet aantast. Mijns<br />
inzi<strong>en</strong>s zijn er in het huidige tweetalige onderwijs voldo<strong>en</strong>de waarborg<strong>en</strong> voor het<br />
Nederlands. Maar die zijn er in het IB dus niet.<br />
Ik zie derhalve ge<strong>en</strong> red<strong>en</strong> tot het op<strong>en</strong>stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> financier<strong>en</strong> van IB-onderwijs voor<br />
e<strong>en</strong> andere dan de wel omschrev<strong>en</strong> doelgroep.<br />
De minister van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap,<br />
(Maria J.A. van der Hoev<strong>en</strong>)<br />
185
Bijlage: Taak profielcommissies<br />
Algeme<strong>en</strong><br />
De profielcommissies adviser<strong>en</strong>, uitgaande van de overe<strong>en</strong>gekom<strong>en</strong> invulling van de<br />
profiel<strong>en</strong> naar vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> studielastur<strong>en</strong> per 1 augustus 2007 <strong>en</strong> de voorzi<strong>en</strong>e hoofdlijn<strong>en</strong><br />
van de exam<strong>en</strong>programma’s per die datum (middellange termijn), over de verdere<br />
inhoudelijke ontwikkeling <strong>en</strong> de vernieuwing op de langere termijn. Het gaat daarbij<br />
om de inhoud van de profiel<strong>en</strong> in sam<strong>en</strong>hang, waaronder de hoofdlijn<strong>en</strong> van de<br />
inhoud van de vakk<strong>en</strong>. Daarbij sch<strong>en</strong>k<strong>en</strong> zij in het bijzonder aandacht aan de relatie<br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> kernconcept<strong>en</strong> <strong>en</strong> –vaardighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> context<strong>en</strong> <strong>en</strong>, mede in relatie daarmee,<br />
aan dat wat algeme<strong>en</strong> verplicht moet zijn in e<strong>en</strong> vak <strong>en</strong> de ruimte voor schol<strong>en</strong>, lerar<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong>. Zij betrekk<strong>en</strong> daarin ook de mogelijkhed<strong>en</strong> om al op korte termijn<br />
door middel van proefproject<strong>en</strong> die vernieuwing te stimuler<strong>en</strong>. Dit geldt in het bijzonder<br />
voor het nieuw te ontwikkel<strong>en</strong> geïntegreerde bètavak.<br />
De commissies sprek<strong>en</strong> zich ook uit over de wijze waarop e<strong>en</strong> geleidelijk vernieuwingsproces<br />
in de profiel<strong>en</strong> verder kan word<strong>en</strong> gestimuleerd <strong>en</strong> welke ondersteuningsstructuur<br />
daarvoor w<strong>en</strong>selijk is.<br />
De commissies do<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> voorstell<strong>en</strong> waardoor het in gang gezette wetgevingstraject<br />
vertraagd wordt.<br />
Het betreft e<strong>en</strong> kernachtig advies op hoofdlijn<strong>en</strong>. Het wordt uitgebracht vóór 1 januari<br />
2005.<br />
De commissies adviser<strong>en</strong> ook hoe, voort<strong>bouw<strong>en</strong></strong>d op het werk van de profielcommissies,<br />
in de toekomst de inhoudelijke ontwikkeling<strong>en</strong> in vwo/havo <strong>en</strong> die in het vervolgonderwijs<br />
<strong>en</strong> in de wet<strong>en</strong>schap beter op elkaar kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> afgestemd <strong>en</strong> hoe verwachting<strong>en</strong><br />
die het voortgezet onderwijs <strong>en</strong> het hoger onderwijs reëel van elkaar<br />
mog<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> verduidelijkt.<br />
De commissies adviser<strong>en</strong> over de principes van e<strong>en</strong> doorstromingsregeling van havo/vwo<br />
naar het hoger onderwijs <strong>en</strong> over de wijze waarop die verder kan word<strong>en</strong> uitgewerkt.<br />
Specifieke aspect<strong>en</strong> profielcommissie N&T/N&G<br />
De commissie adviseert over de manier waarop de noodzakelijke vernieuwing van<br />
de bètavakk<strong>en</strong> gestalte kan krijg<strong>en</strong>, zowel wat betreft de inhoud, de didactiek, de<br />
exam<strong>en</strong>s als de cultuur in <strong>en</strong> rond die vakk<strong>en</strong>. De vernieuwing moet erop zijn<br />
gericht, dat bètavakk<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> meer stimuler<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> vervolgopleiding op het<br />
gebied van bèta/techniek te kiez<strong>en</strong>. De commissie adviseert ook over de vraag,<br />
welke gevolg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> dergelijke vernieuwing zal moet<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> voor de opleiding<strong>en</strong><br />
in het hoger onderwijs.<br />
De commissie adviseert over e<strong>en</strong> nieuw geïntegreerd bètavak, in eerste instantie<br />
bedoeld als profielkeuzevak voor het profiel N&T: visie op het vak, hoofdlijn<strong>en</strong> van<br />
mogelijke inhoud<strong>en</strong>, de manier waarop dit vak het aantrekkelijker mak<strong>en</strong> van het bètaonderwijs<br />
zou kunn<strong>en</strong> stimuler<strong>en</strong>, de ontwikkeling van het vak o.a. in de vorm van<br />
proefproject<strong>en</strong>, de gew<strong>en</strong>ste ondersteuning, de organisatorische aspect<strong>en</strong> van de<br />
voorzi<strong>en</strong>e modulaire opbouw, de lerar<strong>en</strong>, de exam<strong>en</strong>s <strong>en</strong> de leermiddel<strong>en</strong>. De commissie<br />
adviseert ook over de vraag of het nieuwe vak op termijn in het profiel N&T opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
zou kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> verplicht vak, de voorwaard<strong>en</strong> waaronder dit zou<br />
kunn<strong>en</strong> <strong>en</strong> de criteria <strong>en</strong> procedure om te bepal<strong>en</strong> of daaraan voldaan wordt.<br />
De commissie adviseert over de profielkeuzevakk<strong>en</strong> in het profiel N&G, met name de<br />
mogelijkheid de keuze te beperk<strong>en</strong> tot <strong>natuur</strong>kunde <strong>en</strong> aardrijkskunde.<br />
186
De commissie adviseert over de vraag of <strong>en</strong> zo ja hoe in het havo binn<strong>en</strong> de overe<strong>en</strong>gekom<strong>en</strong><br />
invulling van de profiel<strong>en</strong> naar vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> studielastur<strong>en</strong> de inhoudelijke<br />
b<strong>en</strong>adering van het vak algem<strong>en</strong>e <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> in de profiel<strong>en</strong> N&T <strong>en</strong> N&G<br />
behoud<strong>en</strong> kan blijv<strong>en</strong>.<br />
De commissie adviseert over de gew<strong>en</strong>ste toekomstige inhoud van het vak wiskunde in<br />
de profiel<strong>en</strong> in relatie tot de noodzakelijke kwaliteit <strong>en</strong> kwantiteit van de bètadoorstroom.<br />
Specifieke aspect<strong>en</strong> profielcommissie E&M/C&M<br />
Het kader voor het profiel E&M is, dat er twee verplichte vakk<strong>en</strong> (wiskunde <strong>en</strong> economie<br />
zijn) <strong>en</strong> twee profielkeuzevakk<strong>en</strong>, waaronder managem<strong>en</strong>t <strong>en</strong> organisatie.<br />
De commissie adviseert over de vraag of op termijn het/e<strong>en</strong> kunstvak in het profiel<br />
C&M opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> zou kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> verplicht vak, de voorwaard<strong>en</strong> waaronder<br />
dit zou kunn<strong>en</strong> (waaronder in elk geval aard <strong>en</strong> inhoud van e<strong>en</strong> dergelijk vak <strong>en</strong> de<br />
exam<strong>en</strong>s) <strong>en</strong> de criteria om te bepal<strong>en</strong> of daaraan voldaan wordt. Voorwaarde is in elk<br />
geval, dat de keuzemogelijkhed<strong>en</strong> voor leerling<strong>en</strong> in dit profiel met weinig affiniteit<br />
met kunst niet onnodig mog<strong>en</strong> word<strong>en</strong> beperkt. Voorwaarde is ook, dat de positie van<br />
het/e<strong>en</strong> kunstvak in het profiel C&M ge<strong>en</strong> beperking<strong>en</strong> oplegt voor leerling<strong>en</strong> om in<br />
het vrije deel (van dit profiel maar juist ook van andere profiel<strong>en</strong>) e<strong>en</strong> kunstvak te kiez<strong>en</strong><br />
dat aansluit bij hun specifieke belangstelling.<br />
De commissie adviseert over de vraag of <strong>en</strong> zo ja hoe in het havo binn<strong>en</strong> de overe<strong>en</strong>gekom<strong>en</strong><br />
invulling van de profiel<strong>en</strong> naar vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> studielastur<strong>en</strong> de inhoudelijke<br />
b<strong>en</strong>adering van het vak algem<strong>en</strong>e <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> in de profiel<strong>en</strong> E&M <strong>en</strong> C&M<br />
behoud<strong>en</strong> kan blijv<strong>en</strong>.<br />
De commissie adviseert over de gew<strong>en</strong>ste toekomstige inhoud van het vak wiskunde<br />
in de profiel<strong>en</strong> in relatie tot de noodzakelijke kwaliteit <strong>en</strong> kwantiteit van de alfa/gammadoorstroom.<br />
De commissie adviseert daarbij in het bijzonder over de vraag hoe kan<br />
word<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong> dat inhoud <strong>en</strong> omvang van het verplichte vak wiskunde onnodig<br />
belemmer<strong>en</strong>d gaan werk<strong>en</strong> voor leerling<strong>en</strong> in het profiel C&M (vwo).<br />
187
188
Bijlage 3: Led<strong>en</strong> van de <strong>Profielcommissie</strong> N&T/N&G<br />
Voorzitter<br />
1. Dr. J.G.F. (Jan) Veldhuis (1938)<br />
Vervulde - na eerst werkzaam geweest te zijn op het ministerie van Buit<strong>en</strong>landse<br />
Zak<strong>en</strong> <strong>en</strong> bij het bestuur van de Universiteit Leid<strong>en</strong> - van 1974-1985 functies op het<br />
ministerie van O(C)&W: achtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>s plv. secretaris-g<strong>en</strong>eraal <strong>en</strong> directeurg<strong>en</strong>eraal/tev<strong>en</strong>s<br />
inspecteur-g<strong>en</strong>eraal van het onderwijs. Van 1986-eind 2003 was hij<br />
voorzitter van het CvB van de Universiteit Utrecht, alwaar hij o.m. de innovatie <strong>en</strong><br />
de internationalisering van het universitaire onderwijs bevorderde. Voor de VSNU<br />
was hij jar<strong>en</strong>lang voorzitter van de onderwijscommissie <strong>en</strong> van de commissie vwowo.<br />
Op dit mom<strong>en</strong>t is de heer Veldhuis o.a. bestuursvoorzitter van de QANU <strong>en</strong> de<br />
Radboudstichting <strong>en</strong> heeft hij zitting in de Rad<strong>en</strong> van Toezicht van de Stichting<br />
Carmelcollege (vz.), NUFFIC (plv.vz.), KPC Groep <strong>en</strong> TNO (lid).<br />
Secretaris<br />
2. Mevr. drs. L. (Lucia) Bruning (secretaris)<br />
Werkt als leerplanontwikkelaar <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> bij SLO. Studeerde <strong>natuur</strong>kunde<br />
<strong>en</strong> werkte in het voortgezet onderwijs als doc<strong>en</strong>t <strong>natuur</strong>- <strong>en</strong> scheikunde.<br />
Ervaring met het ontwikkel<strong>en</strong> van lesmethodes <strong>en</strong> de aansluiting van voortgezet<br />
onderwijs naar het hoger onderwijs.<br />
Led<strong>en</strong><br />
3. Ir. J.W. (Harry) Ankoné (hbo/techniek)<br />
Na ruime ervaring in het bedrijfslev<strong>en</strong> nu directeur van de Faculteit Techniek van de<br />
Hogeschool van Arnhem <strong>en</strong> Nijmeg<strong>en</strong>.<br />
4. Mevr. drs. C. (Cocky) Booy (onderwijs/bedrijfslev<strong>en</strong>/techniek)<br />
Directeur van de VHTO, Landelijk expertisebureau meisjes/vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> bèta/techniek’.<br />
Haar vakmatige achtergrond ligt op het gebied van theologie/filosofie.<br />
5. Prof. dr. R.H. (Robbert) Dijkgraaf (wet<strong>en</strong>schap/<strong>natuur</strong>kunde/wiskunde)<br />
Hoogleraar mathematische fysica (Universiteit van Amsterdam). Heeft zich in<br />
rec<strong>en</strong>te tijd op verschill<strong>en</strong>de manier<strong>en</strong> beziggehoud<strong>en</strong> met het vak <strong>natuur</strong>kunde in<br />
het voortgezet onderwijs <strong>en</strong> heeft ook belangstelling voor de popularisering van de<br />
exacte wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>. Lid Commissie Vernieuwing Natuurkundeonderwijs<br />
havo/vwo. Winnaar Spinozaprijs 2003.<br />
6. Mevr. drs. A. (Anke) Harteveld (onderwijs/biologie/schoolleiding)<br />
Voorzitter C<strong>en</strong>trale Directie Petrus Canisius College Alkmaar. Eerder lerares biologie<br />
<strong>en</strong> schoolleider. Lid Commissie Vernieuwing Biologieonderwijs.<br />
7. Mevr. drs. L.A.H.M. (Luusi) H<strong>en</strong>driks (universiteit/techniek)<br />
Onderwijskundige. Projectmanager (Bètabrug <strong>en</strong> Diversiteit), Brugproject<strong>en</strong><br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> vwo-wo, Universiteit van Amsterdam, Onderwijsinstituut Exacte<br />
Wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>. Was hiervoor aan de TU Delft projectleider van het aansluitingsproject<br />
TU Delft <strong>en</strong> vwo.<br />
8. Mevr. A. (Aukje) Hilderink (leerlinge/stud<strong>en</strong>te)<br />
Tot voor kort leerlinge vwo (profiel Natuur <strong>en</strong> Gezondheid) <strong>en</strong> als zodanig bestuurslid<br />
van het Landelijk Aktie Komitee Scholier<strong>en</strong> LAKS. Nu stud<strong>en</strong>te.<br />
189
9. Drs. W. (Wim) Kleijne (onderwijs/wiskunde/exam<strong>en</strong>s)<br />
Tot voor <strong>en</strong>ige tijd coördiner<strong>en</strong>d inspecteur voortgezet onderwijs. Was binn<strong>en</strong> de<br />
Inspectie van het Onderwijs belast met exam<strong>en</strong>zak<strong>en</strong> <strong>en</strong> was ook de deskundige<br />
binn<strong>en</strong> de inspectie voor wiskunde. Nu met p<strong>en</strong>sio<strong>en</strong>. Hij is mom<strong>en</strong>teel werkzaam<br />
als algeme<strong>en</strong> voorzitter van de staatsexam<strong>en</strong>commissie. Lid van de Nederlandse<br />
Onderwijs Commissie voor Wiskunde, National Repres<strong>en</strong>tative bij de ICMI<br />
(International Commission on Mathematical Instruction) <strong>en</strong> lid van de Vernieuwingscommissie<br />
Wiskunde (cTWO). Is ook lid van de <strong>Profielcommissie</strong> E&M/C&M.<br />
10. Prof. dr. G. (Gerard) van Kot<strong>en</strong> (wet<strong>en</strong>schap/scheikunde)<br />
Voorzitter Stuurgroep Nieuwe Scheikunde, actief binn<strong>en</strong> de KNAW mede op het<br />
gebied van voortgezet onderwijs. Decaan Faculteit Bètawet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van de<br />
Universiteit Utrecht, Universiteitshoogleraar UU.<br />
11. Prof. dr. S.B. (Salle) Kroon<strong>en</strong>berg (wet<strong>en</strong>schap/aardwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>/techniek)<br />
Hoogleraar geologie aan TU Delft, afdeling technische aardwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>.<br />
12. Mevr. drs. M.M. (Marianne) Mewiss<strong>en</strong>-Teeuw (onderwijs/schoolleiding)<br />
Voorzitter C<strong>en</strong>trale Directie Interconfessioneel Hofstad College D<strong>en</strong> Haag.<br />
Bestuurslid van het Platform Bèta Techniek. Heeft als studieachtergrond literaruurwet<strong>en</strong>schap<br />
<strong>en</strong> taalkunde. Voorhe<strong>en</strong> lerares Frans, Nederlands <strong>en</strong> schoolleider.<br />
13. Prof. dr. ir. R. (Rudy) Rabbinge (wet<strong>en</strong>schap/landbouwwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>)<br />
Universiteitshoogleraar Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> Universiteit met als aandachtsgebied o.a.<br />
duurzame ontwikkeling. Decaan Graduate Schools Internationaal actief op het<br />
gebied van de wereldvoedselvoorzi<strong>en</strong>ing. Lid van de Eerste Kamer voor de PvdA.<br />
Bestuurlijke functies in KNAW (voorzitter Biologische Raad) <strong>en</strong> NWO (voorzitter<br />
gebiedsbestuur Aard- <strong>en</strong> lev<strong>en</strong>swet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>). Lid Commissie Vernieuwing<br />
Biologieonderwijs.<br />
14. Prof. dr. T. (Taede) Sminia (universiteit/g<strong>en</strong>eeskunde)<br />
Adviseur College van Bestuur VU. Hoogleraar histologie/immunologie aan de Vrije<br />
Universiteit. Heeft zich (als voormalig rector magnificus) in VSNU-verband bezig<br />
gehoud<strong>en</strong> met voortgezet onderwijs (o.a. bestuur CEVO). Oud-voorzitter sectorplan<br />
<strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> Nederlandse universiteit<strong>en</strong> (VSNU), voorzitter programmaraad<br />
vo-ho (Deltaplan bètatechniek), voorzitter Studiekeuze 123.<br />
15. Drs. W. (Wolter)Termaat (leraar biologie)<br />
Leraar biologie <strong>en</strong> coördinator bov<strong>en</strong>bouw ath<strong>en</strong>eum/gymnasium. Veel ervaring<br />
o.a. op het gebied van decanaat havo.<br />
16. Mevr. prof. dr. L.E.M. (Louise) Vet (wet<strong>en</strong>schap/biologie)<br />
Hoogleraar Evolutionaire Ecologie, Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> Universiteit. Directeur Nederlands<br />
Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW). Aantal jar<strong>en</strong> ervaring in het voortgezet<br />
onderwijs. Jar<strong>en</strong>lange ervaring in het universitaire onderwijs. Lid Biologische<br />
Raad. KNAW lid afdeling Natuurkunde. Heeft belangstelling voor popularisering<br />
wet<strong>en</strong>schap (bestuur Nationaal C<strong>en</strong>trum voor Wet<strong>en</strong>schap <strong>en</strong> Technologie<br />
(NCWT)/NEMO. Raad van Toezicht Naturalis).<br />
17. Prof. dr. J. (Jan) de Wit (wet<strong>en</strong>schap/bedrijfslev<strong>en</strong>/scheikunde)<br />
Hoogleraar Research Strategie <strong>en</strong> Managem<strong>en</strong>t aan de Radboud Universiteit<br />
Nijmeg<strong>en</strong>. Actief in KNAW, VNCI, VNO-NCW <strong>en</strong> NWO.<br />
190
Bijlage 4: Led<strong>en</strong> van de <strong>Profielcommissie</strong> E&M/C&M<br />
Voorzitter<br />
1. Dr. J.G.F. (Jan) Veldhuis (1938)<br />
Vervulde - na eerst werkzaam geweest te zijn op het Ministerie van Buit<strong>en</strong>landse<br />
Zak<strong>en</strong> <strong>en</strong> bij het bestuur van de Universiteit Leid<strong>en</strong> - van 1974-1985 functies op<br />
het Ministerie van O(C)&W: achtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>s plv. secretaris-g<strong>en</strong>eraal <strong>en</strong> directeurg<strong>en</strong>eraal/tev<strong>en</strong>s<br />
inspecteur-g<strong>en</strong>eraal van het onderwijs. Van 1986-eind 2003 was<br />
hij voorzitter van het CvB van de Universiteit Utrecht, alwaar hij o.m. de innovatie<br />
<strong>en</strong> de internationalisering van het universitaire onderwijs bevorderde. Voor de<br />
VSNU was hij jar<strong>en</strong>lang voorzitter van de Onderwijscommissie <strong>en</strong> van de Commissie<br />
vwo-wo. Op dit mom<strong>en</strong>t is de heer Veldhuis o.a. bestuursvoorzitter van de<br />
QANU <strong>en</strong> de Radboudstichting <strong>en</strong> heeft hij zitting in de Rad<strong>en</strong> van Toezicht van<br />
de Stichting Carmelcollege (vz.), NUFFIC (plv. vz.), KPC Groep <strong>en</strong> TNO (lid).<br />
Secretaris<br />
2. Mevr. drs. L. (Lieke) Meijs (secretaris)<br />
Studeerde sociologie in Nijmeg<strong>en</strong>, was doc<strong>en</strong>te maatschappijleer aan e<strong>en</strong> VO<br />
school in Ud<strong>en</strong>, werkt sinds 1997 bij SLO. Was secretaris van de subcommissie<br />
van De Rooy die zich bezighield met het combinatievak maatschappijleer/ geschied<strong>en</strong>is.<br />
Houdt zich binn<strong>en</strong> SLO bezig met M<strong>en</strong>s <strong>en</strong> maatschappij in de basisvorming,<br />
compet<strong>en</strong>tiegericht ler<strong>en</strong> <strong>en</strong> aansluitingsproblem<strong>en</strong> onder-bov<strong>en</strong>bouw.<br />
Vanaf 2002 is zij projectleider van e<strong>en</strong> aansluitingsproject maatschappijleer VO <strong>en</strong><br />
sociologie Radboud Universiteit Nijmeg<strong>en</strong>.<br />
Led<strong>en</strong><br />
3. Dhr. R. (Roel) van Asselt (hbo/aansluiting vo-hbo/wiskunde)<br />
Lector ‘instroommanagem<strong>en</strong>t <strong>en</strong> aansluiting’ Saxion Hogeschol<strong>en</strong> Enschede <strong>en</strong><br />
Dev<strong>en</strong>ter. Directeur van Lica, het landelijk expertisec<strong>en</strong>trum op het gebied van de<br />
