2003/001

Onderwijsvorm: A-stroom 

Graad: eerste graad 

SECUNDAIR ONDERWIJS 

Jaar: eerste en tweede leerjaar: basisvorming 

tweede leerjaar: basisoptie 

Vak(ken): AV Biologie 

Vakkencode: WW-l 

AV Wetenschappelijk werk 

Leerplannummer: 2003/001 

(Vervangt 97197 en 98015) 

Nummer inspectie: 2003/1//1/I/BV/1/I/ /D/ en 2003/2//1/I/BO/1/I/ /D/ 

1/1 lt/w 

0/1 lt/w

1e graad 1 

AV Biologie 1 lestijd 1e jaar en 1 lestijd 2e jaar en wetenschappelijk werk Biologie 1 lestijd 2e jaar 

INHOUDSTAFEL 

1. Visie.................................................................................................................................................................... 2 

1.1 Maatschappelijke ontwikkelingen ................................................................................................................. 2 

1.2 Opvattingen over biologieonderwijs.............................................................................................................. 2 

1.3 Vakdidactische en leerpsychologische ontwikkelingen ................................................................................ 2 

1.4 Ontwikkelingen in het natuurwetenschappelijk onderzoek........................................................................... 3 

1.5 Wetenschappelijk werk................................................................................................................................. 3 

2. Beginsituatie ..................................................................................................................................................... 4 

Bepaling van de leerlingengroep ............................................................................................................................ 4 

3. Algemene doelstellingen.................................................................................................................................. 4 

3.1 Realiseren van een harmonische en culturele persoonlijkheidsvorming. .................................................... 4 

3.2 Ontplooien van de persoonlijkheid (wil, gevoel, verstand en psychomotoriek)............................................ 5 

3.3 Ontwikkelen van een maatschappelijk engagement. ................................................................................... 5 

3.4 Ontwikkelen van vaardigheden die bijdragen tot probleemoplossend handelen ......................................... 5 

3.5 Ontwikkelen van een bewuste rationele houding. ........................................................................................ 6 

3.6 Van biologie naar andere vakgebieden ........................................................................................................ 6 

3.7 Milieuopvoeding en gezondheidseducatie. .................................................................................................. 6 

4. Methodologische wenken ............................................................................................................................... 7 

4.1 Verantwoording in verband met de opbouw van het curriculum .................................................................. 7 

4.1 Betekenis van de gebruikte afkortingen ....................................................................................................... 7 

4.3 Krachtlijnen van het leerplan voor de eerste graad ...................................................................................... 7 

4.5 Organigram 2 de leerjaar .............................................................................................................................. 12 

4.6 Organisatorische uitgangspunten............................................................................................................... 13 

5. Biologie 1 ste en 2 de jaar van de 1 ste graad ..................................................................................................... 15 

5.1 Specifieke doelstellingen, leerinhouden en pedagogisch-didactische wenken 1 ste jaar.............................. 15 

A Natuurobservatie ..................................................................................................................................... 15 

B. Mens en gezondheid ............................................................................................................................... 22 

5.2 Specifieke doelstellingen, leerinhouden en pedagogisch-didactische wenken 2 de jaar .............................. 33 

A. Natuurobservatie ..................................................................................................................................... 33 

B. Mens en Gezondheid .............................................................................................................................. 39 

6. Wetenschappelijk werk 2 de jaar 1 ste graad ..................................................................................................... 52 

6.1 Specifieke doelstellingen, leerinhouden en pedagogisch didactische wenken.......................................... 52 

7. Minimale materiële vereisten......................................................................................................................... 64 

7.1 Klaslokaal.................................................................................................................................................... 64 

7.2 Didactisch materiaal ................................................................................................................................... 64 

8. Evaluatie .......................................................................................................................................................... 66 

8.1 De evaluatie heeft een tweevoudig doel .................................................................................................... 66 

8.2 Eigenschappen van een goede evaluatie .................................................................................................. 66 

8.3 Vakgebonden en vakoverschrijdende evaluatie......................................................................................... 66 

