Het jaarboek integriteit 2010 - BIOS

ming die een VPI kan bieden. Ofschoon een relatief
klein aantal vermoedens wordt gemeld bij de vertrouwenspersoon
(10,5%), voeren de ondervraagde VPI’s
met enige regelmaat gesprekken met (potentiële)
melders in de rol van klankbord of adviseur. Hieruit
kan worden afgeleid dat de aanwezigheid van de VPI
van positieve invloed is op (het denken over) het
melden van vermoedens, en daarmee mogelijk op het
oplossen van misstanden in een organisatie. Aan de
andere kant speelt een meldingscultuur onder leidinggevenden
een grote rol in het bevorderen van intern
melden. Zowel de interviews met vertrouwenspersonen
als de interviews met ambtenaren met (al dan
niet gemelde) vermoedens van misstanden laten een
duidelijk beeld zien: wanneer leidinggevenden niet of
voor de melder negatief op meldingen reageren, werkt
dit zeer belemmerend voor het melden van vermoedens
van misstanden. De aanwezigheid en activiteiten
van een vertrouwenspersoon zijn dan niet voldoende
om het melden te bevorderen. Met andere woorden:
een vertrouwenspersoon integriteit is op zichzelf
onvoldoende voor een effectief integriteitsbeleid.
Als antwoord op de vraag in hoeverre VPI’s bescherming
kunnen bieden aan ambtelijke klokkenluiders,
kan worden gesteld dat VPI’s hiertoe over het
algemeen weinig mogelijkheden hebben. Geen van de
klokkenluidersregelingen biedt de melder anonimiteit
en slechts twee van de zes publieke sectoren kennen
een (model)regeling waarin melders een vorm van
vertrouwelijkheid via de VPI wordt geboden. Alleen
in de regelingen voor waterschappen en gemeenten
kan de VPI de rol aannemen van tussenpersoon in het
meldingsproces, zonder de identiteit van de melder
bekend te maken. Echter, dit vormt geen garantie dat
de identiteit van de melder ook onbekend blijft. wanneer
het vermoeden bekend wordt in de organisatie,
en zeker wanneer er een onderzoek naar het vermoeden
wordt uitgevoerd, is namelijk niet uit te sluiten
dat de melding herleidbaar is naar de melder. In veruit
de meeste gevallen dat medewerkers de VPI vertellen
over hun vermoedens van misstanden, dekt de term
vertrouwenspersonen integriteit de lading dus niet.
Mocht men de effectiviteit van vertrouwenspersonen
integriteit willen vergroten, in termen van het melden
en opsporen van misstanden en het beschermen van
klokkenluiders, dan zijn er verschillende mogelijkheden
denkbaar, al dan niet gecombineerd.
Een meldingscultuur onder leidinggevenden
versterken
Zonder een meldingscultuur onder leidinggevenden
kan een VPI nauwelijks effectief zijn. Dit kan
bijvoorbeeld worden bereikt door campagnes in het
kader van het integriteitsbeleid meer te richten op
lijnverantwoordelijken, met de vraag hoe om te gaan
met meldingen. Een andere optie om de meldingscultuur
onder leidinggevenden te versterken, is
het structureel agenderen van het onderwerp in
overleg tussen leidinggevenden en in hun overleg
met medewerkers. Dit is ook voorgeschreven in de
Ambtenarenwet: ‘Het bevoegd gezag (…) voert een
integriteitsbeleid dat is gericht op het bevorderen
van goed ambtelijk handelen en dat in ieder geval
aandacht besteedt aan het bevorderen van integriteitsbewustzijn
en aan het voorkomen van misbruik
van bevoegdheden, belangenverstrengeling en
discriminatie.’
Positionering van de VPI hoog in de organisatie
Op basis van het materiaal kan geen eenduidige aanbeveling
worden gedaan over de positie van de VPI in
de organisatie, maar wel tekenen zich de contouren
van een voorkeurspositie af. Het gaat daarbij om
een combinatie van functie en persoon: als functie
relatief hoog in de hiërarchie van de organisatie (om
hiërarchisch gezag te hebben en gemakkelijk contact
met het management te onderhouden) en als persoon
laagdrempelig (om het vertrouwen te genieten
van medewerkers en toegankelijk voor ze te zijn).
Daarnaast is van belang dat de VPI geen lijnverantwoordelijke
is van de melder, aangezien de VPI-rol
van tussenpersoon tussen melder en leidinggevende
Klokkenluidersregelingen: nuttig maar niet afdoende 43