aansluiting vo-hbo. Wiskundige, auteur van e<strong>en</strong> methode wiskunde voor het<br />
hoger onderwijs.<br />
4. Prof. dr. F.H. (Folkert) Haanstra (wet<strong>en</strong>schap/psychologie/hbo/kunst)<br />
Opleiding zowel op het gebied van de beeld<strong>en</strong>de kunst ( kunstacademie) als op<br />
dat van de psychologie. Gepromoveerd op het gebied van kunsteducatie. Nu lector<br />
kunst-<strong>en</strong> cultuureducatie Amsterdamse Hogeschool voor de Kunst<strong>en</strong> (in relatie<br />
tot de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>opleiding<strong>en</strong> in de kunstvakk<strong>en</strong>) <strong>en</strong> bijzonder hoogleraar cultuureducatie<br />
<strong>en</strong> cultuurparticipatie Universiteit Utrecht.<br />
5. Drs. G. (Gerard) Hog<strong>en</strong>doorn (universiteit)<br />
Aansluitingscoördinator Erasmus Universiteit Rotterdam. Sociaal-geograaf.<br />
Hiervoor werkzaam in het voortgezet onderwijs (leraar aardrijkskunde, decaan,<br />
coördinator bov<strong>en</strong>bouw, co-auteur van e<strong>en</strong> methode aardrijkskunde).<br />
6. Drs. A. (Anton) Kanneworff (decaan/leraar/aardrijkskunde)<br />
Decaan havo/vwo <strong>en</strong> leraar aardrijkskunde. Van 1997 tot 2004 voorzitter afdeling<br />
onderwijs van het KNAG.<br />
191
7. Drs. W. (Wim) Kleijne (onderwijs/wiskunde/exam<strong>en</strong>s)<br />
Tot voor <strong>en</strong>ige tijd coördiner<strong>en</strong>d inspecteur voortgezet onderwijs. Was binn<strong>en</strong> de<br />
inspectie belast met exam<strong>en</strong>zak<strong>en</strong> <strong>en</strong> was ook de deskundige binn<strong>en</strong> de inspectie<br />
voor wiskunde. Nu met p<strong>en</strong>sio<strong>en</strong>. Hij is mom<strong>en</strong>teel werkzaam als algeme<strong>en</strong> voorzitter<br />
van de staatsexam<strong>en</strong>commissie. Lid van de Nederlandse Onderwijs<br />
Commissie voor Wiskunde, National Repres<strong>en</strong>tative bij de ICMI (International<br />
Commission on Mathematical Instruction) <strong>en</strong> lid van de Vernieuwingscommissie<br />
Wiskunde (cTWO). Is ook lid van de <strong>Profielcommissie</strong> N&T/N&G.<br />
8. Prof. dr. G.J. (Don) Mell<strong>en</strong>bergh (wet<strong>en</strong>schap/psychologie/toepassing van de<br />
wiskunde)<br />
Emeritus hoogleraar psychologische method<strong>en</strong>leer Universiteit van Amsterdam.<br />
Lid KNAW. Wet<strong>en</strong>schappelijk werk behalve op het gebied van de (kwantitatieve)<br />
methodologie ook op het gebied van onderwijs, toetsing, selectie <strong>en</strong> aansluiting.<br />
9. Prof. mr. J.H. (Hans) Nieuw<strong>en</strong>huis (wet<strong>en</strong>schap/recht)<br />
Hoogleraar burgerlijk recht aan de Universiteit Leid<strong>en</strong>. Hiervoor o.a. raadsheer in<br />
de Hoge Raad.<br />
10. Prof. dr. M.M.W. (Thijs) Pollmann (wet<strong>en</strong>schap/taalkunde/geesteswet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>)<br />
Neerlandicus. Emeritus hoogleraar ‘taalkunde, in het bijzonder met betrekking tot de<br />
rol van de taal in de humaniora’. Wet<strong>en</strong>schappelijk werk op het gebied van de taalkunde<br />
<strong>en</strong> op het gebied van de wet<strong>en</strong>schapstheorie van de geesteswet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>.<br />
11. Prof. dr. P. (Piet) de Rooy (wet<strong>en</strong>schap/geschied<strong>en</strong>is)<br />
Hoogleraar Nederlandse Geschied<strong>en</strong>is aan de Universiteit van Amsterdam.<br />
Was voorzitter van de commissie die e<strong>en</strong> nieuw programma geschied<strong>en</strong>is van primair<br />
onderwijs tot <strong>en</strong> met vwo heeft geformuleerd. Het zal word<strong>en</strong> ingevoerd in<br />
2005 (primair onderwijs), 2006 (onderbouw voortgezet onderwijs) <strong>en</strong> 2007 (bov<strong>en</strong>bouw<br />
havo/vwo).<br />
12. Prof. dr. P. (Paul) Schnabel (wet<strong>en</strong>schap/sociale wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>)<br />
Universiteitshoogleraar Universiteit Utrecht. Directeur van het Sociaal <strong>en</strong> Cultureel<br />
Planbureau.<br />
13. Prof. dr. J. (Jarig) van Sinder<strong>en</strong> (wet<strong>en</strong>schap/economie)<br />
Hoogleraar economische politiek aan de Erasmusuniversiteit Rotterdam (deeltijd).<br />
Chief Economist bij de NMa. Was eerder o.a. plaatsvervang<strong>en</strong>d directeur-g<strong>en</strong>eraal<br />
van het CBS <strong>en</strong> secretaris-directeur van de WRR.<br />
14. Mevr. J. (Janneke) Stam (onderwijs)<br />
Rector Montessoricollege Nijmeg<strong>en</strong>-Groesbeek. Was lerares Frans/Engels <strong>en</strong> had<br />
zitting in de VVO implem<strong>en</strong>tatiegroep tweede fase, tijdelijk vervang<strong>en</strong> door:<br />
Drs. J.G.M. (Jan) Put (onderwijs). Lid c<strong>en</strong>trale directie Schol<strong>en</strong>geme<strong>en</strong>schap De<br />
Grundel <strong>en</strong> Schol<strong>en</strong>geme<strong>en</strong>schap Twickel met portefeuille onderwijs; historicus.<br />
15. Dhr. S. (Sebastiaan) Ste<strong>en</strong>man (leerling/stud<strong>en</strong>t)<br />
Tot voor kort leerling vwo <strong>en</strong> als zodanig bestuurslid van het Landelijk aktie komitee<br />
scholier<strong>en</strong> LAKS. Nu stud<strong>en</strong>t bestuurs- <strong>en</strong> organisatiewet<strong>en</strong>schap.<br />
16. Drs. P. (Paul) Visser (leraar/psycholoog/klassieke tal<strong>en</strong>)<br />
Leraar klassieke tal<strong>en</strong> <strong>en</strong> psycholoog.<br />
17. Mevr. drs. M. (Meta) Waal-Meijboom (onderwijs)<br />
Voormalig rector van Schol<strong>en</strong>geme<strong>en</strong>schap Damstede, onderdeel van de<br />
Interconfessionele Schol<strong>en</strong>groep Amsterdam. Was lerares Nederlands.<br />
192
Bijlage 5: Ontkoppeling schoolexam<strong>en</strong> <strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal<br />
exam<strong>en</strong><br />
1 Inleiding<br />
Volg<strong>en</strong>s de huidige exam<strong>en</strong>regeling van havo <strong>en</strong> vwo zijn het C<strong>en</strong>traal Exam<strong>en</strong> (CE) <strong>en</strong><br />
het School Exam<strong>en</strong> (SE) aan elkaar gekoppeld. Er is overlap in de inhoud van de leerstof<br />
<strong>en</strong> de vorm van examinering van CE <strong>en</strong> SE <strong>en</strong> het SE gaat in de tijd vooraf aan<br />
het CE. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> word<strong>en</strong> CE- <strong>en</strong> SE-cijfers gecombineerd volg<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> comp<strong>en</strong>satorische<br />
regel: e<strong>en</strong> leerling behaalt e<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de voor e<strong>en</strong> vak, als het gemiddelde van<br />
het CE-cijfer <strong>en</strong> SE-cijfer voor dat vak voldo<strong>en</strong>de is. Of e<strong>en</strong> leerling slaagt met e<strong>en</strong><br />
bepaalde cijferlijst is vastgelegd in de slaag/zak-regeling.<br />
Deze regeling staat strategisch handel<strong>en</strong> toe, zowel door de school als door de leerling.<br />
E<strong>en</strong> school kan vooraf, op basis van de schatting, ev<strong>en</strong>tuele lage CE-cijfers comp<strong>en</strong>ser<strong>en</strong><br />
door hogere SE-cijfers te gev<strong>en</strong> (e<strong>en</strong> leerling met hoge SE-cijfers kan het CE minder<br />
serieus nem<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> leerling met lage SE-cijfers kan extra zijn of haar best do<strong>en</strong><br />
voor het CE). Dat dit ook werkelijk gebeurt blijkt o.a. uit de exam<strong>en</strong>resultat<strong>en</strong> 1 . De<br />
perc<strong>en</strong>tages leerling<strong>en</strong> die het diploma behal<strong>en</strong> (havo: 87%; vwo: 91%) zijn aanzi<strong>en</strong>lijk<br />
hoger dan de perc<strong>en</strong>tages leerling<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de CE-cijfer hebb<strong>en</strong> (havo: 76%;<br />
vwo: 79%). E<strong>en</strong> andere vorm van strategisch handel<strong>en</strong> is dat schol<strong>en</strong> het SE kunn<strong>en</strong><br />
gebruik<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>erale repetitie voor het CE. Het is de profielcommissies niet<br />
bek<strong>en</strong>d of dit vaak gebeurt, maar de koppeling van CE <strong>en</strong> SE gaat het niet teg<strong>en</strong>. T<strong>en</strong><br />
slotte bevordert de koppeling dat het SE zich richt op de inhoud van het CE waardoor<br />
de mogelijkheid van de school om zich te profiler<strong>en</strong> <strong>en</strong> om specifieke bekwaamhed<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> interess<strong>en</strong> van doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> optimaal te b<strong>en</strong>utt<strong>en</strong> word<strong>en</strong> beperkt. De profielcommissies<br />
adviser<strong>en</strong> daarom om het CE <strong>en</strong> SE te ontkoppel<strong>en</strong>.<br />
2 Ontkoppeling CE <strong>en</strong> SE<br />
Het CE <strong>en</strong> het SE kunn<strong>en</strong> in verschill<strong>en</strong>de opzicht<strong>en</strong> van elkaar word<strong>en</strong> gescheid<strong>en</strong>.<br />
Hier wordt nader ingegaan op ontkoppeling naar inhoud, vorm, combinatieregel <strong>en</strong><br />
afnametijdstip.<br />
De inhoud van CE <strong>en</strong> die van SE kunn<strong>en</strong> duidelijk word<strong>en</strong> gescheid<strong>en</strong>. Het CE<br />
moet garander<strong>en</strong> dat in het gehele land leerling<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de k<strong>en</strong>nis, inzicht <strong>en</strong><br />
vaardighed<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> op de vakgebied<strong>en</strong> van hun profiel <strong>en</strong> dat zij voldo<strong>en</strong>de zijn<br />
geëquipeerd voor e<strong>en</strong> studie in het hoger onderwijs die aansluit bij hun profiel.<br />
De inhoud <strong>en</strong> omvang van de CE-stof moet<strong>en</strong> dan ook bepaald word<strong>en</strong> vanuit twee<br />
gezichtspunt<strong>en</strong>: (1) wat is de kern (‘canon’ in moderne term<strong>en</strong>) van het vak <strong>en</strong> (2)<br />
wat is nodig voor e<strong>en</strong> aansluit<strong>en</strong>de studie in het hoger onderwijs. De einddoel<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> per vak gedetailleerd word<strong>en</strong> vastgelegd. Het bepal<strong>en</strong> hiervan, alsmede<br />
van de relatieve omvang van de CE-stof (t.o.v. de SE-stof), behoort uiteraard niet<br />
tot de compet<strong>en</strong>ties van de <strong>Profielcommissie</strong>s, maar is e<strong>en</strong> taak voor commissies<br />
van vakdeskundig<strong>en</strong>.<br />
Het schoolexam<strong>en</strong> omvat naar de m<strong>en</strong>ing van de <strong>Profielcommissie</strong>s andere inhoud<strong>en</strong><br />
dan het CE. Inhoud<strong>en</strong> van het schoolexam<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> bestaan uit e<strong>en</strong>:<br />
1. Uitbreiding van de CE-stof, bijvoorbeeld de commissie Toekomst Wiskunde<br />
Onderwijs stelt in haar conceptvisiedocum<strong>en</strong>t Rijk aan Betek<strong>en</strong>is (18 september<br />
2006) dat in het vwo Wiskunde B de nadruk di<strong>en</strong>t te ligg<strong>en</strong> op analyse <strong>en</strong><br />
meetkunde. Mogelijke uitbreiding<strong>en</strong> van deze stof zijn o.a. lineaire algebra <strong>en</strong><br />
kansrek<strong>en</strong>ing.<br />
2. Verdieping van de CE-stof, bijvoorbeeld de SE-stof gaat dieper in op het bewijz<strong>en</strong><br />
van stelling<strong>en</strong> uit het onderdeel analyse van het vwo Wiskunde B programma.<br />
193
3. Toepassing van de CE-stof, bijvoorbeeld: De commissie Toekomst Wiskunde<br />
Onderwijs stelt in haar conceptvisiedocum<strong>en</strong>t dat in het VWO Wiskunde A programma<br />
de nadruk moet ligg<strong>en</strong> op toegepaste analyse, statistiek <strong>en</strong> kansrek<strong>en</strong>ing.<br />
E<strong>en</strong> mogelijke uitbreiding is toepassing van statistische method<strong>en</strong> op empirische<br />
gegev<strong>en</strong>s uit de psychologie, economie of g<strong>en</strong>eeskunde.<br />
De einddoel<strong>en</strong> van het SE behoev<strong>en</strong> slechts globaal te word<strong>en</strong> gespecificeerd. De schol<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> grote vrijheid in de keuze van de SE-stof, <strong>en</strong> de relatieve omvang van de SEstof<br />
(t<strong>en</strong> opzichte van de CE-stof) kan variër<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> vakk<strong>en</strong> (maar niet <strong>tuss<strong>en</strong></strong> schol<strong>en</strong>).<br />
CE <strong>en</strong> SE kunn<strong>en</strong> ook qua vorm sterk van elkaar verschill<strong>en</strong>. Het CE zal voorlopig nog<br />
wel word<strong>en</strong> afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in de vorm van schriftelijke toets<strong>en</strong>, maar de snelle technologische<br />
ontwikkeling<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> waarschijnlijk andere vorm<strong>en</strong> van c<strong>en</strong>trale examinering<br />
mogelijk mak<strong>en</strong>. Het SE kan vele verschill<strong>en</strong>de vorm<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> zoals beoordeling<strong>en</strong><br />
van verslag<strong>en</strong>, opdracht<strong>en</strong>, practica, referat<strong>en</strong>, etc. De vorm van het SE kan variër<strong>en</strong><br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> schol<strong>en</strong>, maar moet wel voldo<strong>en</strong> aan kwaliteitseis<strong>en</strong>.<br />
Volg<strong>en</strong>s de huidige exam<strong>en</strong>regeling word<strong>en</strong> CE- <strong>en</strong> SE-cijfers gecombineerd via e<strong>en</strong><br />
comp<strong>en</strong>satorische regel. De <strong>Profielcommissie</strong>s stell<strong>en</strong> voor deze regel te vervang<strong>en</strong><br />
door e<strong>en</strong> conjunctieve regel: leerling<strong>en</strong> slag<strong>en</strong> indi<strong>en</strong> zij zowel voor het SE als voor het<br />
CE slag<strong>en</strong>. De slaag/zakregeling zal dan opnieuw moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> vastgesteld.<br />
In de huidige situatie moet het SE in de tijd vooraf gaan aan het CE omdat CE- <strong>en</strong> SEcijfers<br />
moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gemiddeld. De conjunctieve regel maakt het mogelijk CE <strong>en</strong> SE<br />
te ontkoppel<strong>en</strong> in afnametijdstip. E<strong>en</strong> leerling kan het SE do<strong>en</strong> vóór of na het CE. In de<br />
praktijk zal dit betek<strong>en</strong><strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de op CE <strong>en</strong> op SE e<strong>en</strong> bepaalde beperkte<br />
geldigheidsduur moet<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>.<br />
3 Gevolg<strong>en</strong> ontkoppeling voor schol<strong>en</strong>, doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong><br />
De gevolg<strong>en</strong> van beleidsmaatregel<strong>en</strong> zijn vaak moeilijk te voorspell<strong>en</strong>. In deze paragraaf<br />
wordt ingegaan op de gevolg<strong>en</strong> die verwacht word<strong>en</strong> voor schol<strong>en</strong>, doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
leerling<strong>en</strong>. De inhoud van het CE verschilt van die van het SE <strong>en</strong> schol<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> grote<br />
vrijheid om de inhoud van het SE te bepal<strong>en</strong>. Dit betek<strong>en</strong>t dat schol<strong>en</strong> zich meer <strong>en</strong><br />
duidelijker kunn<strong>en</strong> profiler<strong>en</strong>. De ontkoppeling laat schol<strong>en</strong>, doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong><br />
echter niet meer de vrijheid om strategisch te handel<strong>en</strong>. Door de conjunctieve combinatie<br />
van CE- <strong>en</strong> SE-cijfers is het niet meer mogelijk lage CE-cijfers te comp<strong>en</strong>ser<strong>en</strong><br />
met hogere SE-cijfers <strong>en</strong> door het verschil in inhoud van CE <strong>en</strong> SE is het niet meer<br />
mogelijk het SE te gebruik<strong>en</strong> als g<strong>en</strong>erale repetitie voor het CE. De ontkoppeling van<br />
CE <strong>en</strong> SE in de tijd zou tot gevolg kunn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> dat de organisatie van de exam<strong>en</strong>s<br />
complexer wordt <strong>en</strong> dat moet nader word<strong>en</strong> onderzocht.<br />
Het SE verschilt van het CE <strong>en</strong> het SE mag variër<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> schol<strong>en</strong>. Het SE van e<strong>en</strong><br />
school moet echter wel van voldo<strong>en</strong>de niveau <strong>en</strong> kwaliteit zijn. Suggesties om de<br />
kwaliteit van het SE te waarborg<strong>en</strong> zijn o.a. het verstrekk<strong>en</strong> van voorbeeld<strong>en</strong>, richtlijn<strong>en</strong><br />
voor beoordeling<strong>en</strong>, sam<strong>en</strong>werking <strong>tuss<strong>en</strong></strong> schol<strong>en</strong>, intercollegiale toetsing,<br />
inschakel<strong>en</strong> van gecommitteerd<strong>en</strong>, visitaties <strong>en</strong> toezicht door de Inspectie van het<br />
Onderwijs.<br />
Niet alle<strong>en</strong> de schol<strong>en</strong>, maar ook de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> meer vrijheid om de inhoud van<br />
het SE in te vull<strong>en</strong>. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> meer geleg<strong>en</strong>heid hebb<strong>en</strong> om eig<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong><br />
belangstelling te verwerk<strong>en</strong> in de leerstof van het SE <strong>en</strong> dit zal kunn<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> tot meer<br />
plezier in het werk <strong>en</strong> grotere belangstelling voor het leraarsberoep.<br />
De leerling krijgt meer vrijheid als de school in staat is verschill<strong>en</strong>de SE-modules te verzorg<strong>en</strong><br />
waaruit de leerling kan kiez<strong>en</strong>. Dit <strong>en</strong> ook de andere vorm van het SE (verslag<strong>en</strong>,<br />
practica, opdracht<strong>en</strong>. referat<strong>en</strong>, etc.) kunn<strong>en</strong> motiver<strong>en</strong>d zijn voor de leerling<strong>en</strong>.<br />
194
4 Onderzoek gevolg<strong>en</strong> van de ontkoppeling<br />
In de eerste paragraaf van deze notitie is opgemerkt dat schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> de t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tie<br />
verton<strong>en</strong> lagere CE-cijfers te comp<strong>en</strong>ser<strong>en</strong> met hogere SE-cijfers. Dit leidt tot<br />
de veronderstelling dat het perc<strong>en</strong>tage leerling<strong>en</strong> dat het diploma behaalt zal afnem<strong>en</strong><br />
als leerling<strong>en</strong> zowel moet<strong>en</strong> slag<strong>en</strong> voor het CE als het SE. Er zijn echter ook factor<strong>en</strong><br />
waarvan verwacht kan word<strong>en</strong> dat zij de verlaging van het perc<strong>en</strong>tage dat het diploma<br />
behaalt zal teg<strong>en</strong>gaan. Door de ontkoppeling zal bij het SE niet meer de nadruk<br />
ligg<strong>en</strong> op de beoordeling of de leerling e<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de prestatie heeft geleverd, maar<br />
veel meer op de gezam<strong>en</strong>lijke inspanning van leerling <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t om tot e<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de<br />
prestatie te gerak<strong>en</strong>. In deze opvatting moet het perc<strong>en</strong>tage leerling<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de<br />
SE-cijfer de 100% b<strong>en</strong>ader<strong>en</strong>. Verder mag word<strong>en</strong> verwacht dat leerling<strong>en</strong><br />
zich anders gaan voorbereid<strong>en</strong> op het CE dan nu het geval is omdat leerling<strong>en</strong> met<br />
e<strong>en</strong> hoog SE-cijfer niet meer de mogelijkheid hebb<strong>en</strong> het CE minder serieus te nem<strong>en</strong>.<br />
De invloed die deze factor kan hebb<strong>en</strong> kan nauwelijks word<strong>en</strong> beïnvloed door het<br />
onderwijsbeleid. E<strong>en</strong> derde factor die wel kan word<strong>en</strong> beïnvloed is de regeling voor het<br />
zakk<strong>en</strong> of slag<strong>en</strong> voor het CE. De ontkoppeling van CE <strong>en</strong> SE moet zeer waarschijnlijk<br />