8.4 Soorten evaluatie........................................................................................................................................ 67 

8.5 Algemene richtlijnen ................................................................................................................................... 68 

8.6 Correctie ..................................................................................................................................................... 68 

9. Bibliografie ...................................................................................................................................................... 68 

9.1 Handboeken 1 ste graad............................................................................................................................... 68 

9.2 Werkschriften 1 ste graad ............................................................................................................................. 69 

9.3 Naslagwerken ............................................................................................................................................. 69 

9.4 Publicaties................................................................................................................................................... 70 

9.5 Tijdschriften................................................................................................................................................. 70 

9.6 Nuttige adressen......................................................................................................................................... 71 

Eindtermen basisonderwijs wereldoriëntatie natuur ...................................................................................... 72

1e graad 2 


1. VISIE 

1.1 Maatschappelijke ontwikkelingen 

De inhouden van het biologieonderwijs worden mee bepaald door maatschappelijke ontwikkelingen (politieke, 

sociale en economische). 

Sterke nadruk op biologie als wetenschap binnen het onderwijs volgde uit politieke en economische opvattingen. 

Volgens deze opvattingen moest men voornamelijk "energie" steken in leerlingen met duidelijke 

wetenschappelijke interesses en mogelijkheden. Dit zou later vruchten afwerpen voor de verdere economische 

ontwikkeling van de samenleving en kon die samenleving ook toelaten op het internationale forum een 

politieke rol te spelen. 

De huidige internationale tendens in het onderwijs naar "science for all" volgt uit geëvolueerde maatschappelijke 

noden die gericht zijn op de persoonlijke en de sociale gevolgen van de wetenschappen. De druk, om 

tegemoet te komen aan deze noden, wordt steeds groter. 

Meer en meer gaat men ervan uit dat een 'gezonde samenleving' niet alleen te maken heeft met wetenschappelijke 

en technologische vooruitgang als zodanig, maar met de wijze waarop men met deze ontwikkelingen in 

het dagelijkse leven omgaat. Er is hiervoor nog heel wat werk te verrichten omdat het medewerking van en 

vooral mentaliteitsverandering van de gehele bevolking vereist. 

Die mentaliteitsverandering kan o.a. bekomen worden via een onderwijs in de biologie dat de verwezenlijking 

hiervan ook als een belangrijke opdracht beschouwt. Het biedt een waardenkader aan dat in het verdere 

leven bruikbaar is. 

In het biologieonderwijs zullen niet alleen maatschappelijke en individuele gevolgen van wetenschappelijke 

ontwikkelingen worden besproken. Kunnen beoordelen van die gevolgen kan niet zonder een degelijke kennis 

en zonder inzicht in de wetenschappelijke probleemoplossende methode. De maatschappelijke en individuele 

relevantie zal niet meer terloops behandeld worden; ze maakt immers fundamenteel deel uit van de basisvorming 

binnen het vak biologie voor het hele secundair onderwijs. Leerlingen krijgen inzicht in begrippen en concepten 

en leren vaardigheden hanteren. 

1.2 Opvattingen over biologieonderwijs 

Binnen het biologieonderwijs kan men twee opvattingen terugvinden. Volgens de eerste opvatting moeten de 

lessen zo sterk mogelijk aansluiten op het biologieonderwijs in het hoger onderwijs. Daarmee bereikt men dat 

vooral leerlingen aangesproken worden die kiezen voor verdere studies in een wetenschappelijke richting. 

Volgens de tweede opvatting wordt het dagelijkse leven sterk beïnvloed door de steeds toenemende kennis in 

de biologie en aanverwante wetenschappen, o.a. milieuleer, biomedische en biotechnologische wetenschappen. 

Tevens is er het besef dat de mens zelf deel uitmaakt van een omvattend (eco)systeem, ervan 

afhankelijk is, erdoor beïnvloed wordt en het zelf beïnvloedt. Om de positie van de mens goed te kennen, om 

zijn functioneren in het systeem goed te begrijpen, om in te zien hoe er wederzijdse beïnvloeding is moeten 

alle leerlingen een degelijke basiskennis meekrijgen. Daarmee begrijpen ze hun positie in dit geheel, worden 

ze weerbaarder en oefenen ze eventueel mee invloed uit op bepaalde ontwikkelingen. 

