(2003) nummer 3 mei/juni - Nemesis

Sinds de tachtiger jaren wordt het toelaatbaar geacht het
ondervragingsrecht van de verdachte te beperken met een
beroep op de noodzakelijke bescherming van de persoonlijke
levenssfeer van de (slachtoffer)getuige. Binnen het
strafproces geldt als uitgangspunt de onmiddellijkheid: de
getuige dient ter zitting, ten overstaan van de rechter en
de verdediging te verklaren, opdat de verdachte door middel
van ondervraging de gelegenheid krijgt de tegen hem
ingebrachte getuigenverklaring te onderzoeken op inhoud
en op betrouwbaarheid. Sinds jaar en dag worden door de
jurisprudentie echter uitzonderingen gemaakt op deze regel.
Zo werd al in 1926 het gebruik van verklaringen van
horen zeggen (de auditu) toelaatbaar geacht door de Hoge
Raad. Met de opkomst van het slachtoffer als belanghebbende
in het strafproces is het (directe) ondervragingsrecht
verder onder druk komen te staan. De gedachte dat
slachtoffers eigen, in rechte te respecteren belangen hebben
die moeten worden afgewogen tegen het belang van
de verdachte bij de waarheidsvinding, heeft in de negentiger
jaren ook vaste voet gekregen bij het Europese Hof
(EHRM 26 maart 1996, NJ 1996, 741, Doorson; zie ook:
EHRM 23 april 1997, NJ 1977, 635, Van Mechelen). Met
name ten aanzien van slachtoffers van seksueel geweld
wordt aangenomen dat het afleggen van een getuigenverklaring
een te zware belasting voor hen kan betekenen; de
ECRM kwalificeerde hun deelname aan het strafproces indertijd
zelfs als 'an ordeal' (ECRM 17 mei 1995, RN 1996,
543, par. 66, Fmkensieper 1 ; recent EHRM 25 juli 200, NJ8
2000, nr. 5 / NJCM 2000, afl. 7/8, A.M. v. Italy). Dat het
recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer kan
prevaleren boven het ondervragingsrecht is inmiddels genoegzaam
bekend, maar waar de grens precies ligt en tot
welke tegenmaatregelen zo'n inbreuk op het ondervragingsrecht
zou moeten leiden staat nog steeds ter discussie.
Ook in de afgelopen periode verscheen een aantal belangwekkende
uitspraken over deze kwestie.
Oproeping getuigen
Onmiddellijkheid, opgevat als het afleggen van een verklaring
ten overstaan van de zittingsrechter, is in zedenzaken
eerder uitzondering dan regel geworden. Veelal kiest men
de route van art. 187 Sv, waarbij de slachtoffergetuige
wordt gehoord in de beslotenheid van het kabinet van de
rechter-commissaris, al dan niet in aanwezigheid van de
verdachte en/of diens raadsman. Dat biedt echter niet altijd
(voldoende) soelaas. Zo kan het zijn dat de verdediging
om haar moverende redenen het wenselijk acht de
slachtoffergetuige ter zitting te horen en daartoe een verzoek
indient. Ook kan het gebeuren dat het slachtoffer
niet voldoet aan de oproeping te verschijnen bij de rechter-commissaris.
In die gevallen is art. 288 lid I Sv van toepassing, waar de
gronden staan geformuleerd op welke de zittingsrechter
zo'n verzoek tot oproeping als getuige mag afwijzen. Achtereenvolgens
zijn dat: I) het vermoeden dat de getuige
I. Voor een bespreking van deze jurisprudentie: Renée Kool, Het EVRM
en de slachtoffergetuige, Nemes/s 1996 nr. 6.
at
AANHANGIGE ZAKEN
GRENZEN AAN HET ONDERVRAGINGSRECHT
NEMESIS 2003 nr. 3
onvindbaar is, 2) het getuigen ter zitting zou ernstige afbreuk
zou doen aan de (fysieke of psychische) gezondheid
van de (slachtoffer)getuige, en 3) de verdachte wordt geacht
redelijkerwijs niet in zijn verdediging te zijn geschaad
bij het achterwege laten van het verhoor. Hier gaat het om
de eerste twee genoemde gronden.
In het verlengde van bovenstaande speelt de vraag naar de
toelaatbaarheid van het gebruik van slachtofferverklaringen
ten aanzien van welke slachtoffers de verdachte geen
ondervragingsrecht heeft gehad. Mogen in een ambtsedig
proces-verbaal gerelateerde slachtofferverklaringen tot
het bewijs worden gebruikt? In de regel wordt dit toelaatbaar
geacht, mits er sprake is van voldoende procedurele
compensatie hetgeen er op neerkomt dat de verklaringen
voldoende steun moeten vinden in het overige steunbewijs.
Ook ten dien aanzien gelden echter vereisten: wanneer
is er sprake van kwalitatief voldoende steunbewijs en
welke afwegingen worden hier gemaakt?
HR 11 juni 2002: onvindbare getuigen
In HR I I juni 2002 2 werd verdachte ervan beschuldigd
drie prostituees op grove wijze te hebben verkracht. Hoewel
hij erkende seksueel contact met hen te hebben gehad,
ontkende de verdachte het afgedwongen karakter
daarvan. Om die redenen verzocht de verdediging de drie
slachtoffers (X, Y en Z) ter zitting te kunnen horen. Dat
verzoek werd toegewezen. Op de zitting is slechts slachtoffer
X aanwezig, de overige twee slachtoffers zijn niet
verschenen. Ten aanzien van X is er echter sprake van een
misverstand, zij verkeert in de veronderstelling te zijn verschenen
als benadeelde partij en is gekomen om haar schadevordering
toe te lichten. Gevraagd te getuigen vraagt zij
bedenktijd, waarna zij tijdens de schorsing van de zitting
vertrekt.
De verdediging blijft bij haar verzoek alle drie de slachtoffers
ter zitting te horen, waarna het hof opdracht geeft
aan de rechter-commissaris X, Y en Z te horen. Geen van
de slachtoffers geeft gehoor aan deze oproeping te komen
getuigen. Wederom ter zitting oordeelt het hof dat nadere
oproeping zinloos is: niet te verwachten is dat de
slachtoffergetuigen op afzienbare termijn ter zitting zullen
verschijnen (art. 288 eerste lid onder a Sv).
In cassatie stelt de verdediging dat het openbaar ministerie
en de rechter-commissaris zich onvoldoende hebben
ingespannen om de drie slachtoffergetuigen te horen. Het
feit dat Y en Z domicilie hebben gekozen op een politiebureau
respectievelijk een hulpverleningsinstelling wettigt
geen vermoeden van onvindbaarheid. De eerste oproeping
heeft X, die eveneens domicilie had gekozen op het
adres van een hulpverleningsinstelling, immers wél bereikt.
Bovendien heeft het hof indertijd verzuimd een
bevel tot medebrenging te geven, hetgeen gelet op het belang
van de verdediging bij het horen van de slachtoffergetuigen
was geïndiceerd. Hieraan moeten volgens de ver-
2. NJ 2002, 459. Zie voor de uitspraak ook het katern van dit nummer,
RN 2003/3, 1590.
69