gepaard gaan met e<strong>en</strong> nieuwe regeling voor het CE, die er voor zorgt dat het perc<strong>en</strong>tage<br />
leerling<strong>en</strong> dat het diploma behaalt op e<strong>en</strong> aanvaardbaar niveau blijft.<br />
Gezi<strong>en</strong> de onzekerhed<strong>en</strong> over de gevolg<strong>en</strong> van de ontkoppeling op het perc<strong>en</strong>tage dat<br />
het diploma behaalt, stell<strong>en</strong> de profielcommissies voor onderzoek te do<strong>en</strong> naar de volg<strong>en</strong>de<br />
twee vraagstelling<strong>en</strong>:<br />
1. Wat is het relatieve effect van verschill<strong>en</strong>de exam<strong>en</strong>regeling<strong>en</strong> op het perc<strong>en</strong>tage<br />
voldo<strong>en</strong>de CE-cijfers? Dit onderzoek kan gedaan word<strong>en</strong> met bestaande exam<strong>en</strong>cijfers.<br />
Het onderzoek kan echter alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> indruk gev<strong>en</strong> van de relatieve invloed van<br />
verschill<strong>en</strong>de exam<strong>en</strong>regeling<strong>en</strong>, omdat de absolute effect<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> nieuwe exam<strong>en</strong>regeling<br />
alle<strong>en</strong> onderzocht kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> nadat CE <strong>en</strong> SE ook werkelijk zijn<br />
ontkoppeld.<br />
2. Wat is het effect van de ontkoppeling van CE <strong>en</strong> SE in de werkelijkheid? De juridische<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> experim<strong>en</strong>t moet<strong>en</strong> onderzocht word<strong>en</strong>. Dit experim<strong>en</strong>t<br />
moet met grote zorgvuldigheid word<strong>en</strong> opgezet. Te start<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> aantal schol<strong>en</strong>,<br />
op basis van vrijwilligheid, waarbij CE <strong>en</strong> SE zijn ontkoppeld <strong>en</strong> e<strong>en</strong> nieuwe<br />
slaag/zak-regeling - gebaseerd op het voorgaande onderzoek - wordt gehanteerd.<br />
195
196
Bijlage 6:<br />
Het niveau van de<br />
c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>s<br />
in vwo <strong>en</strong> havo<br />
M. Meliss<strong>en</strong>, CEVO, maart 2006<br />
197
Inhoud<br />
Vooraf <strong>en</strong> conclusie 199<br />
I. Algem<strong>en</strong>e gezichtspunt<strong>en</strong> 199<br />
I.1 Vraagstelling 199<br />
I.2 Mogelijke antwoord<strong>en</strong> 199<br />
I.3 Het curriculum 200<br />
I.4 Soort<strong>en</strong> verandering<strong>en</strong> 201<br />
I.5 Schoolexam<strong>en</strong> <strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong> 202<br />
II. Vakk<strong>en</strong> met c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong> 204<br />
Vooropmerking<strong>en</strong> 204<br />
1 Nederlands 204<br />
2 Klassieke tal<strong>en</strong> 205<br />
3 Engels 205<br />
4 Frans <strong>en</strong> Duits 205<br />
5 Fries, Spaans, Russisch, Arabisch, Turks 205<br />
6 Geschied<strong>en</strong>is 205<br />
7 Aardrijkskunde 206<br />
8 Wiskunde A 206<br />
9 Wiskunde B 206<br />
10 Natuurkunde 208<br />
11 Scheikunde 208<br />
12 Biologie 209<br />
13 Economie 208<br />
14 Managem<strong>en</strong>t <strong>en</strong> organisatie 210<br />
15 Muziek, tek<strong>en</strong><strong>en</strong>, hand<strong>en</strong>arbeid, textiele werkvorm<strong>en</strong> 210<br />
16 Maatschappijleer 210<br />
17 Filosofie 210<br />
Bijlage 1: overzicht van verandering<strong>en</strong> 211<br />
Bijlage 2: deelname per vak. 212<br />
Bijlage 3: Ontwikkeling schoolonderzoek/schoolexam<strong>en</strong> (s.o./s.e.) 213<br />
<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong> (c.e.) cijfers, 1989-2004.<br />
Bijlage 4: Opgav<strong>en</strong> in c<strong>en</strong>trale VO-exam<strong>en</strong>s 215<br />
Bijlage 5: Vaardighed<strong>en</strong> in de eerste c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>s tweede fase 221<br />
198
Vooraf <strong>en</strong> conclusie<br />
In dit stuk wordt nagegaan of op grond van bij de CEVO beschikbare gegev<strong>en</strong>s iets te<br />
zegg<strong>en</strong> is over het niveau van de eindexam<strong>en</strong>s vwo <strong>en</strong> havo, voor <strong>en</strong> na 2000.<br />
Dit stuk gaat niet over de schoolexam<strong>en</strong>s. Dat is niet de stiel van de CEVO. Eig<strong>en</strong>lijk is<br />
dat jammer, want na 2000 is het belang van de schoolexam<strong>en</strong>s toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
verandering<strong>en</strong> in de schoolexam<strong>en</strong>s zijn veel groter dan die in de c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>s.<br />
Volstaan wordt met het signaler<strong>en</strong> van <strong>en</strong>kele kwantitatieve ontwikkeling<strong>en</strong>, zonder<br />
die te interpreter<strong>en</strong>. Opmerkelijk is wel dat over de effect<strong>en</strong> van het schoolexam<strong>en</strong> zo<br />
weinig bek<strong>en</strong>d is.<br />
Hoewel door de vele verandering<strong>en</strong> directe vergelijking erg moeilijk is, blijkt over de<br />
c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>s toch wel e<strong>en</strong> aantal uitsprak<strong>en</strong> mogelijk.<br />
Bij de c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>s is de eindconclusie dat, waar e<strong>en</strong> vergelijking mogelijk is, het<br />
niveau per vak ongeveer gelijk geblev<strong>en</strong> is. Bij sommige vakk<strong>en</strong> valt e<strong>en</strong> wat hoger, bij<br />
andere vakk<strong>en</strong> e<strong>en</strong> wat lager niveau te constater<strong>en</strong>, <strong>en</strong> bij andere vakk<strong>en</strong> e<strong>en</strong> gelijk<br />
geblev<strong>en</strong> niveau. Dat is toch wel opmerkelijk, omdat de gemiddelde studielast per vak<br />
minder is. E<strong>en</strong> factor zou kunn<strong>en</strong> zijn dat in veel vakk<strong>en</strong> het onderwijs ook de vaardigheidsontwikkeling<br />
in andere vakk<strong>en</strong> bevordert.<br />
Bij ongeveer 1/3 van de vakk<strong>en</strong> (8 vakk<strong>en</strong> vwo <strong>en</strong> 6 vakk<strong>en</strong> havo) is e<strong>en</strong> vergelijking van<br />
de situatie voor <strong>en</strong> na 2000 niet mogelijk, omdat de verandering<strong>en</strong> te ingrijp<strong>en</strong>d war<strong>en</strong>.<br />
I Algem<strong>en</strong>e gezichtspunt<strong>en</strong><br />
I.1 Vraagstelling<br />
De laatste tijd is er <strong>en</strong>ige discussie over het niveau van vwo <strong>en</strong> havo. In de evaluatie<br />
na 7 jaar heeft het Tweede fase adviespunt e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>uanceerd verhaal gegev<strong>en</strong>. Daar<br />
hebb<strong>en</strong> sommig<strong>en</strong> e<strong>en</strong> paar zak<strong>en</strong> krachtig uitgelicht, zoals de verme<strong>en</strong>de gedaalde<br />
vaardigheid in wiskunde, terwijl andere zak<strong>en</strong>, zoals dat de meeste tr<strong>en</strong>ds gewoon<br />
doorliep<strong>en</strong>, onderbelicht blev<strong>en</strong>. 1<br />
In dit verband hebb<strong>en</strong> de <strong>Profielcommissie</strong>s aan de CEVO gevraagd of iets gezegd kan<br />
word<strong>en</strong> over wat leerling<strong>en</strong> bij het c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> te bereik<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat ook in<br />
vergelijking met de situatie voordat de Profiel<strong>en</strong> 2 werd<strong>en</strong> ingevoerd.<br />
Het Cito heeft er onlangs al op gewez<strong>en</strong> dat het trekk<strong>en</strong> van vergelijking<strong>en</strong> voor <strong>en</strong> na<br />
e<strong>en</strong> verandering in het onderwijs e<strong>en</strong> hachelijke zaak is, omdat er veel tegelijk verandert.<br />
3 Doelstelling<strong>en</strong> van het onderwijs, studielast van vakk<strong>en</strong>, populaties, programma's,<br />
al dit soort zak<strong>en</strong> moet in de beschouwing word<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong>. Daar komt bij dat<br />
vaak nog wel te constater<strong>en</strong> valt wat nieuwe populaties terecht br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van de wat<br />
m<strong>en</strong> voor de invoering van de vernieuwing belangrijk vond, maar dat het heel zeld<strong>en</strong><br />
nog te reconstruer<strong>en</strong> is wat de oude populatie presteerde op de nieuwe doelstelling<strong>en</strong>.<br />
I.2 Mogelijke antwoord<strong>en</strong><br />
Toch is er op grond van de beschikbare gegev<strong>en</strong>s heel wat te zegg<strong>en</strong>. Daaruit komt<br />
e<strong>en</strong> heel g<strong>en</strong>uanceerd beeld naar vor<strong>en</strong>. Wat betreft de eindexam<strong>en</strong>s is de algem<strong>en</strong>e<br />
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s dat de doelstelling<strong>en</strong> verbreed zijn. Ook voor de invoering van de Profiel<strong>en</strong><br />
was er al e<strong>en</strong> ontwikkeling in de exam<strong>en</strong>s, waarin meer naar de toepassing van k<strong>en</strong>nis<br />
gevraagd werd dan naar de k<strong>en</strong>nis zelf. In tal<strong>en</strong>exam<strong>en</strong>s werd naast de taallaag<br />
meer dan voorhe<strong>en</strong> het begrip van de tekst bevraagd, bij m&m vakk<strong>en</strong> moest m<strong>en</strong> zijn<br />
k<strong>en</strong>nis inzett<strong>en</strong> voor deugdelijke red<strong>en</strong>ering<strong>en</strong>, <strong>en</strong> in de B-wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> werd in to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de<br />
mate gevraagd vakk<strong>en</strong>nis in te zett<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> probleem op te loss<strong>en</strong>.<br />
Dergelijke exam<strong>en</strong>s zijn moeilijker dan het puur bevrag<strong>en</strong> van feit<strong>en</strong>k<strong>en</strong>nis. Al dit<br />
199
soort toepassing<strong>en</strong> vergt naast vakk<strong>en</strong>nis e<strong>en</strong> vaardigheid in het doorzi<strong>en</strong> <strong>en</strong> analyser<strong>en</strong><br />
van problem<strong>en</strong>, die alle<strong>en</strong> met oef<strong>en</strong>ing verkreg<strong>en</strong> kan word<strong>en</strong>. In dit opzicht zijn<br />
de c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>s ge<strong>en</strong> breuk met de situatie van voor 2000. E<strong>en</strong> al aanwezige ontwikkeling<br />
werd versterkt.<br />
Toch war<strong>en</strong> al met al de verandering<strong>en</strong> wel goed merkbaar. De soort verandering verschilt<br />
van vak tot vak nogal; bij e<strong>en</strong> analyse van de verandering<strong>en</strong> per vak di<strong>en</strong>t daar<br />
rek<strong>en</strong>ing mee te word<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong>.<br />
I.3 Het curriculum<br />
Als we het over het curriculum hebb<strong>en</strong> dan is het altijd nuttig om e<strong>en</strong> paar soort<strong>en</strong> te<br />
onderscheid<strong>en</strong>.<br />
Er is in de eerste plaats het beoogd curriculum. Wat vind<strong>en</strong> deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die bevoegd zijn<br />
om dat te vind<strong>en</strong> dat leerling<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> ler<strong>en</strong>. In Nederland is dat het exam<strong>en</strong>programma.<br />
In de voorbereiding op de invoering van de profiel<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> vakontwikkelgroep<strong>en</strong><br />
programma's gemaakt waarin de nieuwe leerdoel<strong>en</strong> expliciet war<strong>en</strong> neergelegd,<br />
zowel in eis<strong>en</strong> voor het schoolexam<strong>en</strong>, als in de algem<strong>en</strong>e Domein<strong>en</strong> 'vaardighed<strong>en</strong>'<br />
<strong>en</strong> 'oriëntatie op studie <strong>en</strong> beroepskeuze'. Ze war<strong>en</strong> ook afgestemd op de nieuwe<br />
hoeveelheid studielast, dus meestal werd er leerstof geschrapt. Deze programma's<br />
zijn in 1997 door de Tweede Kamer goedgekeurd.<br />
Vervolg<strong>en</strong>s is er het geoperationaliseerd curriculum, in Nederland zijn dat de leerboek<strong>en</strong>.<br />
Die zijn voor het onderwijs in de klas veel belangrijker dan de programma's. De<br />
CEVO heeft voor de c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> vergelijking <strong>tuss<strong>en</strong></strong> programma's <strong>en</strong> leerboek<strong>en</strong><br />
uitgevoerd. 4 Daaruit bleek dat leerboek<strong>en</strong> over het algeme<strong>en</strong> meer leerstof<br />
bevatt<strong>en</strong> dan het programma vereist, maar dat ze bijna nooit het gehele programma<br />
dekk<strong>en</strong>. Het geoperationaliseerde curriculum is groter dan het beoogde curriculum,<br />
oftewel: in het leerboek staat meer dan in het exam<strong>en</strong>programma.<br />
Vervolg<strong>en</strong>s is er het onderwez<strong>en</strong> curriculum. Iets kan wel in e<strong>en</strong> boek staan, maar dat<br />
wil niet zegg<strong>en</strong> dat het ook onderwez<strong>en</strong> werd. In e<strong>en</strong> onderzoek van de CVEN bleek<br />
dat op 25% van de vwo- <strong>en</strong> havo-schol<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> schrijfonderwijs werd gegev<strong>en</strong>, hoewel<br />
dat in alle boek<strong>en</strong> wel behandeld wordt. 5 Toch is voor het gegev<strong>en</strong> onderwijs het<br />
leerboek belangrijker dan het exam<strong>en</strong>programma. In e<strong>en</strong> <strong>en</strong>quête uit 2004 onder lerar<strong>en</strong><br />
in de <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke <strong>en</strong> economische vakk<strong>en</strong> (N = 750) zei de grote<br />
meerderheid dat m<strong>en</strong> ook andere onderwerp<strong>en</strong> behandelt dan het exam<strong>en</strong>programma<br />
vereist. 6 Dat programma is dus k<strong>en</strong>nelijk voor het gegev<strong>en</strong> onderwijs e<strong>en</strong> minimum.<br />
T<strong>en</strong>slotte is er het gerealiseerde curriculum: wat hebb<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> uiteindelijk<br />
geleerd. Dat wordt gemet<strong>en</strong> in exam<strong>en</strong>s. Zeker in de huidige programma's is het<br />
schoolexam<strong>en</strong> daarbij van meer belang dan het c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong>. Ongeveer de helft<br />
van de vakk<strong>en</strong> heeft ge<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong> 7 , <strong>en</strong> bij de vakk<strong>en</strong> die wel e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal<br />
exam<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> is het schoolexam<strong>en</strong> breder <strong>en</strong> gevarieerder dan het c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong>.<br />
Over wat er op het schoolexam<strong>en</strong> wordt gerealiseerd is heel weinig bek<strong>en</strong>d. In het bijzonder<br />
bij nieuwe vakk<strong>en</strong> zoals bij voorbeeld informatica <strong>en</strong> ANW is over de<br />
opbr<strong>en</strong>gst van het onderwijs nauwelijks informatie beschikbaar. Uit het ERR 8 blijkt dat<br />
schol<strong>en</strong> in hun cijfergeving voor vakk<strong>en</strong> zonder c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> deel overe<strong>en</strong>kom<strong>en</strong>:<br />
onvoldo<strong>en</strong>de eindcijfers zijn bij deze vakk<strong>en</strong> zeldzaam. Voor e<strong>en</strong> ander deel<br />
verschill<strong>en</strong> schol<strong>en</strong> sterk: gemiddeld eindcijfer <strong>en</strong> spreiding kunn<strong>en</strong> zelfs in de range<br />
cijfers van 6-10 nog flink verschill<strong>en</strong>. 9 Ook bij de vakk<strong>en</strong> die wel e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong>, is er e<strong>en</strong> aantal vakk<strong>en</strong> waar onvoldo<strong>en</strong>de schoolexam<strong>en</strong>s heel zeldzaam zijn,<br />
maar dat is bij lang niet alle vakk<strong>en</strong> het geval. 10<br />
Bij het c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong> daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> zijn wel veel gegev<strong>en</strong>s beschikbaar. Het interpreter<strong>en</strong><br />
daarvan vergt <strong>en</strong>ige omzichtigheid, maar er is toch wel het e<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander mogelijk.<br />
Dat zal in deel 2 vak voor vak word<strong>en</strong> gedaan.<br />
200
I.4 Soort<strong>en</strong> verandering<strong>en</strong><br />
Bij de invoering van de profiel<strong>en</strong> trad<strong>en</strong> de volg<strong>en</strong>de wijziging<strong>en</strong> op: 11<br />
• tijd<br />
bij veel vakk<strong>en</strong> veranderde de studielast; meestal minder; in e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel geval meer<br />
• inhoud<br />
bij bijna alle vakk<strong>en</strong> veranderde het exam<strong>en</strong>programma. Soms in geringe mate, er<br />
werd alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> domein vaardighed<strong>en</strong> toegevoegd (economie, biologie). Bij andere<br />
vakk<strong>en</strong> werd het programma aangepast aan de beschikbare studielast (<strong>natuur</strong>kunde1,2,<br />
scheikunde), bij weer andere vakk<strong>en</strong> werd het programma ook inhoudelijk<br />
behoorlijk gewijzigd (wiskunde A havo, Nederlands vwo), bij sommige vakk<strong>en</strong> was er<br />
e<strong>en</strong> geheel nieuw programma (wiskunde B vwo, aardrijkskunde havo <strong>en</strong> vwo) <strong>en</strong> er<br />
was ook e<strong>en</strong> hele rij nieuwe vakk<strong>en</strong> (m&o, ckv 2,3, filosofie havo <strong>en</strong> de deelvakk<strong>en</strong>)<br />
• populatie<br />
er war<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijke verschuiving<strong>en</strong> in de populaties, zowel wat aantal als wat<br />
betreft sam<strong>en</strong>stelling. Veel meer kandidat<strong>en</strong> do<strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>is, aardrijkskunde, filosofie<br />
<strong>en</strong> kunstvakk<strong>en</strong>; bij de B-vakk<strong>en</strong> is de deelname ongeveer gelijk geblev<strong>en</strong>,<br />
behalve bij scheikunde waar meer deelnemers zijn <strong>en</strong> bij de moderne vreemde tal<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de bedrijfseconomie is het aantal deelnemers verminderd. Soms heeft dat e<strong>en</strong><br />
aanwijsbare invloed op het niveau (bij Frans <strong>en</strong> Duits is de kleinere populatie duidelijk<br />
zwakker, bij wiskunde A havo is de geslonk<strong>en</strong> populatie sterker, <strong>en</strong> bij geschied<strong>en</strong>is<br />
heeft de verdubbeling van de populatie bij het havo ge<strong>en</strong> zichtbare invloed.<br />
• niveau<br />
uiteindelijk leid<strong>en</strong> programma <strong>en</strong> studielast tot e<strong>en</strong> bepaald niveau dat e<strong>en</strong> populatie<br />
blijkt te kunn<strong>en</strong> hal<strong>en</strong>. Bij veel vakk<strong>en</strong> zijn de verschill<strong>en</strong> <strong>tuss<strong>en</strong></strong> programma +<br />
studielast voor <strong>en</strong> na 2000 aanmerkelijk. Gewoonlijk heeft dat, bij gelijke populatie,<br />
het effect dat m<strong>en</strong> zou verwacht<strong>en</strong>: in minder tijd kan m<strong>en</strong> minder ler<strong>en</strong>. Soms<br />
heeft de verandering in omvang <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>stelling van de populatie e<strong>en</strong> zichtbaar<br />
effect: (Frans <strong>en</strong> Duits negatief, <strong>en</strong> bij wiskunde A havo <strong>en</strong> de heelvakk<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>kunde<br />
<strong>en</strong> scheikunde positief), maar soms is er ge<strong>en</strong> effect, hoewel m<strong>en</strong> dat wel<br />
zou verwacht<strong>en</strong> (economie, deelvakk<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>kunde <strong>en</strong> scheikunde)<br />
• wijze van examiner<strong>en</strong><br />
Zoals in de inleiding al werd vermeld, werd na 2000 e<strong>en</strong> al ingezette ontwikkeling<br />
versterkt. In c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>s wordt de vakk<strong>en</strong>nis minder direct bevraagd, maar<br />
wordt vooral geëxamineerd wat m<strong>en</strong> met de vakk<strong>en</strong>nis kan do<strong>en</strong>. Voorafgaand aan<br />
de ontwikkeling van de nieuwe exam<strong>en</strong>s is e<strong>en</strong> lijst van 10 vaardighed<strong>en</strong> opgesteld<br />