De eerste opvatting is biowetenschappelijk en de tweede biomaatschappelijk. Internationaal krijgt het 

biomaatschappelijk standpunt steeds meer gewicht. Drie belangrijke redenen spelen hierbij een rol: 

− de meeste leerlingen zullen in de derde graad van het secundair onderwijs geen biologie volgen; 

− in principe stromen meer en meer leerlingen door naar het hoger onderwijs, maar de meesten zullen 

geen hogere studie in wetenschappen (biologie) kiezen; 

− milieu- en gezondheidsproblemen worden steeds meer de zaak van iedereen. 

Uit de confrontatie van de doelstellingen van de basisvorming met de bestaande opvattingen over 

biologieonderwijs en rekening houdend met de internationale ontwikkelingen ligt het voor de hand dat ook bij 

ons het biologieonderwijs meer aansluiting zou zoeken bij de opvatting van een "science for all" en dat er een 

integratie plaatsvindt van het biowetenschappelijk en het biomaatschappelijk standpunt. 

1.3 Vakdidactische en leerpsychologische ontwikkelingen 

Bijbrengen van een efficiënte onderzoeksattitude en ontdekkend leren staan in het biologieonderwijs centraal. 

Dit heeft tot gevolg dat er voldoende tijd zal moeten worden voorzien voor zelfactiviteiten van de leerlingen.

1e graad 3 


Uit onderzoek blijkt dat leerlingen vanuit een aantal concepten en begrippen de door hen opgedane ervaringen 

totaal verkeerd invullen. Daarom zal bijzondere aandacht moeten gaan naar het veranderen van de 

inhoud van concepten en begrippen door het aanbieden van situaties, waarbij nieuwe ervaringen kunnen 

worden opgedaan die leiden tot een juistere invulling van de door de leerlingen geconstrueerde modellen. Om 

een dergelijke conceptuele verandering te bewerkstelligen zal eerder in de diepte dan in de breedte moeten 

worden gewerkt. 

1.4 Ontwikkelingen in het natuurwetenschappelijk onderzoek 

In het huidig natuurwetenschappelijk onderzoek gaat steeds meer geld en aandacht naar onderzoek in de 

toegepaste wetenschappen in plaats van naar de zuivere wetenschappen. 

Tegenwoordig is bijvoorbeeld één van de snelst groeiende vakgebieden de biotechnologie: via het 

manipuleren van planten, dieren en micro-organismen wil men komen tot bruikbare producten en processen 

voor de mens. De toepassingsgebieden van de biologie als uitgangspunt nemen voor het aanleren van 

essentiële biologische begrippen en concepten is bijgevolg niet alleen vanuit maatschappelijk en didactisch 

maar ook vanuit natuurwetenschappelijk standpunt goed te verdedigen. 

Binnen het natuurwetenschappelijk onderzoek wordt er gebruik gemaakt van verschillende werkwijzen waarbij 

zowel objectief als intuïtief tewerk wordt gegaan. Beide aspecten zouden hun plaats moeten krijgen in het 

biologieonderwijs. Wat echter het vertrekpunt ook is, steeds zal men streven naar rationele antwoorden op 

een gesteld probleem. Meestal gebeurt dit via de wetenschappelijke methode. Centraal hierin staat het 

opstellen van hypothesen, waarvan de waarde wordt onderzocht via het verzamelen van bewijsmateriaal door 

middel van waarnemingen of experimenteren, door logisch redeneren en door het toetsen van de uit de hypothesen 

af te leiden voorspellingen en reële resultaten. 

1.5 Wetenschappelijk werk 

Het bijbrengen van een onderzoeksattitude en het ontdekkend leren staan centraal in het biologieonderwijs. Dit 

heeft tot gevolg dat er voldoende tijd wordt voorzien voor zelfactiviteit en (inter)actieve kennisopbouw door de 

leerlingen. Dit wordt mogelijk gemaakt in het bijkomende lesuur wetenschappelijk werk biologie in sommige 

opties van het 2 de jaar. 

