dissertacia-myrzabaeva.pdf
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
шаруашылығында маңызды жем, азық - түлік, майлы, дәрілік ресурстар<br />
ретіндегі потенциалдарын бағалау болып табылады.<br />
Көптеген мәдени дақылдар тұзды стресс барысында өздерінің өсу, даму<br />
және көбеюінің генетикалық потенциалдарын толығымен көрсете алмайды,<br />
және тұзды стрестің қарқындылығы жоғарылаған сайын олар өздерінің<br />
экономикалық құндылықтарын да жоғалтады. Суармалы мәдени дақыл<br />
ретінде қолданылуы үшін галофиттер төрт негізгі көрсеткіштерге ие болуы<br />
қажет: 1) өнімділігі жоғары болуы тиіс; 2) суару тәртібі әдеттегі дақылдарға<br />
ұқсас, топырақты ластамауы тиіс; 3) галофиттердің өнімі әдеттегі астық<br />
өнімін алмастыра алуы қажет; 4) ауыл шаруашылық инфрақұрылымының<br />
ішінде алатын орны жоғары болуы қажет [31].<br />
Галофиттердің басым көпшілігі адамдарға қажетті дәстүрлі азық, дәндідақылдар,<br />
май өнімі, мал азығы болып табылады [32]. Айта кетер тағы<br />
ұтымды жағы, оларда жалпы ақуыз мөлшерінің жоғары деңгейде кездесуі,<br />
мысалы, алабота (Atriplex hortensis) өсімдігі құрамындағы ақуыз мөлшері<br />
құрғақ массасының 12-22% - ын құрайды [33]. Дәні майға бай галофиттер,<br />
соның ішінде Kosteletzkya virginica өсімдігінің дәнін 32%- ақуыз, 22% - май<br />
құраса [34; 35], сораңшөп (Salicornia bigelovii) дәнінің 28% - ын май, 31% -<br />
ын ақуыздар құрайды, бұл өз кезегінде олардың құрамындағы майдың<br />
сояның құрамындағы майдың мөлшерімен шамалас болып табылатындығын<br />
дәлелдейді [36].<br />
Азық-түліктік құндылығы жөнінен келешегі зор дақылдардың бірі -<br />
Cucurbita foitidessima, медицина мен өндірісте маңызы зор дақылдар - Aloe<br />
vera және Asclepias. Энергетикалық мақсатта биомасса өнімділігі үшін<br />
Atriplex canescens, Chrysothamnus nauseousus, Sfrcobatum vermiculatus,<br />
Artemisia tridentate кеңінен қолданылады [37]. Ал кейбір галофиттер Batus<br />
maritime, Portulaca oieracea, Suaeda torreyana адам азығы үшін қолданылады<br />
[38]. Тұзды топырақтарды игеру барысында және олардың азық-түліктік<br />
құндылықтарын жоғарылату барысында тұзға төзімді жеміс - жидекті<br />
өсімдіктерге деген қызығушылықтар да арту үстінде. Жабайы өсетін галофит<br />
- ақтікен (Nitraria schoberi) – бұталы өсімдік, жемістері аскорбин қышқылына<br />
өте бай болып келеді. Бұл өсімдіктің тұзға төзімділігі өте жоғары және құмды<br />
аймақтарда мықты құмды бекітуші өсімдік ретінде де белгілі [23, 11-бет].<br />
Сонымен қатар галофиттердің және басқа да тұзға төзімді өсімдіктердің<br />
вегетативті өнімдерін мал азығы ретінде де әлеуеті жоғары өсімдіктер,<br />
мысалы: Kochia sp., Juncus sp., Leptochloa fusca, Acacia sp., Suaeda fruticosa,<br />
Nitraria retusa, Salsola sp., Atriplex sp., Paspalum distichum and Scirpus litoralis<br />
белгілі [39; 40].<br />
Галофиттердің ауыл шаруашылық маңызының зор екенін ескере<br />
отырып, бұл өсімдіктерді тағы да тұзбен ластанған топырақты айықтыру,<br />
қалпына келтіру мүмкіндігі де жоғары екені дәлелденді [41]. Олардың алуан<br />
түрлігіне байланысты көкөніс, жем және майлы дақылды дәндерінен май алу<br />
және медициналық дәрі-дәрмек ретінде пайдалану оларды кең ауқымда<br />
зерттеудің қажеттілігін арттырады. Қорыта келе, мәдени дақылдардың тұзды<br />
15
Change language