op de gebied<strong>en</strong> informatie, onderzoek <strong>en</strong> oordeelsvorming. Het Cito heeft in 2002<br />
e<strong>en</strong> evaluatie van deze vaardighed<strong>en</strong> in alle exam<strong>en</strong>s uitgevoerd, waaruit bleek dat<br />
die e<strong>en</strong> duidelijke plaats hadd<strong>en</strong> verworv<strong>en</strong>. 12 Op te merk<strong>en</strong> is dat in het debat soms<br />
e<strong>en</strong> valse teg<strong>en</strong>stelling <strong>tuss<strong>en</strong></strong> k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> wordt geponeerd. Het soort<br />
cognitieve vaardighed<strong>en</strong> dat in c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>s wordt getoetst, kan alle<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
gedemonstreerd als daaronder voldo<strong>en</strong>de k<strong>en</strong>nis aanwezig is. M<strong>en</strong> kan dat als ontwikkelde<br />
Nederlander e<strong>en</strong>voudig zelf test<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> willekeurig vwo- of havo-exam<strong>en</strong><br />
te nem<strong>en</strong>, <strong>en</strong> te kijk<strong>en</strong> of m<strong>en</strong> dat kan mak<strong>en</strong>. Hoewel m<strong>en</strong> vermoedelijke e<strong>en</strong><br />
hogere algem<strong>en</strong>e cognitieve vaardigheid heeft dan de gemiddelde havo- of vwo kandidaat,<br />
zal m<strong>en</strong> toch voor weinig exam<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de scor<strong>en</strong>, omdat m<strong>en</strong> de vakk<strong>en</strong>nis<br />
mist waarover de zojuist bedoelde kandidaat wel beschikt. In bijlage 4 wordt<br />
dit punt verder uitgewerkt <strong>en</strong> word<strong>en</strong> <strong>en</strong>ige voorbeeld<strong>en</strong> van opgav<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>.<br />
Ook de positie van vakk<strong>en</strong> is van belang<br />
Bij sommige vakk<strong>en</strong> verwerv<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> bijna hun hele geestelijke bagage in de lestijd<br />
van die vakk<strong>en</strong> (klassieke tal<strong>en</strong>, wiskunde B, <strong>en</strong> in mindere mate ook Frans <strong>en</strong><br />
Duits); bij andere vakk<strong>en</strong> ondersteunt het onderwijs in het <strong>en</strong>e vak dat in het andere<br />
(de algem<strong>en</strong>e vaardighed<strong>en</strong> in groep<strong>en</strong> vakk<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> erg op elkaar, veel van wiskunde<br />
A tref je ook in andere vakk<strong>en</strong> aan; <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> maatschappelijke vakk<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schappelijke b<strong>en</strong>aderingswijz<strong>en</strong> <strong>en</strong> overlap in begripp<strong>en</strong>), <strong>en</strong> bij weer<br />
andere vakk<strong>en</strong> leert e<strong>en</strong> leerling ook buit<strong>en</strong> school (Nederlands, Engels, kunstvakk<strong>en</strong>).<br />
Naarmate e<strong>en</strong> vak meer geïsoleerd is, is het niveau sterker afhankelijk van de verhouding<br />
201
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> de omvang van het programma <strong>en</strong> de beschikbare leertijd. Als die laatste bij e<strong>en</strong><br />
geïsoleerd vak daalt dan is het onvermijdelijk dat leerling<strong>en</strong> minder van dat vak ler<strong>en</strong>.<br />
I.5 Schoolexam<strong>en</strong> <strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> eindexam<strong>en</strong> bestaat uit e<strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong>. De CEVO heeft<br />
alle<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> met het c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong>. In dit docum<strong>en</strong>t wordt dan ook de vergelijking<br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> de situatie voor <strong>en</strong> na 2000 vrijwel beperkt tot het c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong>, <strong>en</strong> ook in de<br />
publieke discussie heeft dat onderdeel de meeste aandacht getrokk<strong>en</strong>. Dat is toch wel<br />
opmerkelijk. Voor de beoordeling van de ontwikkeling is de vernieuwing het schoolexam<strong>en</strong><br />
(s.e.) van veel groter belang dan de verandering<strong>en</strong> in het c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong>.<br />
In de eerste plaats werd het s.e. in het pakket veel promin<strong>en</strong>ter.<br />
Voor 2000 werd de uitslag van het eindexam<strong>en</strong> bepaald op basis van 6 (havo) of 7<br />
(vwo)eindcijfers. Al deze vakk<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> zowel e<strong>en</strong> schoolonderzoek als e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal<br />
exam<strong>en</strong>. Na 2000 werd<strong>en</strong> de al bestaande beoordeling<strong>en</strong> van lichamelijke opvoeding,<br />
maatschappijleer <strong>en</strong> letterkunde in de slaag-zakregeling afzonderlijk opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, <strong>en</strong> er<br />
kwam<strong>en</strong> nog e<strong>en</strong> stel andere vakk<strong>en</strong> in het geme<strong>en</strong>schappelijk deel bij, alle zonder<br />
c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong>, er kwam<strong>en</strong> in het vrije deel keuzevakk<strong>en</strong> zonder c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
er zijn ook e<strong>en</strong> paar profielvakk<strong>en</strong> zonder c.e. Al met al heeft e<strong>en</strong> leerling teg<strong>en</strong>woordig<br />
circa 15 eindbeoordeling<strong>en</strong>, waarvan ongeveer 7 vakk<strong>en</strong> met <strong>en</strong> dus 8 zonder c.e.<br />
De verandering<strong>en</strong> in het c.e. zijn hierbov<strong>en</strong> in het algeme<strong>en</strong> aangeduid <strong>en</strong> zull<strong>en</strong> in het<br />
volg<strong>en</strong>de deel per vak verder word<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong>. Maar in het schoolexam<strong>en</strong> veranderde<br />
veel meer dan in het c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong>. Invoering van praktische opdracht<strong>en</strong>, nauwkeuriger<br />
beschrijving van de s.e. stof, verplichting tot bepaalde toetsvorm<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
wegingsvoorschrift<strong>en</strong> ded<strong>en</strong> bij alle vakk<strong>en</strong> hun intrede. De effect<strong>en</strong> daarvan zijn nauwelijks<br />
beschrev<strong>en</strong>, laat staan geëvalueerd. En zonder dit onderdeel in de beschouwing<br />
te betrekk<strong>en</strong> is ge<strong>en</strong> zinnig totaalbeeld van de effect<strong>en</strong> van de Profiel<strong>en</strong> mogelijk. Er is<br />
één facet waar wel gegev<strong>en</strong>s over gepres<strong>en</strong>teerd kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat zijn de cijfers<br />
voor het schoolexam<strong>en</strong> in vergelijking met die van vroeger het schoolonderzoek.<br />
In bijlage 3 wordt daar nader op ingegaan. Hier wordt volstaan met e<strong>en</strong> overzicht van<br />
de schoolexam<strong>en</strong>cijfers van de eerste g<strong>en</strong>eratie vwo-schol<strong>en</strong> in 2001.<br />
202
Tabel.<br />
Schoolexam<strong>en</strong>cijfers 1e g<strong>en</strong>eratie profielschol<strong>en</strong> vwo (126 schol<strong>en</strong>, 5621 leerling<strong>en</strong>)<br />
vak<br />
ne<br />
la<br />
gr<br />
fa (1,2)<br />
du (1,2)<br />
<strong>en</strong><br />
gs<br />
ak<br />
wa (12)<br />
wa 1<br />
wb (12)<br />
wb1<br />
na (1,2)<br />
na 1<br />
sk (1,2)<br />
sk1<br />
bi (1,2)<br />
ec (1,2)<br />
ecII/m&o<br />
tht<br />
mu<br />
fi<br />
ml<br />
2000<br />
oude stijl<br />
6,9<br />
7,0<br />
7,0<br />
6,9<br />
6,8<br />
6,9<br />
6,9<br />
6,7<br />
6,6<br />
6,3<br />
6,6<br />
6,5<br />
6,6<br />
6,3<br />
6,5<br />
7,1<br />
7,7<br />
7,0<br />
7,0<br />
2001<br />
nieuwe stijl<br />
6,9<br />
7,1<br />
7,1<br />
6,8<br />
6,8<br />
7,0<br />
6,9<br />
6,9<br />
6,6<br />
6,4<br />
6,8<br />
6,5<br />
7,1<br />
6,7<br />
6,9<br />
6,5<br />
6,9<br />
6,7<br />
6,8<br />
7,1<br />
7,6<br />
7,1<br />
7,2<br />
verschil<br />
2001+<br />
In deze tabel is één effect duidelijk. Vakk<strong>en</strong> die in de oude stijl gemiddeld lage s.o. cijfers<br />
hadd<strong>en</strong>, blijk<strong>en</strong> in de nieuwe stijl hogere s.e. cijfers te krijg<strong>en</strong>.<br />
In bijlage 3 blijkt dat dit effect bij economie <strong>en</strong> de <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke vakk<strong>en</strong><br />
blijv<strong>en</strong>d is geweest, bij de wiskunde niet. In deze bijlage blijkt ook dat vakk<strong>en</strong> zonder<br />
c.e. veel minder onvoldo<strong>en</strong>de s.e. cijfers hebb<strong>en</strong> dan vakk<strong>en</strong> met s.e., maar er zijn<br />
vakk<strong>en</strong> met wel e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong> waar bij het s.e. e<strong>en</strong> onvoldo<strong>en</strong>de e<strong>en</strong> zeldzaamheid<br />
is. Vooral bij het vwo is er e<strong>en</strong> hele rij vakk<strong>en</strong> waar op het schoolexam<strong>en</strong> vrijwel<br />
ge<strong>en</strong> onvoldo<strong>en</strong>d<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gescoord.<br />
Zonder dat verschijnsel goed te onderzoek<strong>en</strong> kan dat niet geïnterpreteerd word<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />
dat valt ver buit<strong>en</strong> het besteld van deze uite<strong>en</strong>zetting. Opgemerkt wordt slechts dat<br />
naast e<strong>en</strong> veronderstelling als dat schol<strong>en</strong> te lage eis<strong>en</strong> stell<strong>en</strong>, makkelijk e<strong>en</strong> heel<br />
andere veronderstelling mogelijk is. En wel dat als schol<strong>en</strong> zelf de eis<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> vak<br />
kunn<strong>en</strong> vaststell<strong>en</strong>, ze in staat zijn vrijwel alle leerling<strong>en</strong> die tot het hoogste leerjaar<br />
zijn toegelat<strong>en</strong>, aan die eis<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>. Die veronderstelling wordt ondersteund<br />
door de lage perc<strong>en</strong>tages onvoldo<strong>en</strong>de voor biologie <strong>en</strong> <strong>natuur</strong>kunde 1,2 vwo:<br />
dat zijn vakk<strong>en</strong> die naar het oordeel van lerar<strong>en</strong> zeer goed haalbaar zijn, <strong>en</strong> dus makkelijk<br />
pass<strong>en</strong> in de beschikbare studielast (zie verder deel II).<br />
*<br />
*<br />
*<br />
**<br />
*****<br />
*****<br />
****<br />
***<br />
****<br />
***<br />
*<br />
**<br />
0<br />
0<br />
0<br />
0<br />
0<br />
2001-<br />
*<br />
*<br />
203
II Vakk<strong>en</strong> met c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong><br />
Vooropmerking<strong>en</strong><br />
a. Equivalering<br />
De CEVO equivaleert exam<strong>en</strong>s zo goed als dat technisch mogelijk is. Het doel daarvan<br />
is dat de prestatie die e<strong>en</strong> leerling moet lever<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong><br />
cijfer per vak te hal<strong>en</strong>, van jaar op jaar dezelfde is. In e<strong>en</strong> stabiele situatie kan dat<br />
door directe meting<strong>en</strong>, zoals bij pretests. In dat geval kunn<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> in vaardigheid<br />
van populaties gemet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Bij de verandering<strong>en</strong> rond de invoering van profiel<strong>en</strong><br />
was er bij de meeste vakk<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> stabiele situatie. Als het bij e<strong>en</strong> vak toch<br />
mogelijk is op grond van dergelijke meting<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> bepaalde uitspraak te kom<strong>en</strong> zal<br />
dat word<strong>en</strong> gedaan in de vorm van: Op grond van de equivalering…<br />
b. Enquêtes<br />
In de bespreking van de situatie per vak wordt geregeld verwez<strong>en</strong> naar twee <strong>en</strong>quêtes<br />
die de CEVO in november 2004 (economische <strong>en</strong> <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>) respectievelijk<br />
juni 2005 (wiskundevakk<strong>en</strong>) heeft gehoud<strong>en</strong>. Deze <strong>en</strong>quête ging over concept-exam<strong>en</strong>programma's<br />
die vanaf 2007 gaan geld<strong>en</strong>, maar er is - om e<strong>en</strong> vergelijkingsbasis<br />
te hebb<strong>en</strong> - ook gevraagd naar de situatie per vak van dat mom<strong>en</strong>t. Daarvan zull<strong>en</strong> bij<br />
elk van de bedoelde vakk<strong>en</strong> de belangrijkste resultat<strong>en</strong> word<strong>en</strong> vermeld.<br />
1 Nederlands<br />
De omvang van het vak veranderde nauwelijks, <strong>en</strong> de populatie bleef 100%<br />
In het programma <strong>en</strong> het c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong> veranderde wel het e<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander.<br />
Programma<br />
Dit werd minder vrijblijv<strong>en</strong>d: voor het eerst werd in het schoolexam<strong>en</strong> precies voorgeschrev<strong>en</strong><br />
waar dat over moest gaan. Invoering van het schrijfdossier was e<strong>en</strong> vernieuwing,<br />
zeker voor de 25% schol<strong>en</strong> die omstreeks 1990 ge<strong>en</strong> schrijfonderwijs gav<strong>en</strong>. Er<br />
is ge<strong>en</strong> evaluatie van de opbr<strong>en</strong>gst van de vernieuwing van het schoolexam<strong>en</strong>. Ook<br />
het vakdossier geeft daar alle<strong>en</strong> fragm<strong>en</strong>tarische informatie over.<br />
Plaats van het vak<br />
Nederlands is altijd e<strong>en</strong> vak geweest met e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme maatschappelijke ondersteuning.<br />
Nederlands leer je niet alle<strong>en</strong> op school maar ook elders. Wat betreft de leesvaardigheid<br />
nam de ondersteuning uit andere vakk<strong>en</strong> toe, omdat de nieuwe informatievaardighed<strong>en</strong><br />
13 vooral goed lez<strong>en</strong> verg<strong>en</strong>.<br />
C<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong><br />
Het opstel verdwe<strong>en</strong>. Toetstechnisch was dat ge<strong>en</strong> verlies: de invoering van het<br />
schrijfdossier in het s.e. was e<strong>en</strong> duidelijke verbetering.<br />
Het havo-exam<strong>en</strong> leesvaardigheid bestond uit vrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> opdracht<strong>en</strong> bij twee tekst<strong>en</strong>.<br />
In het nieuwe exam<strong>en</strong> moet e<strong>en</strong> van de twee tekst<strong>en</strong> globaal word<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>gevat.<br />
Op grond van de sterkere ondersteuning uit andere vakk<strong>en</strong> was e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>ame van de<br />
leesvaardigheid te verwacht<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s de equivalering was dat inderdaad het geval,<br />
zelfs van e<strong>en</strong> onwaarschijnlijk grote omvang. In de normering is daarmee rek<strong>en</strong>ing gehoud<strong>en</strong>:<br />
de nieuwe havo exam<strong>en</strong>s zijn moeilijker voor de leerling<strong>en</strong> dan die van voor<br />
de invoering van de Profiel<strong>en</strong>. De grotere moeilijkheid houdt verband met e<strong>en</strong> nieuw<br />
Domein, argum<strong>en</strong>tatieve vaardighed<strong>en</strong>, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> nieuwe toetsvorm, de beknopte<br />
sam<strong>en</strong>vatting.<br />
Het vwo-exam<strong>en</strong> veranderde zo compleet (van e<strong>en</strong> beschrijv<strong>en</strong>de sam<strong>en</strong>vatting van<br />
e<strong>en</strong> lange tekst naar e<strong>en</strong> opzet zoals het havo-exam<strong>en</strong>), dat vergelijking met de situatie<br />
van voor 2000 niet mogelijk is. Naar analogie van wat bij het havo gemet<strong>en</strong> is, is ook<br />
bij het vwo e<strong>en</strong> grotere vaardigheid in analyse van tekst<strong>en</strong> te verwacht<strong>en</strong>. Het is ook<br />
204
geblek<strong>en</strong> dat het lastig is e<strong>en</strong> exam<strong>en</strong> van voldo<strong>en</strong>de niveau voor het vwo te mak<strong>en</strong>.<br />
Mom<strong>en</strong>teel wordt aan e<strong>en</strong> aanpassing van dit exam<strong>en</strong> gewerkt, in overleg met de VLLT.<br />
2 Klassieke tal<strong>en</strong><br />
Het programma bleef vrijwel ongewijzigd, maar de studielast werd met 25% verminderd.<br />
Bij klassieke tal<strong>en</strong> zijn de leerling<strong>en</strong> voor vrijwel 100% afhankelijk van wat ze op<br />
school ler<strong>en</strong>. Het is daardoor onvermijdelijk dat de vaardigheid van de leerling<strong>en</strong><br />
gedaald is.<br />
De moeilijkheid van de exam<strong>en</strong>s is op deze geringere vaardigheid afgestemd. In 2004<br />
is het vermoed<strong>en</strong> ontstaan dat daar, zeker bij Latijn te ver in is gegaan. In 2005 is<br />
geconcludeerd dat dat bij Latijn inderdaad het geval was. De exam<strong>en</strong>s van 2005 zijn<br />
str<strong>en</strong>ger g<strong>en</strong>ormeerd dan die van 2001-2004. Voor Grieks loopt de discussie nog.<br />
3 Engels<br />
Bij Engels is de populatie ongewijzigd geblev<strong>en</strong>, maar het programma is gewijzigd. De<br />
traditionele leesvaardigheid werd met <strong>en</strong>kele nieuwe vaardighed<strong>en</strong> uitgebreid (aanwijz<strong>en</strong><br />
hoofdgedachte van e<strong>en</strong> tekst <strong>en</strong> globaal lez<strong>en</strong>).<br />
De vaardigheid zoals gemet<strong>en</strong> van de populatie is ongeveer gelijk geblev<strong>en</strong>, maar het<br />
exam<strong>en</strong>, met zijn nieuwe vaardighed<strong>en</strong> is moeilijker dan voor 2000. Dat komt tot uiting in<br />
iets mindere resultat<strong>en</strong>: voor 2000 ca 20% onvoldo<strong>en</strong>de, na 2000 ca 25% onvoldo<strong>en</strong>de.<br />
4 Frans <strong>en</strong> Duits.<br />
De populatie is veel kleiner geword<strong>en</strong>, voor vwo Duits zelfs gehalveerd, <strong>en</strong> ook kwalitatief<br />
veranderd. Buit<strong>en</strong> CM word<strong>en</strong> de vakk<strong>en</strong> heel weinig gekoz<strong>en</strong>. Algeme<strong>en</strong> wordt<br />
vermoed dat deze populatie zwakker is dan de populaties van voor 2000, maar dat is<br />
nooit bewez<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> poging e<strong>en</strong> CM-achtige populatie in het ERR van 1998 <strong>en</strong> 1999 te<br />
id<strong>en</strong>tificer<strong>en</strong> is mislukt.<br />
De prestaties van deze populaties zijn in elk geval minder dan die van voor 2000, <strong>en</strong> met<br />
ingang van 2004 is het niveau van het exam<strong>en</strong> op deze nieuwe populaties afgestemd.<br />
5 Fries, Spaans, Russisch, Arabisch, Turks<br />
Van deze tal<strong>en</strong> zijn ge<strong>en</strong> niveau-ontwikkeling<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d. Behalve bij Spaans zijn de<br />
populaties klein tot extreem klein, soms zelfs minder dan 10 kandidat<strong>en</strong>.<br />
6 Geschied<strong>en</strong>is<br />
Het programma voor het c.e. veranderde niet, dat voor het s.e. wel: dat werd veel<br />
duidelijker omschrev<strong>en</strong>. 14 De populatie werd veel groter: voor het havo zelfs e<strong>en</strong><br />
verdubbeling. De studielast nam vooral bij het havo sterk af. Bij het vwo bleef die<br />
ongeveer gelijk.<br />
Over de niveau-ontwikkeling van het c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong> is weinig te zegg<strong>en</strong>. Ieder jaar<br />
word<strong>en</strong> twee vrij specialistische onderwerp<strong>en</strong> geëxamineerd, <strong>en</strong> het is niet mogelijk<br />
om het niveau van e<strong>en</strong> exam<strong>en</strong> over - bij voorbeeld - de industriële revolutie te vergelijk<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> exam<strong>en</strong> over de oorlog in Vietnam.<br />
205
7 Aardrijkskunde<br />
Er was e<strong>en</strong> nieuw programma, zowel in vwo als havo e<strong>en</strong> vermindering van de studielast<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grotere populatie. Kortom: alles veranderde bij dit vak, <strong>en</strong> het is niet mogelijk<br />
welke vergelijking dan ook van de situatie voor 2000 met die daarna te mak<strong>en</strong>.<br />
8 Wiskunde A.<br />
8.1 Wiskunde A havo<br />