Het doel is: 

leren werken volgens de wetenschappelijke werkmethode; 

vaktypische vaardigheden bijbrengen; 

door waarnemingen op het terrein interesse bijbrengen voor de levende wereld; 

soorten- en vormenkennis van levende wezens uitbreiden; 

milieubewust gedrag te bevorderen; 

bewondering en verwondering voor de levende natuur ontwikkelen.

1e graad 4 


2. BEGINSITUATIE 

Bepaling van de leerlingengroep 

Eerste leerjaar A 

− In het eerste leerjaar A volgen alle leerlingen 1 lesuur per week Biologie (AV) in de basisvorming1. 

− In het keuzegedeelte kunnen deze leerlingen 2 lestijden per week Wetenschappelijk Werk (AV2) volgen. 

Tweede leerjaar van de eerste graad 

− In het tweede leerjaar van de eerste graad volgen alle leerlingen 1 lesuur/week Biologie (AV) in de 

basisvorming. 

− De leerlingen uit de basisopties Industriële Wetenschappen, Latijn en Moderne talen volgen naast 

het lesuur biologie ook nog 2 lestijden per week Wetenschappelijk Werk (Biologie en Fysica, AV). 

Als beginsituatie wordt uitgegaan van het feit dat de leerlingen die de eerste graad aanvatten de eindtermen 

van het basisonderwijs hebben bereikt. Voor het vak biologie zijn de eindtermen wereldoriëntatie natuur, 

deelaspecten "levende natuur", "algemene vaardigheden natuur", "gezondheidseducatie" (eindtermen 17 

t.e.m. 21) en "milieueducatie", bepalend. 

3. ALGEMENE DOELSTELLINGEN 

Leerplandoelstellingen zijn niet tot op het concrete lesniveau uitgewerkt. Het uitwerken van deze doelstellingen tot 

concrete doelstellingen of lesdoelstellingen gebeurt door de leerkracht in zijn of haar documenten ter 

voorbereiding van de lessen. 

Steunend op wat leerlingen in het basisonderwijs hebben verworven wordt in de loop van de eerste graad gewerkt 

aan onderstaande algemene doelstellingen. Deze onderstaande doelstellingen zijn na te streven tot in de 3 de graad 

3.1 Realiseren van een harmonische en culturele persoonlijkheidsvorming. 

De leerlingen 

− kunnen ordeningsmiddelen (feiten, begrippen, relaties, structuren) en oplossingsmethoden aanwenden 

en vertonen adequate attitudes voor actieve deelname aan het leven als individu en als lid van de 

maatschappij; 

− kunnen met realiteits- en verantwoordelijkheidszin uit alternatieve toekomstperspectieven een eigen 

weg kiezen; 

− zijn gericht op het nastreven van attitudes in functie van een zelfstandige keuze i.v.m. levensstijl en 

gewoonten die de eigen gezondheid en die van de medemensen positief beïnvloeden (o.a. hygiëne, 

voeding, reactie op ziekte en trauma); 

− kunnen aan de hand van verworven kennis en inzicht i.v.m. de wetmatigheden in de natuur de plaats 

van de mens bepalen en milieubewust handelen; 

− kunnen door het waarnemen en beleven van de levende natuur een liefde voor de natuur en een 

esthetisch gevoel ontwikkelen; 

− ervaren verwondering en bewondering voor de complexiteit van de natuur en de onderlinge afhankelijkheid 

van levende wezens; 

− hebben verantwoordelijkheidszin t.o.v. het leefmilieu en de gezondheid; 

− zijn voorzichtig bij het beïnvloeden van biologische systemen en bij het uitbaten van de natuur; 

− zijn gericht op eigen waardebepaling bij biosociale problemen; 

− gaan bedachtzaam om met levende wezens; 

− zijn gericht op het gebruik van de natuur als inspiratiebron voor persoonlijke ontplooiing en waardebeleving. 