Het oude programma voor wiskunde A, van voor 2000, was ontworp<strong>en</strong> met het idee<br />
dat dit verplicht zou word<strong>en</strong> voor iedere<strong>en</strong>, <strong>en</strong> daarom war<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele moeilijke onderdel<strong>en</strong><br />
uit het programma geschrapt. In het nieuwe programma A 1,2 werd<strong>en</strong> deze<br />
onderdel<strong>en</strong>, bij voorbeeld differ<strong>en</strong>tiër<strong>en</strong>, weer toegevoegd.<br />
De nieuwe populatie was inderdaad aanmerkelijk kleiner <strong>en</strong> vermoedelijk sterker dan<br />
de oude (40% teg<strong>en</strong> 60%, vrijwel alle CM leerling<strong>en</strong> do<strong>en</strong> wiskunde A1)<br />
Voor A1,2 liep verder de studielast, vergelek<strong>en</strong> met A, met ongeveer 1/3 terug <strong>en</strong> t<strong>en</strong>slotte<br />
werd de grafische rek<strong>en</strong>machine ingevoerd. Het effect van al deze verandering<strong>en</strong><br />
is moeilijk te taxer<strong>en</strong>. Ze war<strong>en</strong> te groot om nog equivalering mogelijk te mak<strong>en</strong>.<br />
Het is dus niet mogelijk e<strong>en</strong> niveau-ontwikkeling te met<strong>en</strong>.<br />
Al met al is de beste conclusie dat het programma van voor 2000 eig<strong>en</strong>lijk te licht<br />
was (met vaak hele fraaie resultat<strong>en</strong> op het c.e. als gevolg), <strong>en</strong> dat het na 2000 op<br />
niveau is gebracht.<br />
In e<strong>en</strong> <strong>en</strong>quête van de CEVO in 2005 gav<strong>en</strong> de lerar<strong>en</strong> aan tevred<strong>en</strong> met het programma<br />
te zijn <strong>en</strong> er goed mee uit de voet<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong>.<br />
Het vak wiskunde A1 heeft alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor zover bek<strong>en</strong>d is er naar<br />
de opbr<strong>en</strong>gst van dit vak ge<strong>en</strong> onderzoek gedaan.<br />
8.2 Wiskunde A vwo<br />
Voor het vak wiskunde A 1,2 bleef de studielast ongeveer gelijk, uit de populatie verdwe<strong>en</strong><br />
de zwakste groep (die nu in CM A1) doet, aan het programma werd<strong>en</strong> nieuwe<br />
onderdel<strong>en</strong> toegevoegd <strong>en</strong> de grafische rek<strong>en</strong>machine werd ingevoerd. De verandering<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> minder omvangrijk dan bij het havo, zodat heel voorzichtig iets over de vergelijking<br />
van de niveaus voor <strong>en</strong> na 2000 gezegd kan word<strong>en</strong>. Vermoedelijk bleef het<br />
voor e<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de vereiste niveau gelijk.<br />
In teg<strong>en</strong>stelling tot het havo heeft in het vwo wiskunde A1 wel e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong>.<br />
Veler sombere voorspelling dat het nooit zou lukk<strong>en</strong> e<strong>en</strong> redelijk c.e. voor deze doelgroep<br />
te mak<strong>en</strong> werd beschaamd. Het exam<strong>en</strong> werd in 2001 heel voorzichtig ingezet,<br />
<strong>en</strong> kreeg na e<strong>en</strong> paar jaar e<strong>en</strong> redelijk niveau.<br />
In de <strong>en</strong>quête van 2005 bleek vooral bij A1,2 e<strong>en</strong> grote tevred<strong>en</strong>heid van de lerar<strong>en</strong><br />
met de inhoud, niveau <strong>en</strong> omvang van deze programma's, vergelijkbaar met havo 1,2<br />
Bij A1 was m<strong>en</strong> vooral over de inhoud niet tevred<strong>en</strong>.<br />
9 Wiskunde B.<br />
9.1 Wiskunde B havo<br />
Bij wiskunde B1,2 blev<strong>en</strong> programma <strong>en</strong> studielast ongeveer gelijk. De belangrijkste<br />
verandering was de invoering van de grafische rek<strong>en</strong>machine. De populatie was ongeveer<br />
de helft van de oude wiskunde B-populatie. Toch wees de equivalering in 2001<br />
op e<strong>en</strong> minder vaardige populatie van de volledige oude havo-B-populatie.<br />
Wiskunde B1 havo was eig<strong>en</strong>lijk e<strong>en</strong> soort wiskunde AB: veel minder echte B-onder-<br />
206
del<strong>en</strong> dan B1,2, maar wel e<strong>en</strong> groot Domein statistiek, dat niet in B1,2 zit.<br />
Voor dit vak is ge<strong>en</strong> situatie van voor 2000 aan te wijz<strong>en</strong>: het bestond to<strong>en</strong> niet. In de<br />
periode 2000-2003 heeft het de nodige moeite gekost e<strong>en</strong> bij deze populatie pass<strong>en</strong>d<br />
exam<strong>en</strong> vast te stell<strong>en</strong>. In 2004 lukte dat, blijk<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> brief van de Nederlandse ver<strong>en</strong>iging<br />
voor wiskundelerar<strong>en</strong> voor het eerst wel, omdat ook het onderwijs zijn vorm<br />
zou hebb<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong>.<br />
In de <strong>en</strong>quête van 2005 bleek overig<strong>en</strong>s dat de problem<strong>en</strong> met dit vak niet in ieders<br />
og<strong>en</strong> voorbij war<strong>en</strong>: het niveau vond m<strong>en</strong> wel in orde, maar de omvang was nog<br />
steeds wat aan de ruime kant.<br />
9.2 Wiskunde B vwo<br />
Het programma van dit vak is geheel nieuw ontwikkeld in het zgn Profi-project. Dat<br />
was al voor de profielontwikkeling gestart, (rapport wiskunde B commissie) <strong>en</strong> is later<br />
in de profiel<strong>en</strong> ingesluisd. Het heeft vanaf het begin daar niet goed ingepast. Al snel<br />
werd<strong>en</strong> grote stukk<strong>en</strong> van vooral B1,2 weer uit het programma geschrapt.<br />
Het tweede experim<strong>en</strong>tele Profi-exam<strong>en</strong> (1998, 2 schol<strong>en</strong>) werd e<strong>en</strong> compleet drama:<br />
de cesuur moest met 20 punt<strong>en</strong> word<strong>en</strong> bijgesteld om nog e<strong>en</strong> <strong>en</strong>igszins dragelijk<br />
resultaat te krijg<strong>en</strong>.<br />
De studielast nam toe in wiskunde B 1,2 <strong>en</strong> bleef ongeveer gelijk in B 1.<br />
De populatie van B 1 + B 1,2 was ongeveer dezelfde als die van B - oude stijl.<br />
De inhoud van het programma is zo zeer veranderd dat vergelijking van de situatie van<br />
voor <strong>en</strong> na 2000 vrijwel onmogelijk is. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> nieuwe hulpmiddel<strong>en</strong> toegestaan:<br />
de formulekaart <strong>en</strong> de grafische rek<strong>en</strong>machine.<br />
E<strong>en</strong> andere verschil met de situatie van voor 2000 is dat wiskunde vwo e<strong>en</strong> omvangrijk<br />
geme<strong>en</strong>schappelijk deel kreeg, terwijl de programma's A <strong>en</strong> B voor 2000 geheel<br />
gescheid<strong>en</strong> war<strong>en</strong>. Omdat de algebra hoofdzakelijk in dit geme<strong>en</strong>schappelijk deel zit,<br />
is deze dus nu voor wiskunde B 1,2 <strong>en</strong> voor wiskunde A1 gelijk, hetge<strong>en</strong> ongew<strong>en</strong>ste<br />
effect<strong>en</strong> blijkt te hebb<strong>en</strong>.<br />
In mei 2005 concludeerd<strong>en</strong> de commissies die de herzi<strong>en</strong>ing van de programma's in<br />
2007 voorbereid<strong>en</strong> dat het gew<strong>en</strong>st was dit geme<strong>en</strong>schappelijk deel voor de verschill<strong>en</strong>de<br />
programma's wat specifieker uit te werk<strong>en</strong>. Ook uit de advisering van het HO<br />
werd geconcludeerd dat e<strong>en</strong> inhoudelijke koersverlegging in de exam<strong>en</strong>s gew<strong>en</strong>st is<br />
(september 2005).<br />
De voorstell<strong>en</strong> voor deze verandering<strong>en</strong> zijn in februari 2006 met het veld besprok<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> zijn met instemming begroet. In de <strong>en</strong>quête van juni 2005 bleek dat wiskunde B<br />
vwo door de lerar<strong>en</strong> nog steeds als overlad<strong>en</strong> wordt gezi<strong>en</strong>.<br />
9.3 Wiskunde B algeme<strong>en</strong><br />
In de loop der jar<strong>en</strong> is de positie van dit vak in het onderwijs veranderd. Steeds minder<br />
onderwerp<strong>en</strong> van dit vak word<strong>en</strong> bij andere vakk<strong>en</strong> in het vwo/havo toegepast. In<br />
de <strong>natuur</strong>kunde was vroeger veel, <strong>en</strong> in de economie wel wat analyse nodig. Daarvan<br />
was in de WEN-programma's (<strong>natuur</strong>kunde 1993) al niet veel over, <strong>en</strong> in het programma<br />
na 2000 was dat volledig verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>. In het economie programma staat differ<strong>en</strong>tiër<strong>en</strong><br />
nog wel bij de wiskundige vaardighed<strong>en</strong>, maar dat is in het c.e. e<strong>en</strong> dode letter.<br />
De nieuwe economie-voorstell<strong>en</strong> van Teulings bevatt<strong>en</strong> e<strong>en</strong> verdere vermindering van<br />
wiskundige vaardighed<strong>en</strong> in de economie. De VO-<strong>natuur</strong>kunde is bedoeld zo ontwikkeld<br />
dat de combinatie met wiskunde A goed mogelijk zou zijn. Zodo<strong>en</strong>de is wiskunde<br />
B in het VO in e<strong>en</strong> wat geïsoleerde positie gekom<strong>en</strong>, hetge<strong>en</strong> bijdraagt aan de problem<strong>en</strong><br />
die bij dit vak ervar<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
In het vervolgonderwijs daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> zijn wiskunde-B vaardighed<strong>en</strong> in tal van studies<br />
van groot belang. Differ<strong>en</strong>tiaalvergelijking<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> telk<strong>en</strong>s uit het vwo-programma<br />
207
geschrapt onderwerp, zijn in alle wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> waar m<strong>en</strong> verandering<strong>en</strong> op kwantitatieve<br />
wijze beschrijft, e<strong>en</strong> basisvaardigheid.<br />
Het voert te ver hier e<strong>en</strong> beschouwing te gaan gev<strong>en</strong> hoe het voortgezet onderwijs,<br />
als voorbereid<strong>en</strong>d hoger onderwijs, op deze discrepantie zou kunn<strong>en</strong> reager<strong>en</strong>.<br />
Volstaan wordt met het signaler<strong>en</strong>.<br />
10 Natuurkunde<br />
(het onderstaande geldt voor vwo <strong>en</strong> havo in gelijke mate)<br />
Het programma <strong>natuur</strong>kunde 1,2 is e<strong>en</strong> - geringe - inperking van het programma dat<br />
voor 2000 gold, <strong>natuur</strong>kunde 1 omvat ongeveer (havo)/ ruim (vwo) de helft van de<br />
stof daarvan.<br />
De studielast van <strong>natuur</strong>kunde 1,2 is gelijk aan die van <strong>natuur</strong>kunde voor 2000, de<br />
populatie van na 1 + na 1,2 is iets groter dan die van <strong>natuur</strong>kunde oude stijl. Het vak<br />
wordt door M-leerling<strong>en</strong> heel zeld<strong>en</strong> gekoz<strong>en</strong>, na 1,2 vrijwel nooit, na 1 e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele keer.<br />
De niveaus van voor <strong>en</strong> na 2000 zijn goed te vergelijk<strong>en</strong>. De <strong>natuur</strong>kunde 1,2 populatie<br />
is (veel) vaardiger dan de <strong>natuur</strong>kunde oude stijl populatie, die van <strong>natuur</strong>kunde 1<br />
ongeveer ev<strong>en</strong> vaardig. De exam<strong>en</strong>eis<strong>en</strong> in na 1,2 zijn hoger dan die in na o.s.<br />
Natuurkunde 1 is e<strong>en</strong> te klein vak om de exam<strong>en</strong>eis<strong>en</strong> met de oude stijl behoorlijk te<br />
kunn<strong>en</strong> vergelijk<strong>en</strong>.<br />
In de <strong>en</strong>quête van 2004 is naar <strong>natuur</strong>kunde in het algeme<strong>en</strong> gevraagd. Dat maakt het<br />
niet goed mogelijk te concluder<strong>en</strong> of het algem<strong>en</strong>e positieve beeld over omvang,<br />
niveau <strong>en</strong> inhoud alle<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>kunde 1,2 geldt, of ook het deelvak.<br />
Exam<strong>en</strong>programma's zijn bijna altijd overlad<strong>en</strong>. Dat is bij het huidige <strong>natuur</strong>kunde 1,2<br />
programma niet het geval, dat past goed in de beschikbare studielast. Het blijkt dat<br />
bij e<strong>en</strong> goed pass<strong>en</strong>d programma e<strong>en</strong> beheersing van de exam<strong>en</strong>stof op e<strong>en</strong> heel<br />
behoorlijk niveau tot de mogelijkhed<strong>en</strong> gaat behor<strong>en</strong>.<br />
11 Scheikunde<br />
11.1 Scheikunde havo<br />
De studielast voor dit vak is met ca 1/3 afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Uit het oude programma werd<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>kele onderdel<strong>en</strong> geschrapt, maar lang niet voldo<strong>en</strong>de. Op verzoek van OCW heeft<br />
de CEVO in 2002 e<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijk verdergaande inperking aangebracht.<br />
Het niveau van dit vak ligt lager dan voor 2000. Bij de <strong>en</strong>quête in 2004 was dit het<br />
<strong>en</strong>ige vak waar de lerar<strong>en</strong> het niveau van het vak duidelijk te laag vond<strong>en</strong>.<br />
De omvang past inmiddels wel in de beschikbare tijd.<br />
11.2 Scheikunde vwo<br />
De programma's zijn ontle<strong>en</strong>d aan de programma's van voor 2000, in hoofdzaak door<br />
wat onderdel<strong>en</strong> te schrapp<strong>en</strong>. Er werd<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele nieuwe onderdel<strong>en</strong> toegevoegd. Voor<br />
scheikunde 1,2 is de omvang iets kleiner, <strong>en</strong> voor scheikunde 1 aanmerkelijk kleiner<br />
dan voor 2000. De populatie voor scheikunde is groter dan voor scheikunde o.s.<br />
Op grond van de equivalering ziet het er naar uit dat de Sk 1,2 kandidat<strong>en</strong> duidelijk<br />
beter, <strong>en</strong> de Sk1 kandidat<strong>en</strong> ongeveer ev<strong>en</strong> goed prester<strong>en</strong> als de populatie sk-oude stijl.<br />
In de <strong>en</strong>quête van 2004 was er bij lerar<strong>en</strong> <strong>en</strong>ige zorg over het niveau van het vak,<br />
maar lang niet zo uitgesprok<strong>en</strong> als bij het havo.<br />
208
12 Biologie.<br />
12.1 Biologie havo<br />
Het programma bleef ongeveer gelijk, maar de studielast nam met ca 25% af. De lerar<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> <strong>en</strong> zijn over inhoud <strong>en</strong> niveau tevred<strong>en</strong>. Het programma werd echter als<br />
overlad<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong>. Ook met de later aangebrachte inperking<strong>en</strong> van de exam<strong>en</strong>stof<br />
werd dit vak (als <strong>en</strong>ige) in de <strong>en</strong>quête van 2004 nog als overlad<strong>en</strong> gek<strong>en</strong>schetst.<br />
De populatie voor dit vak is zeer heteroge<strong>en</strong>. Biologie is e<strong>en</strong> van de weinige vakk<strong>en</strong><br />
die in alle profiel<strong>en</strong> veel gekoz<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Ook veel havist<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> M-profiel, in het<br />
bijzonder EM-ers, do<strong>en</strong> mee aan het biologie-exam<strong>en</strong>. Het betreft bij havo-biologie 40<br />
proc<strong>en</strong>t van het aantal exam<strong>en</strong>kandidat<strong>en</strong>.<br />
In e<strong>en</strong> bijlage bij het exam<strong>en</strong>programma is aangegev<strong>en</strong> dat er e<strong>en</strong> aantal onderwerp<strong>en</strong><br />
uit de scheikunde <strong>en</strong> <strong>en</strong>kele onderwerp<strong>en</strong> uit de <strong>natuur</strong>kunde beheerst moet<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>. Het vak bouwt op onderdel<strong>en</strong> <strong>en</strong>igszins voort op onderwerp<strong>en</strong> die met name<br />
bij scheikunde aan de orde kom<strong>en</strong>, maar veel meer geldt dat de leerling<strong>en</strong> bij biologie<br />
profiter<strong>en</strong> van de oef<strong>en</strong>ing in soortgelijke vaardighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> d<strong>en</strong>k- <strong>en</strong> werkwijze bij<br />
deze vakk<strong>en</strong>. Leerling<strong>en</strong> in de M-profiel<strong>en</strong> die hiervoor minder aanleg hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> deze<br />
training miss<strong>en</strong>, prester<strong>en</strong> aanmerkelijk minder dan leerling<strong>en</strong> in de N-profiel<strong>en</strong>. Mleerling<strong>en</strong><br />
ervar<strong>en</strong> daarom ook eerder het programma als zwaar of overlad<strong>en</strong> dan Nleerling<strong>en</strong>.Er<br />
zijn ge<strong>en</strong> meting<strong>en</strong> verricht van het bij het exam<strong>en</strong> bereikte niveau, in<br />
vergelijking met de situatie van voor 2000. Er zijn ge<strong>en</strong> indicaties dat de leerling<strong>en</strong><br />
gemiddeld slechter prester<strong>en</strong> voor de nu jaarlijks bij het c.s.e. getoetste ingeperkte<br />
stof. De totale resultat<strong>en</strong> van de M-leerling<strong>en</strong> zijn gemiddeld minder, maar die van de<br />
N-leerling<strong>en</strong> zijn beter dan de totale resultat<strong>en</strong> van voor 2000.<br />
12.2 Biologie vwo<br />
Het programma bleef ongeveer gelijk, de studielast ook, <strong>en</strong> de populatie bleef ongeveer<br />
hetzelfde. Wel is er jaarlijks nu toch e<strong>en</strong> zekere inperking, zij het e<strong>en</strong> iets geringere<br />
dan voor havo, van de exam<strong>en</strong>stof. Omdat vwo ook e<strong>en</strong> deelvak biologie-1 heeft,<br />
zijn er veel minder M-leerling<strong>en</strong> voor het c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong> biologie dan bij havo <strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong> derhalve de problem<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> veel zwakkere M-populatie in het vwo veel<br />
minder pregnant naar vor<strong>en</strong>.<br />
In de <strong>en</strong>quête van 2004 bleek dat lerar<strong>en</strong> zeer te sprek<strong>en</strong> zijn over de inhoud, omvang<br />
<strong>en</strong> niveau van dit vak: nerg<strong>en</strong>s was de tevred<strong>en</strong>heid zo groot.<br />
Ev<strong>en</strong>min als bij biologie havo is e<strong>en</strong> directe meting verricht van de resultat<strong>en</strong>, maar er<br />
is toch wel <strong>en</strong>ige plausibiliteit dat het niveau van dit vak mom<strong>en</strong>teel hoger ligt dan<br />
voor 2000. In de exam<strong>en</strong>constructie <strong>en</strong> normering was 2001/2002 ge<strong>en</strong> tr<strong>en</strong>dbreuk,<br />
<strong>en</strong> in 2005 bleek dat de leerling<strong>en</strong> duidelijk vaardiger war<strong>en</strong> dan die van 2001.<br />
13 Economie<br />
13.1 Het heelvak (vwo <strong>en</strong> havo)<br />
De leerstof in het programma was vrijwel id<strong>en</strong>tiek aan die van voor 2000, maar het<br />
programma werd uitgebreid met vaardighed<strong>en</strong>. De populatie werd kleiner (er kwam<br />
immers ook e<strong>en</strong> deelvak economie 1) <strong>en</strong> de studielast bleef ongeveer gelijk.<br />
De eerste profiel-exam<strong>en</strong>s war<strong>en</strong> niet probleemloos. In teg<strong>en</strong>stelling tot wat verwacht<br />
werd blek<strong>en</strong> de populaties minder vaardig dan die van voor 2000. K<strong>en</strong>nelijk vergde de<br />
verbreding van het programma zo veel studielast dat de k<strong>en</strong>nis van de leerstof in het<br />
gedrang kwam. In de eerste jar<strong>en</strong> na 2000 war<strong>en</strong> er dan ook jar<strong>en</strong> met zeer hoge perc<strong>en</strong>tages<br />
onvoldo<strong>en</strong>d<strong>en</strong> bij het c.e. In 2005 leek het er op dat het onderwijs zijn draai<br />
had gevond<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat de aanloopproblem<strong>en</strong> tot het verled<strong>en</strong> behor<strong>en</strong>. Zowel bij vwo<br />
als bij havo haalde de populatie weer het oude vaardigheidsniveau.<br />
209
In de <strong>en</strong>quête van november 2004 bleek dat lerar<strong>en</strong> tevred<strong>en</strong> zijn over inhoud,<br />
omvang <strong>en</strong> niveau, vooral bij het vwo. Ze war<strong>en</strong> daar maar net iets minder tevred<strong>en</strong><br />
dan bij biologie.<br />
13.2 Het deelvak<br />
Zowel in vwo als havo werd ook e<strong>en</strong> deelvak ingevoerd, dat ongeveer half zo groot is<br />
als het heelvak. Dat vak is geheel nieuw <strong>en</strong> laat zich niet vergelijk<strong>en</strong> met welke situatie<br />
van voor 2000 dan ook.<br />
Beide deelvakk<strong>en</strong> zijn e<strong>en</strong> succes. In het vrije deel zijn ze het meest gekoz<strong>en</strong> vak.<br />
Zowel in vwo als havo kiest 1/3 van de leerling<strong>en</strong> die deze keuze kan mak<strong>en</strong>, het deelvak<br />
economie 1.<br />
14 Managem<strong>en</strong>t <strong>en</strong> organisatie<br />
Dit vak was e<strong>en</strong> nieuw vak. In het programma werd<strong>en</strong> wel <strong>en</strong>kele onderdel<strong>en</strong> uit de<br />
bedrijfseconomische vakk<strong>en</strong> van voor 2000 opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, maar e<strong>en</strong> vergelijking van<br />
inhoud, populatie <strong>en</strong> niveau is niet mogelijk.<br />
Het vak veranderde ook van karakter. Het werd meer e<strong>en</strong> algeme<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>d vak <strong>en</strong> minder<br />
e<strong>en</strong> specifieke voorbereiding op bepaalde bedrijfseconomische vervolgopleiding<strong>en</strong>.<br />
15 Muziek, tek<strong>en</strong><strong>en</strong>, hand<strong>en</strong>arbeid, textiele werkvorm<strong>en</strong><br />
Het was aanvankelijk de bedoeling dat deze vakk<strong>en</strong> niet in de profielstructuur zoud<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, maar zoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong> vervang<strong>en</strong> door CKV 2,3. Vervolg<strong>en</strong>s<br />
werd e<strong>en</strong> overgangssituatie gecreëerd waarin deze vakk<strong>en</strong> nog <strong>en</strong>ige jar<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong><br />
voortbestaan. In die situatie bleef het programma hetzelfde ev<strong>en</strong>als de studielast.<br />
Ondanks de opkomst van CKV-2,3 verminderde de populatie van de kunstvakk<strong>en</strong><br />
oude stijl maar weinig.<br />
In de exam<strong>en</strong>s werd<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele verandering<strong>en</strong> doorgevoerd. In het havo werd één<br />
geme<strong>en</strong>schappelijk c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong> voor de drie vakk<strong>en</strong> ingevoerd, zonder vakspecifieke<br />
gedeelt<strong>en</strong>, <strong>en</strong> in het vwo veranderde het jaarlijkse thema <strong>en</strong>igszins.<br />
Er is ge<strong>en</strong> red<strong>en</strong> aan te nem<strong>en</strong> dat het niveau van deze exam<strong>en</strong>s voor <strong>en</strong> na 2000<br />
verschilt.<br />
16 Maatschappijleer<br />
Voor maatschappijleer bleef het programma in hoofdlijn<strong>en</strong> gelijk ev<strong>en</strong>als studielast <strong>en</strong><br />
populatie.<br />
Er is ge<strong>en</strong> red<strong>en</strong> aan te nem<strong>en</strong> dat het niveau van deze exam<strong>en</strong>s voor <strong>en</strong> na 2000<br />
verschilt<br />
17 Filosofie<br />
In het vwo was dit e<strong>en</strong> klein vak, dat maar op e<strong>en</strong> paar schol<strong>en</strong> gekoz<strong>en</strong> kon word<strong>en</strong>,<br />
in het havo bestond het voor 2000 niet.<br />
Mom<strong>en</strong>teel is het havo-vak nog steeds klein (600 kandidat<strong>en</strong>), maar het vwo-vak is<br />
e<strong>en</strong> middelgroot vak geword<strong>en</strong> (bijna 3000 kandidat<strong>en</strong>)<br />
Op zich werd het programma vernieuwd, maar opzet in inrichting van het c<strong>en</strong>traal<br />
exam<strong>en</strong> blev<strong>en</strong> gelijk. De prestaties van de kandidat<strong>en</strong> zijn gewoonlijk hoger dan de<br />
CEVO verwacht had.<br />
Het is niet goed mogelijk bij dit vak het niveau van voor <strong>en</strong> na 2000 te vergelijk<strong>en</strong>.<br />
210
Bijlage 1: overzicht van verandering<strong>en</strong><br />
A. vwo<br />
vak<br />
programma<br />
nederlands nw<br />
grieks<br />
=<br />
latijn<br />
=<br />
<strong>en</strong>gels<br />
≈<br />
frans<br />
≈<br />
duits<br />
≈<br />
geschied<strong>en</strong>is =<br />
aardrijkskunde nw<br />
wiskunde A1 nw<br />
wiskunde A 1,2 ≈<br />
wiskunde B1 nw<br />
wiskunde B 1,2 nw<br />
<strong>natuur</strong>kunde 1 nw<br />
<strong>natuur</strong>kunde 1,2 ≈<br />
scheikunde 1 nw<br />
scheikunde 1,2 ≈<br />
biologie ≈<br />
economie 1 nw<br />
economie 1,2 ≈<br />
m&o<br />
nw<br />
kunstvakk<strong>en</strong> =<br />
maatschappijleer =<br />
filosofie nw<br />
B. Havo<br />
vak<br />
programma<br />
nederlands ≈<br />
<strong>en</strong>gels<br />
≈<br />
frans<br />
≈<br />
duits<br />
≈<br />
geschied<strong>en</strong>is =<br />
aardrijkskunde nw<br />
wiskunde A 1,2 +<br />
wiskunde B1 nw<br />
wiskunde B 1,2 ≈<br />
<strong>natuur</strong>kunde 1 nw<br />
<strong>natuur</strong>kunde 1,2 ≈<br />
scheikunde --<br />
biologie ≈<br />
economie 1 nw<br />
economie 1,2 ≈<br />
m&o<br />
nw<br />
kunstvakk<strong>en</strong> =<br />
maatschappijleer =<br />
filosofie nw<br />
populatie<br />
=<br />
=<br />
+<br />
=<br />
--<br />
---<br />
+<br />
+<br />
nw<br />
--<br />
=<br />
leg<strong>en</strong>da: (hak<strong>en</strong> betek<strong>en</strong><strong>en</strong>: er is e<strong>en</strong> redelijk vermoed<strong>en</strong>)<br />
+ groter/meer dan oude stijl<br />
++ veel groter/meer/hoger dan oude stijl<br />
- minder dan oude stijl<br />
-- veel minder dan oude stijl<br />
=<br />
+<br />
=<br />
nw<br />
-nw<br />
+<br />
+<br />
+++<br />
populatie<br />
=<br />
=<br />
--<br />
--<br />
++<br />
+<br />
--<br />
=<br />
=<br />
=<br />
=<br />
nw<br />
-<br />
nw<br />
+<br />
=<br />
nw<br />
studielast<br />
=<br />
--<br />
--<br />
=<br />
=<br />
=<br />
≈<br />
-<br />
nw<br />
=<br />
=<br />
+<br />
nw<br />
=<br />
nw<br />
=<br />
=<br />
nw<br />
=<br />
nw<br />
=<br />
=<br />
-<br />
studielast<br />
=<br />
=<br />
=<br />
=<br />
--<br />
--<br />
-nw<br />
=<br />
nw<br />
=<br />
--<br />
-<br />
nw<br />
=<br />
nw<br />
=<br />
=<br />
nw<br />
niveau<br />
(+)<br />
-<br />
--<br />
=<br />
-<br />
-<br />
?<br />
?<br />
nw<br />
=<br />
?<br />
?<br />
=<br />
+<br />
=<br />
+<br />
(+)<br />
nw<br />
=<br />
nw<br />
=<br />
=<br />
?<br />
niveau<br />
+<br />
=<br />
-<br />
-<br />
?<br />
?<br />
=<br />
nw<br />
-<br />
=<br />
+<br />
-<br />
=<br />
nw<br />
=<br />
nw<br />
=<br />
=<br />
nw<br />
= is gelijk aan oude stijl<br />
≈ ongeveer gelijk aan oude stijl<br />
nw nieuw<br />
? vergelijking is niet mogelijk<br />
211
Bijlage 2: deelname per vak<br />
In onderstaande tabell<strong>en</strong> staan de deelnameperc<strong>en</strong>tages per vak voor havo, respectievelijk<br />
vwo van voor <strong>en</strong> na 2000. Voor de overzichtelijkheid is uit beide period<strong>en</strong> één<br />
jaar g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. De deelname in andere jar<strong>en</strong> verschilt daarvan niet noem<strong>en</strong>swaard. Die<br />
is in 1995-2000, respectievelijk 2001-2006 heel stabiel<br />
Deelname aan c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong> perc<strong>en</strong>tage kandidat<strong>en</strong> per vak.<br />
ckv2 is hier als c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong> meegeteld.<br />
vwo<br />
Nederlands<br />
Fries<br />
Latijn<br />
Grieks<br />
Frans 1,2<br />
Duits 1,2<br />
Engels<br />
Spaans<br />
Russisch<br />
Turks<br />
Arabisch<br />
geschied<strong>en</strong>is<br />
aardrijkskunde<br />
wiskunde A 1<br />
wiskunde A 1,2<br />
wiskunde B 1<br />
wiskunde B 1,2<br />
<strong>natuur</strong>kunde 1<br />
<strong>natuur</strong>kunde 1,2<br />
scheikunde 1<br />
scheikunde 1,2<br />
biologie 1,2<br />
economie 1<br />
economie 1,2<br />
m&o<br />
muziek<br />
tehatex<br />
filosofie<br />
maatschappijleer<br />
ckv2<br />
aantal vakk<strong>en</strong><br />
per kandidaat<br />
1997<br />
100<br />
0<br />
15<br />
7<br />
35<br />
45<br />
99<br />
0<br />
0<br />
48<br />
34<br />
64<br />
44<br />
47<br />
40<br />
41<br />
55<br />
34<br />
2<br />
10<br />
1<br />
2<br />
7,23<br />
2005<br />
100<br />
0<br />
19<br />
6<br />
24<br />
23<br />
100<br />
1<br />
0<br />
0<br />
0<br />
57<br />
43<br />
18<br />
37<br />
30<br />
21<br />
30<br />
19<br />
26<br />
22<br />
39<br />
21<br />
38<br />
22<br />
2<br />
8<br />
8<br />
4<br />
8<br />
7,28<br />
havo<br />
Nederlands<br />
Fries 1 <strong>en</strong> Fries 1,2<br />
Frans 1,2<br />
Duits 1,2<br />
Engels<br />
Spaans 1,2<br />
Russisch 1,2<br />
Turks 1,2<br />
Arabisch 1,2<br />
geschied<strong>en</strong>is<br />
aardrijkskunde<br />
wiskunde A 1,2<br />
wiskunde B 1<br />
wiskunde B 1,2<br />
<strong>natuur</strong>kunde 1<br />
<strong>natuur</strong>kunde 1,2<br />
scheikunde<br />
biologie<br />
economie 1<br />
economie 1,2<br />
m&o<br />
muziek<br />
tehatex<br />
filosofie<br />
maatschappijleer<br />
ckv2<br />
aantal vakk<strong>en</strong><br />
per kandidaat<br />
1997<br />
100<br />
0<br />
26<br />
39<br />
98<br />
1<br />
0<br />
-<br />
-<br />
31<br />
29<br />
59<br />
-<br />
29<br />
-<br />
29<br />
28<br />
39<br />
-<br />
50<br />
34<br />
2<br />
16<br />
-<br />
1<br />
6,10<br />
2005<br />
100<br />
0<br />
19<br />
26<br />
99<br />
1<br />
0<br />
0<br />
0<br />
73<br />
50<br />
42<br />
17<br />
13<br />
17<br />
12<br />
28<br />
37<br />
40<br />
42<br />
25<br />
2<br />
12<br />
1<br />
5<br />
12<br />
6,75<br />
212
Bijlage 3: Ontwikkeling schoolonderzoek/schoolexam<strong>en</strong><br />
(s.o./s.e.) <strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong> (c.e.) cijfers, 1989-2004<br />
A. vwo<br />
vak<br />
Nederlands *<br />
Grieks<br />
Latijn<br />
Frans 1,2<br />
Duits 1,2<br />
Engels<br />
Spaans 1,2<br />
Aardrijkskunde<br />
Geschied<strong>en</strong>is<br />
Wiskunde A 1,2<br />
Wiskunde B 1,2<br />
Natuurkunde 1,2<br />
Scheikunde 1,2<br />
Biologie<br />
Economie 1,2<br />
M & O<br />
Muziek<br />
Tehatex<br />
Filosofie<br />
Maatschappijleer<br />
gemiddeld totaal<br />
A. havo<br />
vak<br />
Nederlands<br />
Frans<br />
Duits<br />
Engels<br />
Spaans<br />
Geschied<strong>en</strong>is<br />
Aardrijkskunde<br />
Wiskunde A 1,2<br />
Wiskunde B 1,2<br />
Natuurkunde 1,2<br />
Scheikunde<br />
Biologie<br />
Economie 1,2<br />
M & O<br />
Muziek<br />
Tehatex<br />
Maatschappijleer<br />
gemiddeld totaal<br />
1989<br />
6,7<br />
7<br />
7<br />
6,7<br />
6,7<br />
6,7<br />
6,8<br />
6,7<br />
6,8<br />
6,6<br />
6,4<br />
6,6<br />
6,6<br />
6,7<br />
6,4<br />
6,6<br />
7,5<br />
7<br />
6,9<br />
6,8<br />
6,76<br />
1989<br />
6,5<br />
6,4<br />
6,4<br />
6,4<br />
6,7<br />
6,5<br />
6,4<br />
6,2<br />
6,3<br />
6,2<br />
6,4<br />
6,4<br />
6,1<br />
6,1<br />
7,2<br />
7,1<br />
6,4<br />
6,45<br />
s.o./s.e.<br />
1997<br />
6,8<br />
6,9<br />
6,8<br />
6,8<br />
6,7<br />
6,9<br />
7,1<br />
6,7<br />
6,8<br />
6,5<br />
6,4<br />
6,6<br />
6,6<br />
6,7<br />
6,3<br />
6,5<br />
7,6<br />
7,1<br />
6,8<br />
6,9<br />
6,78<br />
s.e.<br />
1997<br />
6,5<br />
6,5<br />
6,4<br />
6,5<br />
6,8<br />
6,5<br />
6,4<br />
6,4<br />
6<br />
6,2<br />
6,3<br />
6,4<br />
6<br />
6<br />
7,2<br />
7,1<br />
6,6<br />
6,46<br />
2004<br />
6,9<br />
6,8<br />
6,7<br />
6,8<br />
6,8<br />
7<br />
7,2<br />
6,8<br />
7<br />
6,5<br />
6,5<br />
7<br />
6,9<br />
6,8<br />
6,6<br />
6,9<br />
7,5<br />
7,1<br />
7,2<br />
7,1<br />
6,91<br />
2004<br />
6,6<br />
6,5<br />
6,5<br />
6,6<br />
6,9<br />
6,5<br />
6,4<br />
6,2<br />
6,2<br />
6,4<br />
6,3<br />
6,4<br />
6,3<br />
6,4<br />
7,1<br />
6,9<br />
6,7<br />
6,52<br />
1989<br />
6,3<br />
6,4<br />
6,5<br />
6,9<br />
6,7<br />
6,8<br />
6,8<br />
6,6<br />
6,6<br />
6,2<br />
6,3<br />
6,5<br />
6,5<br />
6,3<br />
6<br />
6<br />
6,8<br />
6,9<br />
6,4<br />
6,6<br />
6,51<br />
1989<br />
6,3<br />
6,3<br />
6,5<br />
6,6<br />
6,6<br />
6,3<br />
6,3<br />
6,6<br />
6,0<br />
6,1<br />
6,3<br />
6,3<br />
5,6<br />
6,2<br />
6,9<br />
6,4<br />
6,0<br />
6,31<br />
c.e.<br />
1997<br />
6,5<br />
6,8<br />
6,5<br />
6,4<br />
6,7<br />
6,4<br />
6,6<br />
6,4<br />
6,9<br />
6,2<br />
6,6<br />
6,8<br />
6,5<br />
6,6<br />
6,2<br />
6,3<br />
6,7<br />
6,8<br />
6,7<br />
6,6<br />
6,56<br />
c.e.<br />
1997<br />
6,1<br />
6,5<br />
6,1<br />
6,6<br />
6,3<br />
6,2<br />
6,0<br />
7,3<br />
6,4<br />
6,4<br />
6,1<br />
6,4<br />
6,0<br />
6,1<br />
7,2<br />
6,2<br />
6,3<br />
6,36<br />
2004<br />
6,7<br />
6,4<br />
6,5<br />
6,2<br />
6,5<br />
6,6<br />
6,7<br />
6,3<br />
6,8<br />
6,1<br />
6,2<br />
6,8<br />
6,8<br />
6,5<br />
6,1<br />
6,3<br />
6,8<br />
6,7<br />
6,6<br />
6,5<br />
6,51<br />
2004<br />
6,1<br />
6,0<br />
6,3<br />
6,4<br />
6,3<br />
6,4<br />
6,3<br />
6,3<br />
6,2<br />
6,6<br />
6,2<br />
6,2<br />
6,0<br />
6,4<br />
6,7<br />
6,3<br />
6,0<br />
6,28<br />
213
Perc<strong>en</strong>tage onvoldo<strong>en</strong>de in vwo <strong>en</strong> havo (2004)<br />
a. vakk<strong>en</strong> met c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong><br />
vak<br />
aardrijkskunde<br />
biologie (1,2)<br />
Duits 1,2<br />
economie 1<br />
economie 1,2<br />
Engels<br />
Frans 1,2<br />
filosofie<br />
Grieks<br />
geschied<strong>en</strong>is<br />
Latijn<br />
maatschappijleer<br />
m&o<br />
muziek<br />
<strong>natuur</strong>kunde 1<br />
<strong>natuur</strong>kunde 1,2<br />
Nederlands<br />
scheikunde (1)<br />
scheikunde 1,2<br />
Spaans<br />
tehatex<br />
wiskunde A 1<br />
wiskunde A 1,2<br />
wiskunde B 1<br />
wiskunde B 1,2<br />
b. vakk<strong>en</strong> met alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> schoolexam<strong>en</strong><br />
vak<br />
anw<br />
biologie 1<br />
ckv2<br />
ckv3 (be)<br />
ckv2,3 (be)<br />
Duits 1<br />
Frans 1<br />
geschied<strong>en</strong>is 1<br />
informatica<br />
letterkunde<br />
lo 2<br />
maatschappijleer<br />
wiskunde A 1<br />
vwo<br />
onv s.e.<br />
1<br />
1<br />
4<br />
4<br />
8<br />
5<br />
5<br />
1<br />
9<br />
1<br />
12<br />
1<br />
4<br />
0<br />
5<br />
4<br />
2<br />
7<br />
5<br />
3<br />
2<br />
12<br />
11<br />
12<br />
8<br />
onv havo<br />
1<br />
-<br />
4<br />
1<br />
2<br />
5<br />
8<br />
-<br />
4<br />
4<br />
1<br />
1<br />
5<br />
onv s.e.<br />
18<br />
16<br />
21<br />
27<br />
28<br />
24<br />
26<br />
20<br />
27<br />
8<br />
26<br />
15<br />
23<br />
11<br />
16<br />
13<br />
16<br />
14<br />
15<br />
15<br />
6<br />
22<br />
30<br />
26<br />
25<br />
havo<br />
onv s.e.<br />
5<br />
7<br />
7<br />
11<br />
12<br />
10<br />
9<br />
2<br />
-<br />
5<br />
-<br />
6<br />
9<br />
2<br />
12<br />
10<br />
5<br />
14<br />
-<br />
10<br />
3<br />
-<br />
19<br />
15<br />
18<br />
onv vwo<br />
0<br />
1<br />
2<br />
0<br />
0<br />
2<br />
5<br />
1<br />
1<br />
2<br />
1<br />
0<br />
wel c.e.<br />
onv s.e.<br />
16<br />
22<br />
21<br />
23<br />
30<br />
21<br />
34<br />
20<br />
14<br />
29<br />
22<br />
14<br />
23<br />
14<br />
27<br />
24<br />
20<br />
27<br />
31<br />
28<br />
214
Bijlage 4: Opgav<strong>en</strong> in c<strong>en</strong>trale VO-exam<strong>en</strong>s 15<br />
Moderne exam<strong>en</strong>s verschill<strong>en</strong> in opzet <strong>en</strong> vraagstelling aanmerkelijk van hun voorgangers<br />
van e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eratie geled<strong>en</strong>. Wat we in e<strong>en</strong> programma als "herexam<strong>en</strong>" zi<strong>en</strong> is<br />
e<strong>en</strong> karikatuur zonder <strong>en</strong>ig verband met de werkelijkheid. Het direct toets<strong>en</strong> van k<strong>en</strong>nis<br />
komt in exam<strong>en</strong>s nog maar weinig voor: leerling<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> opdracht<strong>en</strong> uitvoer<strong>en</strong><br />
zoals: het trekk<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> conclusie, het uitvoer<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> analyse, het opzett<strong>en</strong> van<br />
e<strong>en</strong> bewijs, het analyser<strong>en</strong> van uitgangsmateriaal, <strong>en</strong>z <strong>en</strong>z. E<strong>en</strong> van de meest gehoorde<br />
klacht<strong>en</strong> van leerling<strong>en</strong> bij het LAKS is dat ze zo ontzett<strong>en</strong>d hard geleerd hadd<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> dat op het exam<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gevraagd.<br />
In dit stuk word<strong>en</strong> wat voorbeeld<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> van hoe e<strong>en</strong> exam<strong>en</strong> er in 2003 uitziet.<br />
De voorbeeld<strong>en</strong> zijn ontle<strong>en</strong>d aan de havo <strong>en</strong> KB-exam<strong>en</strong>s van het eerste tijdvak. Alle<br />
geciteerde (<strong>en</strong> ook alle andere exam<strong>en</strong>s) kunn<strong>en</strong> o.m. geraadpleegd word<strong>en</strong> op<br />
www.citogroep.nl.<br />
Tal<strong>en</strong><br />
In de tal<strong>en</strong>exam<strong>en</strong>s heeft vanaf ongeveer 1990 e<strong>en</strong> acc<strong>en</strong>tverschuiving zich ingezet.<br />
De vraagstelling is veel minder gericht op het toets<strong>en</strong> van de k<strong>en</strong>nis van de vreemde<br />
taal <strong>en</strong> veel meer op het begrijp<strong>en</strong> van tekst<strong>en</strong> die (toevallig) in e<strong>en</strong> vreemde taal<br />
staan <strong>en</strong> op het hanter<strong>en</strong> van leesstrategieën. Deze ontwikkeling is gepaard gegaan<br />
met de invoering van op<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> de toestemming het woord<strong>en</strong>boek te mog<strong>en</strong><br />
gebruik<strong>en</strong>. Zie voorbeeld 1. De vraag gaat aan de tekst vooraf: de kandidaat krijgt e<strong>en</strong><br />
leesdoel <strong>en</strong> moet dat uitvoer<strong>en</strong>.<br />
Wiskunde<br />
Wiskunde wordt vrijwel alle<strong>en</strong> nog in toepassing<strong>en</strong> getoetst. Gezocht wordt naar voor<br />
leerling<strong>en</strong> voorstelbare situaties, waarin de vakk<strong>en</strong>nis van de wiskunde toegepast kan<br />
word<strong>en</strong> Zie voorbeeld 2.<br />
Kunstvakk<strong>en</strong><br />
Bij alle kunstvakk<strong>en</strong> bestaat het exam<strong>en</strong> in hoofdzaak uit de analyse van uitgangsmateriaal<br />
dat op de betreff<strong>en</strong>de discipline betrekking heeft. De ontwikkeling is dat dit uitgangsmateriaal<br />
multimediaal wordt aangebod<strong>en</strong>: CKV2, dans <strong>en</strong> drama mak<strong>en</strong> o.m.<br />
gebruik van video. In dit stuk kan helaas ge<strong>en</strong> videofragm<strong>en</strong>t word<strong>en</strong> ingevoegd.<br />
Volstaan wordt met voorbeeld 3.<br />
Natuurwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
Directe toetsing van k<strong>en</strong>nis zit bij biologie nog in ongeveer 1/4 van de vrag<strong>en</strong>. Bij<br />
scheikunde <strong>en</strong> <strong>natuur</strong>kunde komt dat nauwelijks voor. Dat verschil komt ook tot<br />
uiting in de Grafische rek<strong>en</strong>machine. In het geheug<strong>en</strong> van dat apparaat kan ca 100pg<br />
tekst word<strong>en</strong> opgeslag<strong>en</strong>. Bij <strong>natuur</strong>kunde <strong>en</strong> scheikunde vwo <strong>en</strong> havo mag de kandidaat<br />
dit apparaat op het exam<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong>, zonder dat het geheug<strong>en</strong> geleegd hoeft te<br />
word<strong>en</strong>, bij biologie is dit apparaat niet toegestaan. E<strong>en</strong> voorbeeld van e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nisvraag<br />
bij biologie staat in voorbeeld 4. Biologie heeft ook e<strong>en</strong> computerversie van het<br />
exam<strong>en</strong>. Daarin word<strong>en</strong> ook vrag<strong>en</strong> gesteld zoals in voorbeeld 5.<br />
In het dagelijks lev<strong>en</strong> tref je veel voorbeeld<strong>en</strong> van <strong>natuur</strong>kundig wanbegrip. Voorbeeld<br />
6 is er daar één van.<br />
215
Economie<br />
De ontwikkeling dat op het exam<strong>en</strong> nauwelijks nog directe toetsing van k<strong>en</strong>nis plaats<br />
vindt, is vrij rec<strong>en</strong>t bij deze vakk<strong>en</strong>. In 2000 werd de grafische rek<strong>en</strong>machine nog niet<br />
toegestaan, omdat de spiekbrief van 100 pg nog te veel voordeel zou gev<strong>en</strong>. Dat is<br />
inmiddels veranderd <strong>en</strong> in 2004 wordt dit apparaat bij de c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>s toegestaan.<br />
De toetsing is er in hoge mate gericht na te gaan of de leerling zich fundam<strong>en</strong>tele economische<br />
inzicht<strong>en</strong> heeft eig<strong>en</strong> gemaakt <strong>en</strong> of hij daar, op zijn niveau, iets mee kan.<br />
Voorbeeld 7 is daar e<strong>en</strong> goede illustratie van. Maar ook in het exam<strong>en</strong> van de basisberoepsgerichte<br />
leerweg zijn voorbeeld<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong>. 16<br />
M<strong>en</strong>s <strong>en</strong> maatschappijvakk<strong>en</strong><br />
Ook deze vakk<strong>en</strong> zijn er, ieder op hun eig<strong>en</strong> terrein mee bezig, na te gaan of de leerling<br />
iets met het geleerde kan. Daar wordt soms zeer verschill<strong>en</strong>d over gedacht. Op<br />
het eerste profiel-exam<strong>en</strong> aardrijkskunde (havo) 2000 kwam<strong>en</strong> van vakaardrijkskundig<strong>en</strong><br />
nogal zure reacties. Maar Peter Dordregter, oud directeur van de VNG, schreef<br />
e<strong>en</strong> laai<strong>en</strong>d <strong>en</strong>thousiaste rec<strong>en</strong>sie. Volg<strong>en</strong>s hem werd in dit exam<strong>en</strong> nu getoetst wat<br />
leerling<strong>en</strong> in hun latere lev<strong>en</strong> nodig hebb<strong>en</strong>.<br />
Ik geef nog twee voorbeeld<strong>en</strong>, van havo geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> maatschappijleer KB.<br />
De meeste geschied<strong>en</strong>isvrag<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gesteld aan de hand van bronn<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> voorbeeld<br />
van e<strong>en</strong> vraag die niet aan e<strong>en</strong> bron gekoppeld is staat in voorbeeld 8.<br />
De meeste vrag<strong>en</strong> van maatschappijleer vmbo zijn meerkeuze. Voorbeeld 9 is e<strong>en</strong><br />
op<strong>en</strong> vraag.<br />
Vaardighed<strong>en</strong> in het algeme<strong>en</strong><br />
Bij de voorbereiding van de nieuwe tweede fase exam<strong>en</strong>s is e<strong>en</strong> lijst opgesteld van<br />
drie typ<strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong>:<br />
• informatievaardighed<strong>en</strong><br />
• argum<strong>en</strong>tatievaardighed<strong>en</strong><br />
• onderzoeksvaardighed<strong>en</strong><br />
In totaal werd<strong>en</strong> 10 vaardighed<strong>en</strong> onderscheid<strong>en</strong>. In 2002 is onderzocht in hoeverre<br />
deze vaardighed<strong>en</strong> ook echt in de exam<strong>en</strong>s terecht war<strong>en</strong> gekom<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoe leerling<strong>en</strong><br />
daarop scor<strong>en</strong> in verhouding tot meer traditionele vrag<strong>en</strong>.<br />
De conclusie was de meeste vakk<strong>en</strong> deze vaardighed<strong>en</strong> inmiddels in hun exam<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong><br />
opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, maar in wissel<strong>en</strong>de mate. De prestaties op vaardighed<strong>en</strong>-vrag<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
meer traditionele vrag<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> niet significant.<br />
216
Voorbeeld 1: Duits havo, 1e tijdvak 2003<br />
In de tekst word<strong>en</strong> drie red<strong>en</strong><strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd om op kerktor<strong>en</strong>s ge<strong>en</strong> ant<strong>en</strong>nes voor<br />
mobiele telefonie te plaats<strong>en</strong>.<br />
19 De eerste red<strong>en</strong> is van religieuze aard. Noteer de twee andere red<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Kein Mobilfunk auf Kirchtürm<strong>en</strong><br />
Katholische Bistümer lehn<strong>en</strong> Installation von Ant<strong>en</strong>n<strong>en</strong> ab<br />
Münch<strong>en</strong> – Auf d<strong>en</strong> Türm<strong>en</strong> der katholisch<strong>en</strong> Kirch<strong>en</strong> in Bayern dürf<strong>en</strong> keine Mobilfunkant<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />
installiert werd<strong>en</strong>. In einem Beschluss lehnt das Erzbistum Münch<strong>en</strong><br />
und Freising diese weltliche Nutzung der Kirchtürme trotz lukrativer Angebote von<br />
Mobilfunkbetreibern strikt ab. Auch die sechs ander<strong>en</strong> katholisch<strong>en</strong> Bistümer in<br />
Bayern sprech<strong>en</strong> sich geg<strong>en</strong> Mobilfunkant<strong>en</strong>n<strong>en</strong> auf Kirchtürm<strong>en</strong> aus. Die zuständig<strong>en</strong><br />
Münchner Kirch<strong>en</strong>refer<strong>en</strong>t<strong>en</strong> unter Vorsitz von Kardinal Friedrich Wetter wies<strong>en</strong><br />
unter anderem auf die „charakteristische Funktion der Kirchtürme“ hin: Diese markiert<strong>en</strong><br />
ein<strong>en</strong> schütz<strong>en</strong>swert<strong>en</strong> Ort des Gottesdi<strong>en</strong>stes und des Gebetes. Außerdem sei<strong>en</strong><br />
die gesundheitlich<strong>en</strong> Auswirkung<strong>en</strong> von Mobilfunk nach wie vor nicht geklärt. Das<br />
Erzbistum Münch<strong>en</strong> und Freising will mit seinem Beschluss eine unterschiedliche<br />
Praxis in d<strong>en</strong> einzeln<strong>en</strong> Pfarrei<strong>en</strong> verhindern. Im Bistum Augsburg gibt es bereits seit<br />
längerer Zeit eine Weisung geg<strong>en</strong> Mobilfunkant<strong>en</strong>n<strong>en</strong> auf Kirchtürm<strong>en</strong>. Die Ant<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />
sei<strong>en</strong> mit dem Wes<strong>en</strong> einer Kirche nicht vereinbar, sagte ein Kirch<strong>en</strong>sprecher.<br />
Abgeseh<strong>en</strong> davon gebe es massive statische Bed<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, da viele Kirchtürme der<br />
Belastung durch die Installation von S<strong>en</strong>deanlag<strong>en</strong> nicht gewachs<strong>en</strong> sei<strong>en</strong>. dpa<br />
Süddeutsche Zeitung<br />
Voorbeeld 2. Wiskunde KB 2003, 1e tijdvak, vraag 6 <strong>en</strong> 7<br />
Hieronder zie je e<strong>en</strong> deel van e<strong>en</strong> telefoonrek<strong>en</strong>ing van m<strong>en</strong>eer Halstra uit 2002. Hij<br />
bekijkt dat deel van zijn telefoonrek<strong>en</strong>ing e<strong>en</strong>s wat beter.<br />
Periode maart <strong>en</strong> april 2002<br />
rubriek aantal gesprekstijd gesprekskost<strong>en</strong><br />
gesprekk<strong>en</strong> uur:min:sec<br />
Binn<strong>en</strong> uw regio 227 21:26:33 29,83<br />
Buit<strong>en</strong> uw regio 41 2:48:35 6,14<br />
Internationaal 4 30:45 4,99<br />
Naar mobiele nummers 27 15:30 13,38<br />
Naar 0900-servic<strong>en</strong>ummers 3 7:30 4,05<br />
Totale gesprekskost<strong>en</strong> C= 58,39<br />
Voor elk gesprek naar e<strong>en</strong> mobiel nummer betaalde m<strong>en</strong>eer Halstra e<strong>en</strong> vast bedrag<br />
van 22 euroc<strong>en</strong>t. Daarnaast betaalde hij voor de gesprekstijd e<strong>en</strong> bedrag per seconde.<br />
3p 6 Laat met behulp van e<strong>en</strong> berek<strong>en</strong>ing zi<strong>en</strong> dat hij in totaal voor de gesprekstijd<br />
naar mobiele nummers C= 7,44 betaald heeft.<br />
4p 7 Berek<strong>en</strong> in één decimaal nauwkeurig hoeveel euroc<strong>en</strong>t m<strong>en</strong>eer Halstra per<br />
seconde gesprekstijd heeft betaald voor het bell<strong>en</strong> naar mobiele nummers. Laat zi<strong>en</strong><br />
hoe je aan je antwoord komt.<br />
217
Voorbeeld 3. Beeld<strong>en</strong>de vakk<strong>en</strong> havo 2003<br />
Bas Jan Ader “I’m too sad to tell you”<br />
Op afbeelding 16 zie je e<strong>en</strong> foto van de Nederlandse kunst<strong>en</strong>aar Bas Jan Ader met de<br />
titel I’m too sad to tell you, uit de serie Huilwerk uit de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig. In zijn aantek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
is e<strong>en</strong> kladschema gevond<strong>en</strong> waarin tran<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd word<strong>en</strong>. Daarin staat onder<br />
meer: ‘tears, exhaustion tears / Picasso Guernica’. Zijn biograaf Paul Andriesse leidt<br />
hieruit af dat Ader zocht naar e<strong>en</strong> culturele sam<strong>en</strong>hang.<br />
Paul Andriesse schrijft over Ader:<br />
“Hij dacht lang na over titel <strong>en</strong> uitvoering <strong>en</strong> beide verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> gelijke aandacht bij de<br />
beoordeling <strong>en</strong> interpretatie van zijn kunst.”<br />
1p 36 Verklaar waarom de titel zo belangrijk is in dit werk.<br />
Ader stuurde de foto aanvankelijk als ansichtkaart naar e<strong>en</strong> groot aantal vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
bek<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. Op de achterkant stond e<strong>en</strong> opschrift: ‘sept. 13 1970. I’m too sad to tell you’.<br />
E<strong>en</strong> kunstcriticus schreef: “… die kleine briefkaart maakt meer indruk dan de grote<br />
afdruk die de kunst<strong>en</strong>aar er later van liet mak<strong>en</strong> …”.<br />
1p 37 Vind je dat Ader het bij de ansichtkaart had moet<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> of vind je het terecht<br />
dat Ader later deze grote afdruk liet mak<strong>en</strong>. Geef e<strong>en</strong> argum<strong>en</strong>t voor je m<strong>en</strong>ing.<br />
Voorbeeld 4 Biologie havo 2003<br />
Toxoplasma gondii is op e<strong>en</strong> bepaald mom<strong>en</strong>t zo veranderd dat hij in staat is het gedrag<br />
van besmette dier<strong>en</strong> te beïnvloed<strong>en</strong>. Anders gezegd: de eig<strong>en</strong>schap, het gedrag van<br />
besmette dier<strong>en</strong> beïnvloed<strong>en</strong>, is bij Toxoplasma gondii ontstaan door …(1)…<strong>en</strong> door<br />
…(2)… zijn de best aangepast<strong>en</strong> overgeblev<strong>en</strong>.<br />
2p 21 Schrijf de biologische begripp<strong>en</strong> op die op de plaats<strong>en</strong> 1 <strong>en</strong> 2 moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
ingevuld.<br />
218
Voorbeeld 5. Biologie compex havo 2003<br />
(het uitgangsmateriaal op de computer bestaat o.m. uit <strong>en</strong>kele filmfragm<strong>en</strong>t<strong>en</strong>; deze<br />
kunn<strong>en</strong> hier niet getoond word<strong>en</strong>)<br />
In de filmfragm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> heb je gezi<strong>en</strong> dat de activiteit van de lopers vóór de marathon<br />
van Amsterdam laag is: ze zijn nog in rust. In het model is voor de activiteit de waarde<br />
5 kJoule per minuut ingevuld. Het is mooi herfstweer, de relatieve luchtvochtigheid<br />
is 50%. Er waait e<strong>en</strong> zacht briesje. De buit<strong>en</strong>temperatuur is 18 °C. Ook deze waard<strong>en</strong><br />
zijn al ingevoerd in het model.<br />
Martina heeft e<strong>en</strong> trainingspak aan, dat ze pas kort voor de wedstrijd uitdoet.<br />
2p 6 Laat het model berek<strong>en</strong><strong>en</strong> wat haar lichaamstemperatuur wordt vóór de start, als<br />
ze haar trainingspak aanhoudt (situatie 1). Noteer de uitkomst.<br />
• Laat het model ook berek<strong>en</strong><strong>en</strong> wat haar lichaamstemperatuur wordt vóór de start<br />
Lals ze het trainingspak al eerder zou uitdo<strong>en</strong> <strong>en</strong> ze alle<strong>en</strong> het atletiekhemd aanheeft<br />
(situatie 2).<br />
Noteer de uitkomst.<br />
• Op welke wijze zorgt de kleding voor het gevond<strong>en</strong> verschil in lichaamstemperatuur<br />
<strong>tuss<strong>en</strong></strong> de situaties 1 <strong>en</strong> 2?<br />
Voorbeeld 6 nask 1 KB 2003<br />
Man rijdt met 130 km door bebouwde kom<br />
NOORDWIJK - De politie van Holland-Midd<strong>en</strong> is er gister<strong>en</strong> met moeite in geslaagd<br />
e<strong>en</strong> 29-jarige man uit Lisse van de weg te hal<strong>en</strong> <strong>en</strong> aan te houd<strong>en</strong>. De man reed niet<br />
alle<strong>en</strong> veel te hard, hij had ook e<strong>en</strong> te hoog alcoholpromillage in het bloed. Hij moest<br />
zijn rijbewijs inlever<strong>en</strong>.<br />
1p 16 Er staat e<strong>en</strong> <strong>natuur</strong>kundige fout in de kop van het artikel. Welke fout is dat?<br />
Voorbeeld 7 Economie 1,2 havo 2003<br />
In het jaar 2000 had de Nederlandse overheid voor het eerst sinds jar<strong>en</strong> meer inkomst<strong>en</strong><br />
dan uitgav<strong>en</strong>. Er ontstond door meevallers e<strong>en</strong> financieringsoverschot.Binn<strong>en</strong> de<br />
regering wordt gediscussieerd over de bestemming van ev<strong>en</strong>tuele meevallers.<br />
Drie mogelijkhed<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> daarbij aan de orde:<br />
• vermindering van de staatsschuld;<br />
• belastingverlaging;<br />
• extra uitgav<strong>en</strong> aan onderwijs, zorg <strong>en</strong> infrastructuur.<br />
Stel dat jij voorzitter b<strong>en</strong>t van de jonger<strong>en</strong>afdeling van e<strong>en</strong> politieke partij. De fractieled<strong>en</strong><br />
van de Tweede Kamer van jouw partij vrag<strong>en</strong> naar het standpunt van de jonger<strong>en</strong>afdeling<br />
in deze discussie. Je hebt sam<strong>en</strong> met je partijled<strong>en</strong> beslot<strong>en</strong> e<strong>en</strong> pleidooi<br />
te houd<strong>en</strong> voor belastingverlaging als bestemming van meevallers. In e<strong>en</strong> brief br<strong>en</strong>g<br />
je de fractieled<strong>en</strong> van de Tweede Kamer van jouw partij op de hoogte van het standpunt<br />
van de jonger<strong>en</strong>afdeling.<br />
De brief begint als volgt:<br />
“Geachte fractieled<strong>en</strong>,<br />
Wij zijn blij met de ontwikkeling van de overheidsfinanciën. De jonger<strong>en</strong>afdeling is<br />
van m<strong>en</strong>ing dat e<strong>en</strong> belastingverlaging, of dat nu directe of indirecte belasting<strong>en</strong><br />
betreft, de beste bestemming van meevallers is. Wij zijn ervan overtuigd dat hiermee<br />
de economie zonder gevaar voor inflatie kan word<strong>en</strong> gestimuleerd.”<br />
219
6p 11 Schrijf het vervolg van de brief.<br />
In de brief moet<strong>en</strong> de volg<strong>en</strong>de aspect<strong>en</strong> aan de orde kom<strong>en</strong>:<br />
a. het gevolg van belastingverlaging voor de productiegroei in Nederland<br />
b. het gevolg van belastingverlaging voor de prijsontwikkeling in Nederland<br />
Daarnaast moet in de brief naar eig<strong>en</strong> keuze één van de onderstaande aspect<strong>en</strong> aan<br />
de orde kom<strong>en</strong>. Kies daarbij het aspect dat het best in het betoog past.<br />
1. het gevolg voor de participatiegraad<br />
2. het gevolg voor de omvang van het zwarte circuit<br />
3. het optred<strong>en</strong> van inverdi<strong>en</strong>effect<strong>en</strong><br />
Aanwijzing<strong>en</strong><br />
• Gebruik voor het vervolg van de brief 120 woord<strong>en</strong> (e<strong>en</strong> afwijking van 20 woord<strong>en</strong><br />
is toegestaan).<br />
• Het betoog moet e<strong>en</strong> doorlop<strong>en</strong>d verhaal zijn; de onderdel<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> goed op<br />
elkaar aansluit<strong>en</strong>.<br />
Voorbeeld 8. Geschied<strong>en</strong>is havo, vraag 19<br />
Stelling:<br />
Hoewel de eerste vermelding van nozems in Nederland uit 1955 stamt, pass<strong>en</strong> zij eerder<br />
in het beeld van de jar<strong>en</strong> zestig dan in het beeld van de jar<strong>en</strong> vijftig.<br />
4p 17 Verdedig deze stelling. Doe dat door beide beeld<strong>en</strong> te omschrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> telk<strong>en</strong>s na<br />
te gaan of nozems daarin pass<strong>en</strong>.<br />
Voorbeeld 9. Maatschappijleer KB, vraag 8<br />
2p 8 Niet elke belang<strong>en</strong>ver<strong>en</strong>iging heeft e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong> grote invloed op de politiek. De <strong>en</strong>e<br />
groep heeft meer mogelijkhed<strong>en</strong> dan de andere. E<strong>en</strong> van de verschill<strong>en</strong> is dat e<strong>en</strong><br />
groep gemakkelijke toegang heeft tot de media.<br />
Noem twee andere red<strong>en</strong><strong>en</strong> waarom de <strong>en</strong>e groep e<strong>en</strong> grotere invloed heeft op het<br />
politieke besluitvormingsproces dan de andere.<br />
220
Bijlage 5: Vaardighed<strong>en</strong> in de eerste c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>s<br />
tweede fase<br />
Sam<strong>en</strong>vatting, discussie <strong>en</strong> aanbeveling<strong>en</strong> 17<br />
In dit rapport is verslag gedaan van het onderzoek naar de implem<strong>en</strong>tatie <strong>en</strong> het functioner<strong>en</strong><br />
van de ti<strong>en</strong> nieuwe vaardigheidsvraagtyp<strong>en</strong> in de nieuwe stijl exam<strong>en</strong>s (eerste<br />
tijdvak) van havo (2000 & 2001) <strong>en</strong> vwo (2001). In dit laatste hoofdstuk wordt e<strong>en</strong><br />
sam<strong>en</strong>vatting gegev<strong>en</strong> van de belangrijkste resultat<strong>en</strong> <strong>en</strong> conclusies. Bij deze gegev<strong>en</strong>s<br />
wordt e<strong>en</strong> aantal kanttek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> gemaakt <strong>en</strong>/of wordt verwez<strong>en</strong> naar eerder in<br />
dit rapport gemaakte kanttek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>. Tot slot wordt e<strong>en</strong> aantal aanbeveling<strong>en</strong> gedaan<br />
voor vervolgonderzoek <strong>en</strong> met betrekking tot het gebruik van de indeling in de ti<strong>en</strong><br />
vaardigheidsvraagtyp<strong>en</strong>.<br />
Het onderzoek naar de ti<strong>en</strong> nieuwe vaardigheidsvraagtyp<strong>en</strong> bestond uit drie onderdel<strong>en</strong>:<br />
1. Kwantitatieve descriptie<br />
2. Psychometrische analyse<br />
3. Factoranalyse<br />
In de volg<strong>en</strong>de paragraf<strong>en</strong> word<strong>en</strong> de resultat<strong>en</strong> van het onderzoek per onderdeel kort<br />
sam<strong>en</strong>gevat. Voordat we dat do<strong>en</strong>, gev<strong>en</strong> we hier nog e<strong>en</strong> keer de indeling in vaardigheidsvraagtyp<strong>en</strong><br />
weer.<br />
Informatievaardighed<strong>en</strong><br />
1. informatie-begripsvraag<br />
2. informatie-selectievraag<br />
3. informatie-bewerkingsvraag<br />
4. aanvaardbaarheidsvraag<br />
Standpuntbepaling<br />
5. argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>vraag<br />
6. standpuntvraag<br />
7. afwegingsvraag<br />
Onderzoeksvaardighed<strong>en</strong><br />
8. probleemstellingsvraag<br />
9. werkplanvraag<br />
10. conclusievraag<br />
Kwantitatieve descriptie<br />
Sam<strong>en</strong>vatting<br />
In het eerste deel van het onderzoek, de kwantitatieve descriptie, stond de vraag naar<br />
de beoogde verandering<strong>en</strong> <strong>en</strong> de mate waarin deze in de nieuwe exam<strong>en</strong>s ook daadwerkelijk<br />
gerealiseerd zijn c<strong>en</strong>traal. Welke verandering<strong>en</strong> beoogd werd<strong>en</strong> is gebaseerd<br />
op de toetsmatrijz<strong>en</strong> uit de exam<strong>en</strong>modell<strong>en</strong> <strong>en</strong> de richtlijn<strong>en</strong> uit de syllabi met voorbeeldexam<strong>en</strong>s.<br />
De algem<strong>en</strong>e conclusie die getrokk<strong>en</strong> kan word<strong>en</strong>, luidt dat de implem<strong>en</strong>tatie van de<br />
vaardigheidsvraagtyp<strong>en</strong> in de eerste havo-exam<strong>en</strong>s (2000 <strong>en</strong> 2001) <strong>en</strong> het eerste vwoexam<strong>en</strong><br />
(2001) alleszins acceptabel is. Gaan we uit van de verwachting<strong>en</strong> <strong>en</strong> streefgetall<strong>en</strong><br />
in syllabi <strong>en</strong> toetsmatrijz<strong>en</strong> uit de exam<strong>en</strong>modell<strong>en</strong> dan kan geconstateerd word<strong>en</strong><br />
dat die in het algeme<strong>en</strong> redelijk tot goed gerealiseerd zijn.<br />
Informatievaardighed<strong>en</strong> word<strong>en</strong> het meest getoetst in de exam<strong>en</strong>s, standpuntbepaling<br />
al minder <strong>en</strong> onderzoeksvaardighed<strong>en</strong> slechts minimaal. Deze gegev<strong>en</strong>s sluit<strong>en</strong> in<br />
grote lijn<strong>en</strong> aan bij de streefgetall<strong>en</strong> in syllabi <strong>en</strong> toetsmatrijz<strong>en</strong>.<br />
221
Overig<strong>en</strong>s moet opgemerkt word<strong>en</strong> dat het realiser<strong>en</strong> van de verwachting<strong>en</strong> <strong>en</strong> streefgetall<strong>en</strong><br />
niet per definitie e<strong>en</strong> tr<strong>en</strong>dbreuk teweegbr<strong>en</strong>gt. Bij e<strong>en</strong> aantal vakk<strong>en</strong> levert<br />
het implem<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> van de vaardigheidsvraagtyp<strong>en</strong> e<strong>en</strong> behoorlijke wijziging op t<strong>en</strong><br />
opzichte van de oude stijl exam<strong>en</strong>s, terwijl bij e<strong>en</strong> aantal andere vakk<strong>en</strong> in veel mindere<br />
mate sprake is van e<strong>en</strong> verandering. Bepaalde vraagtyp<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> immers bij sommige<br />
vakk<strong>en</strong> ook al in de oude stijl exam<strong>en</strong>s voor.<br />
Discussie<br />
Bij de getrokk<strong>en</strong> conclusies t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de kwantitatieve descriptie moet<strong>en</strong> wel de<br />
eerder gemaakte kanttek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, dat het onderzoek in eig<strong>en</strong> kring heeft plaatsgevond<strong>en</strong>,<br />
dat e<strong>en</strong> exam<strong>en</strong>vraag meerdere elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kan bevatt<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat de gehanteerde<br />
indeling in vaardigheidsvraagtyp<strong>en</strong> géén taxonomie is, in gedacht<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> relativer<strong>en</strong>de opmerking van meer algem<strong>en</strong>e aard betreft het feit dat we in de<br />
beginfase zitt<strong>en</strong> van het implem<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> van nieuwe stijl exam<strong>en</strong>s. Er zijn nog maar twee<br />
exam<strong>en</strong>campagnes achter de rug waarin nieuwe stijl exam<strong>en</strong>s zijn afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> (havo in<br />
2000 <strong>en</strong> havo & vwo in 2001). Het zijn dan ook niet alle<strong>en</strong> de schol<strong>en</strong>, doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong><br />
die moet<strong>en</strong> ler<strong>en</strong> omgaan met de nieuwe vaardigheidsvraagtyp<strong>en</strong>. Ook de exam<strong>en</strong>constructeurs<br />
hebb<strong>en</strong> met nieuwe vraagtyp<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> nieuwe situatie te mak<strong>en</strong>. Zij<br />
moet<strong>en</strong> ook ler<strong>en</strong> de nieuwe vraagtyp<strong>en</strong> te hanter<strong>en</strong>. Daarnaast br<strong>en</strong>gt de nieuwe situatie<br />
met zich mee dat de nieuwe vaardigheidsvraagtyp<strong>en</strong> nog in ontwikkeling zijn.<br />
Aanbeveling<strong>en</strong><br />
De verwachting is dat de kom<strong>en</strong>de jar<strong>en</strong> verdere vooruitgang geboekt kan <strong>en</strong> zal word<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> dat de nu nog geconstateerde discrepanties, die bij sommige vakk<strong>en</strong> groter zijn<br />
dan bij andere, zull<strong>en</strong> afnem<strong>en</strong>. Wanneer in de toekomst e<strong>en</strong> ict-compon<strong>en</strong>t in de exam<strong>en</strong>s<br />
wordt opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, zull<strong>en</strong> tev<strong>en</strong>s de mogelijkhed<strong>en</strong> om vaardigheidsvrag<strong>en</strong> op te<br />
nem<strong>en</strong> in de exam<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meer variatie in vaardigheidsvrag<strong>en</strong> aan te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> groter<br />
word<strong>en</strong>. De verwachting bestaat dat met name de omvang van de toetsing van onderzoeksvaardighed<strong>en</strong>,<br />
die nu door de eig<strong>en</strong> aard van deze vaardighed<strong>en</strong> in absolute zin<br />
nog zeer beperkt is, kan to<strong>en</strong>em<strong>en</strong> door de introductie van ict in de exam<strong>en</strong>s. Zo biedt<br />
toepassing van ict bijvoorbeeld de mogelijkheid om het uitvoer<strong>en</strong> van onderzoek<br />
geheel of gedeeltelijk te simuler<strong>en</strong>. Als voorbeeld mog<strong>en</strong> de exam<strong>en</strong>s voor compex 1<br />
<strong>en</strong> 2 di<strong>en</strong><strong>en</strong>. Zoals bek<strong>en</strong>d zal in de periode 2003-2005 e<strong>en</strong> begin gemaakt word<strong>en</strong> met<br />
de implem<strong>en</strong>tatie van ict in t<strong>en</strong>minste één exam<strong>en</strong> in elk profiel in havo <strong>en</strong> vwo.<br />
Psychometrische analyse<br />
Sam<strong>en</strong>vatting<br />
In het tweede deel van het onderzoek, de psychometrische analyse, stond de vraag<br />
naar de wijze waarop de vernieuwing<strong>en</strong> in de exam<strong>en</strong>s zoud<strong>en</strong> uitpakk<strong>en</strong> voor de<br />
moeilijkheidsgraad van de exam<strong>en</strong>s c<strong>en</strong>traal. Met name de vraag of verschill<strong>en</strong> in<br />
moeilijkheidsgraad van vrag<strong>en</strong> verklaard kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> door te kijk<strong>en</strong> naar de categorie<br />
waaruit ze afkomstig war<strong>en</strong>, had onze aandacht.<br />
Uit de regressieanalyses blijkt dat de hoeveelheid variantie in moeilijkheidsgraad die<br />
verklaard kan word<strong>en</strong> door het gehanteerde regressiemodel, afhankelijk van de betreff<strong>en</strong>de<br />
analyse, <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de 0,1% <strong>en</strong> de 3,1% ligt. Dit zijn zeer geringe perc<strong>en</strong>tages, wat<br />
inhoudt dat de verschill<strong>en</strong> in moeilijkheidsgraad <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de exam<strong>en</strong>vrag<strong>en</strong> nauwelijks<br />
tot niet verklaard kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> door verschill<strong>en</strong> op de onafhankelijke variabel<strong>en</strong><br />
categorie / hoofdcategorie, exam<strong>en</strong>jaar <strong>en</strong> exam<strong>en</strong>niveau.<br />
Daarnaast blijkt uit de resultat<strong>en</strong> van het onderzoek dat er wel verschill<strong>en</strong> in moeilijkheidsgraad<br />
zijn <strong>tuss<strong>en</strong></strong> de categorieën, exam<strong>en</strong>jar<strong>en</strong> <strong>en</strong> exam<strong>en</strong>niveaus, maar dat deze<br />
verschill<strong>en</strong> niet stabiel <strong>en</strong> slechts af <strong>en</strong> toe significant zijn.<br />
222
Vaardigheidsvrag<strong>en</strong> versus overige vrag<strong>en</strong><br />
Vaardigheidsvrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> overige vrag<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> op het vwo e<strong>en</strong> vergelijkbare moeilijkheidsgraad<br />
te hebb<strong>en</strong>. Op het havo blijk<strong>en</strong> de overige vrag<strong>en</strong> echter moeilijker te zijn<br />
dan de vaardigheidsvrag<strong>en</strong>. Wanneer gecontroleerd wordt voor de variabel<strong>en</strong> ‘exam<strong>en</strong>jaar’<br />
<strong>en</strong> ‘exam<strong>en</strong>niveau’ blijkt dat de havo-vaardigheidsvrag<strong>en</strong> uit 2000 significant<br />
moeilijker zijn voor de havo-exam<strong>en</strong>kandidat<strong>en</strong> van 2000 dan de havo-vaardigheidsvrag<strong>en</strong><br />
van 2001 voor de havo-exam<strong>en</strong>kandidat<strong>en</strong> van 2001. Wat betreft het exam<strong>en</strong>niveau<br />
blijkt dat havo-exam<strong>en</strong>vrag<strong>en</strong> voor de havo-leerling<strong>en</strong> moeilijker zijn dan de vwoexam<strong>en</strong>vrag<strong>en</strong><br />
voor de vwo-leerling<strong>en</strong>.<br />
Vergelijking hoofdcategorieën<br />
Binn<strong>en</strong> de vaardigheidsvraagtyp<strong>en</strong> ontlop<strong>en</strong> de vraagtyp<strong>en</strong> elkaar nauwelijks qua<br />
moeilijkheid. Vraagtyp<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> beroep do<strong>en</strong> op informatievaardighed<strong>en</strong> zijn door de<br />
bank g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> niet significant makkelijker of moeilijker dan vraagtyp<strong>en</strong> gericht op<br />
standpuntbepaling of op onderzoeksvaardighed<strong>en</strong>. Deze conclusies geld<strong>en</strong> ook wanneer<br />
gecontroleerd wordt voor de variabel<strong>en</strong> ‘exam<strong>en</strong>jaar’ <strong>en</strong> ‘exam<strong>en</strong>niveau’.<br />
Discussie<br />
Ook bij de conclusies die op basis van de psychometrische analyse zijn getrokk<strong>en</strong>, moet<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> aantal eerder gemaakte kanttek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> in gedacht<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Deze<br />
kanttek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> betroff<strong>en</strong> het beperkte aantal gegev<strong>en</strong>s waarover we per vak beschikk<strong>en</strong>,<br />
de beoordelaarsbetrouwbaarheid <strong>en</strong> exam<strong>en</strong>vrag<strong>en</strong> die uit subvrag<strong>en</strong> bestaan.<br />
In de sam<strong>en</strong>vatting hebb<strong>en</strong> we aangegev<strong>en</strong> dat de variabel<strong>en</strong> categorie/hoofdcategorie,<br />
exam<strong>en</strong>jaar <strong>en</strong> exam<strong>en</strong>niveau maar e<strong>en</strong> zeer gering perc<strong>en</strong>tage van de variantie in moeilijkheidsgraad<br />
verklar<strong>en</strong>. Klaarblijkelijk hebb<strong>en</strong> andere variabel<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grotere invloed op<br />
de moeilijkheidsgraad van de exam<strong>en</strong>vrag<strong>en</strong>. Wellicht zijn dat factor<strong>en</strong> als ‘het onderwerp<br />
waarop de exam<strong>en</strong>vraag betrekking heeft’, ‘het bronmateriaal dat bij de exam<strong>en</strong>vraag<br />
gebruikt wordt’ <strong>en</strong> ‘het al dan niet moet<strong>en</strong> ‘rek<strong>en</strong><strong>en</strong>’ bij e<strong>en</strong> exam<strong>en</strong>vraag’. Deze<br />
opsomming van mogelijke verklar<strong>en</strong>de andere variabel<strong>en</strong> is overig<strong>en</strong>s niet uitputt<strong>en</strong>d.<br />
Vaardigheidsvrag<strong>en</strong> versus overige vrag<strong>en</strong><br />
Zoals gezegd, blijk<strong>en</strong> op het havo de vaardigheidsvrag<strong>en</strong> significant makkelijker te zijn<br />
dan de overige vrag<strong>en</strong>. Dit resultaat is het teg<strong>en</strong>overgestelde van het resultaat dat wij<br />
verwachtt<strong>en</strong>. Vooralsnog kunn<strong>en</strong> wij op basis van de beschikbare gegev<strong>en</strong>s in dit<br />
onderzoek dit resultaat niet verklar<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> tweede verwachting die niet uit is gekom<strong>en</strong>, heeft betrekking op de variabele exam<strong>en</strong>niveau.<br />
Teg<strong>en</strong> onze verwachting in bleek namelijk dat de havo-exam<strong>en</strong>vrag<strong>en</strong><br />
voor de havo-exam<strong>en</strong>kandidat<strong>en</strong> significant moeilijker zijn dan de vwo-exam<strong>en</strong>vrag<strong>en</strong><br />
voor de vwo-exam<strong>en</strong>kandidat<strong>en</strong>. Ook hier geldt dat op basis van de beschikbare gegev<strong>en</strong>s<br />
in dit onderzoek dit resultaat niet verklaard kan word<strong>en</strong>.<br />
De verwachting die betrekking heeft op de variabele exam<strong>en</strong>jaar is wel uitgekom<strong>en</strong>.<br />
Op het havo blek<strong>en</strong> de vaardigheidsvrag<strong>en</strong> uit 2000 significant moeilijker te zijn voor<br />
de havo-exam<strong>en</strong>kandidat<strong>en</strong> van 2000 dan de vaardigheidsvrag<strong>en</strong> uit 2001 voor de<br />
havo-exam<strong>en</strong>kandidat<strong>en</strong> van 2001.<br />
Vergelijking hoofdcategorieën<br />
In de sam<strong>en</strong>vatting is reeds opgemerkt dat vraagtyp<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> beroep do<strong>en</strong> op informatievaardighed<strong>en</strong><br />
door de bank g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> niet significant makkelijker of moeilijker<br />
zijn dan vraagtyp<strong>en</strong> gericht op standpuntbepaling of op onderzoeksvaardighed<strong>en</strong>.<br />
223
Zoals eerder gezegd geld<strong>en</strong> deze conclusies ook wanneer gecontroleerd wordt voor<br />
de variabel<strong>en</strong> ‘exam<strong>en</strong>jaar’ <strong>en</strong> ‘exam<strong>en</strong>niveau’. Deze resultat<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> wat betreft de<br />
variabel<strong>en</strong> ‘hoofdcategorie’ <strong>en</strong> ‘exam<strong>en</strong>jaar’ niet overe<strong>en</strong> met onze verwachting<strong>en</strong><br />
vooraf. Wat betreft de variabele ‘hoofdcategorie’ was de verwachting dat exam<strong>en</strong>vrag<strong>en</strong><br />
die onder ‘informatievaardighed<strong>en</strong>’ vall<strong>en</strong> makkelijker zoud<strong>en</strong> zijn dan de exam<strong>en</strong>vrag<strong>en</strong><br />
die onder ‘standpuntbepaling’ <strong>en</strong> ‘onderzoeksvaardighed<strong>en</strong>’ vall<strong>en</strong>. Dit blijkt<br />
echter niet het geval te zijn. Vooralsnog kunn<strong>en</strong> wij op basis van de beschikbare gegev<strong>en</strong>s<br />
in dit onderzoek dit resultaat niet verklar<strong>en</strong>.<br />
T<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de variabele ‘exam<strong>en</strong>jaar’ was de verwachting dat exam<strong>en</strong>vrag<strong>en</strong> uit<br />
2000 <strong>en</strong> dan met name standpuntbepaling <strong>en</strong> onderzoeksvaardighed<strong>en</strong> moeilijker zoud<strong>en</strong><br />
zijn dan dezelfde categorieën exam<strong>en</strong>vrag<strong>en</strong> uit 2001. De cijfers ondersteun<strong>en</strong> die<br />
verwachting maar bereik<strong>en</strong> niet het niveau van significantie.<br />
Aanbeveling<strong>en</strong><br />
Vooralsnog zi<strong>en</strong> wij in de uitkomst<strong>en</strong> van de psychometrische analyse ge<strong>en</strong> aanleiding<br />
om bij de constructie van de vaardigheidsvraagtyp<strong>en</strong> anders te werk te gaan.<br />
E<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander betek<strong>en</strong>t wel dat het opnem<strong>en</strong> van meer/minder vaardigheidsvraagtyp<strong>en</strong><br />
in e<strong>en</strong> exam<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> sturingsmechanisme is om de moeilijkheidsgraad van exam<strong>en</strong>s<br />
te verander<strong>en</strong>.<br />
Not<strong>en</strong><br />
1 Er was één echte tr<strong>en</strong>dbreuk: het aantal kandidat<strong>en</strong> daalde scherp: in het havo met<br />
15%, in het vwo met 10%.<br />
2 Vanaf 1998 werd<strong>en</strong> profiel<strong>en</strong> ingevoerd in de tweede fase van het vwo <strong>en</strong> havo. In<br />
dit stuk wordt consequ<strong>en</strong>t gesprok<strong>en</strong> over Profiel<strong>en</strong>. Het begrip tweede fase is veel<br />
ouder. Dat werd in 1980 geïntroduceerd in het Ontwikkelingsplan voortgezet onderwijs<br />
van Pais <strong>en</strong> De Jong, <strong>en</strong> omvatte to<strong>en</strong> ook het secundair beroepsonderwijs.<br />
3 Tweede fase <strong>en</strong> prestati<strong>en</strong>iveau: niveauvergelijking is ge<strong>en</strong> sinecure. Ed Kremers, Hans<br />
Kuhlemeier & Jan Wiegers. Exam<strong>en</strong>s, maart 2006, 1,<br />
4 Het onderzoek is voor het eig<strong>en</strong> werk van de CEVO uitgevoerd <strong>en</strong> niet gepubliceerd.<br />
5 Het CVEN-Rapport: Eindverslag Van De Commissie Vernieuwing Eindexam<strong>en</strong>programma's<br />
Nederlandse Taal En Letterkunde V.W.O. En H.A.V.O., 1991<br />
6 Enquête over de voorg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> aanpassing<strong>en</strong> van de programma's in de <strong>natuur</strong>wet<strong>en</strong>schappelijke<br />
<strong>en</strong> economische vakk<strong>en</strong>; intern gegev<strong>en</strong> van de CEVO<br />
7 Vwo <strong>en</strong> havo leerling<strong>en</strong> hal<strong>en</strong> gemiddeld ongeveer 15 eindcijfers <strong>en</strong> do<strong>en</strong> in 7 vakk<strong>en</strong><br />
c<strong>en</strong>traal exam<strong>en</strong>.<br />
8 Het exam<strong>en</strong>resultat<strong>en</strong>register; het door IBG bijgehoud<strong>en</strong> overzicht van alle exam<strong>en</strong>resultat<strong>en</strong><br />
in het voortgezet onderwijs<br />
9 Neem het gemiddelde s.e. cijfer per school. De standaarddeviatie van dat cijfer is<br />
(havo 2004) bij Nederland <strong>en</strong> Engels 0,3 cijferpunt, bij ANW 0,5 <strong>en</strong> bij maatschappijleer<br />
1 0,6. Bij het vwo zijn de verschill<strong>en</strong> nog groter. Nederlands 0,3; Engels 0,4 <strong>en</strong><br />
ANW <strong>en</strong> maatschappijleer 0,9 cijferpunt.<br />
10 voor e<strong>en</strong> overzicht van s.e. <strong>en</strong> c.e. cijfers zie bijlage 3<br />
11 Zie voor e<strong>en</strong> overzicht van de verandering<strong>en</strong> bijlage 1.<br />
12 N.Lansink, Vaardighed<strong>en</strong> in de eerste c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>s Tweede fase. De sam<strong>en</strong>vatting<br />
van dit rapport is opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> als bijlage 5.<br />
13 Zie onderdeel I.4, laatste bullet<br />
14 In 1992 werd e<strong>en</strong> programma ingevoerd, waarin bepaald was: het schoolexam<strong>en</strong><br />
heeft betrekking op drie onderwerp<strong>en</strong>, die vervolg<strong>en</strong>s <strong>en</strong>igszins ingekaderd werd<strong>en</strong>.<br />
(VO/AVV/HOB/VO2-91110473)<br />
15 Stuk oorspronkelijk gemaakt t<strong>en</strong> behoeve van e<strong>en</strong> gesprek van de CEVO met de<br />
Onderwijsraad.<br />
16 In 2006 ontving het BB-economie-exam<strong>en</strong> e<strong>en</strong> positieve rec<strong>en</strong>sie van prof Heertje.<br />
17 Uit: N.Lansink, Vaardighed<strong>en</strong> in de eerste c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>s Tweede fase, Cito 2002<br />
224
Bijlage 7: Consultaties<br />
Boze Bèta's<br />
dhr. H.J.M. van Berg<strong>en</strong><br />
dhr. A. van der Meij<br />
Cevo<br />
dhr. M. Meliss<strong>en</strong><br />
Commissie Ontwikkeling Nederlandse Canon<br />
dhr. F. van Oostrom<br />
dr. H. Slings<br />
Deskundig<strong>en</strong> inzake geïntegreerd literatuuronderwijs<br />
dhr. Th. Hoebers<br />
dhr. C. Geljon<br />
drs. M. Koek<br />
dhr. D.H. Schram<br />
dhr. Schulte<br />
HBO-raad<br />
dhr. D. Terpstra<br />
dhr. A. de Graaf<br />
Inspectie van het Onderwijs<br />
dhr. W.J.C.M. van de Grift<br />
Deskundig<strong>en</strong> inzake kunst in de Tweede Fase<br />
mevr. L. Broekhuiz<strong>en</strong><br />
dhr. J. van Gemert<br />
dhr. J.J. Herfs<br />
dhr. E. Heijn<strong>en</strong><br />
dhr. D.W. Schönau<br />
dhr. M.E. Tamsma<br />
dhr. R. Wessels<br />
Letter<strong>en</strong>, Tal<strong>en</strong> <strong>en</strong> Cultur<strong>en</strong> van het Midd<strong>en</strong>-Oost<strong>en</strong><br />
mevr. R. Kruk<br />
Maatschappijcommissies <strong>en</strong> vakver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong><br />
Commissie historische <strong>en</strong> maatschappelijke vorming<br />
Commissie herzi<strong>en</strong>ing programma economie voor de Tweede Fase<br />
Commissie maatschappijwet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig G<strong>en</strong>ootschap<br />
Nederlandse Ver<strong>en</strong>iging van Lerar<strong>en</strong> Maatschappijleer<br />
Begeleidingscommissie filosofie in VO<br />
Ver<strong>en</strong>iging doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in Geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> staatsinrichting<br />
Nederlandse Taalunie<br />
mevr. L. van d<strong>en</strong> Bosch<br />
mevr. E. D'Halleweyn<br />
Onderbouw VO<br />
mevr. J. Adolfs<strong>en</strong><br />
dhr. E.H. van der Mol<strong>en</strong><br />
225
Platform Bèta Techniek<br />
mevr. L. Blom<br />
mev. B. Boots<br />
dhr. H. Corstj<strong>en</strong>s<br />
dhr. J. Wagemakers<br />
Technasium<br />
mevr. J. Lechner<br />
dhr. B. Wanders<br />
dhr. J. Wagemakers<br />
Tweede Fase Adviespunt<br />
dhr. P. Gro<strong>en</strong>eweg<strong>en</strong><br />
dhr. B. Huijssoon<br />
mevr. M. van Toor<strong>en</strong><br />
Vernieuwingscommissies bèta<br />
Commissie Vernieuwing Biologie Onderwijs (CVBO)<br />
Commissie Vernieuwing Natuurkundeonderwijs havo/vwo<br />
Stuurgroep Nieuwe Scheikunde<br />
Stuurgroep Natuur Lev<strong>en</strong> Technologie (NLT)<br />
Vernieuwingscommissie Wiskunde (cTWO)<br />
226
227
isbn<br />
90 329 2257 2