1 basisvorming: de vakken die aan elke leerling van een bepaald leerjaar zonder uitzondering dienen te worden 

onderwezen 

2 AV: algemeen vak

1e graad 5 


3.2 Ontplooien van de persoonlijkheid (wil, gevoel, verstand en psychomotoriek). 

De leerlingen kunnen 

− als harmonische persoonlijkheid met eigen identiteit zelfstandig problemen aanpakken door het vertonen 

van o.a. de volgende attitudes: 

aanpassingsvermogen; 

kritische zin; 

efficiëntie, productiviteit en zelfwerkzaamheid; 

zin voor afwerking, orde, netheid, nauwkeurigheid; 

algemene belangstelling, breeddenkendheid en openheid; 

concentratievermogen en doorzettingsvermogen; 

beslissingsvermogen en zelfvertrouwen; 

verantwoordelijkheidszin; 

zin voor objectiviteit en waarheid; 

zin voor bescheidenheid; 

bereidheid eigen fouten te verbeteren; 

zich doelen stellen en ze systematisch nastreven; 

gericht zijn op een positief zelfbeeld; 

bereid zijn tot permanent leren en herscholen; 

− waardering opbrengen voor de rijkdom en de verscheidenheid van de cultuur van individuen en 

groepen; 

− praktische, maatschappelijke, rationele en esthetische vaardigheden aanwenden; 

− blijk geven van creativiteit en expressiviteit; 

− een zinvolle vrijetijdsbesteding realiseren. 

3.3 Ontwikkelen van een maatschappelijk engagement. 


− een democratische, verdraagzame, vredelievende, rechtvaardige en solidaire houding aannemen; 

− een positieve houding vertonen t.o.v. de mens als individu en als lid van een groep; 

− een plaats verwerven en zich integreren in de huidige maatschappij en daarbij actief deelnemen aan 

de opbouw van de toekomstige maatschappij; 

− inzicht vertonen in de relatie wetenschap-maatschappij; 

− bereidheid vertonen tot communicatie en samenwerking; 

− medewerking naar waarde schatten; 

− afspraken naleven; 

− verantwoordelijkheid opnemen t.o.v. anderen; 

− adequate beslissingen nemen in de sociale leefwereld en daarbij rekening houden met menselijke en 

sociale aspecten; 

− zelfstandig en kritisch oordelen over fundamentele maatschappelijke problemen (nationaal en 

mondiaal) en hiertegenover een bewuste houding aannemen; 

− inzien dat milieubelasting een internationaal probleem is en milieuzorg een internationale taak; 

− inzien dat milieuzorg dikwijls belangentegenstellingen impliceert en overweging van economische en 

ecologische motieven vereist; 

− inzien dat beïnvloeding van het milieu ecologische, socio-economische, ethische en esthetische implicaties 

inhoudt; 

− inzien dat genetische en milieufactoren in het individuele en sociale leven een rol spelen; 

− inzien dat verantwoord handelen van individu en maatschappij noodzakelijk is voor het behoud van het 

milieu; 

− een gemotiveerd biologisch-maatschappelijk standpunt innemen. 

3.4 Ontwikkelen van vaardigheden die bijdragen tot probleemoplossend handelen 


− problemen definiëren; 

− adequate technische hulpmiddelen kiezen en op een veilige manier hanteren; 

− een omvangrijk werk in componenten opsplitsen; 

− een werkplan opstellen; 

− informatie verwerven, ordenen, kritisch verwerken en integreren; 

− informatie doorgeven;

1e graad 6 


− een hypothese opstellen; 

− vanuit informatie een oplossingsmodel ontwikkelen; 

− waarnemen; 

− objecten vergelijken en classificeren; 

− onderzoeksresultaten bevattelijk weergeven onder de vorm van een tabel en/of een grafiek; 

− tabellen, grafieken, diagrammen en schematische voorstellingen analyseren en interpreteren; 

− gegevens verklaren; 

− de functionele samenhang aantonen; 

− fouten opsporen; 

− besluiten trekken, formuleren en veralgemenen; 

− een hypothese staven of verwerpen; 

− een hypothese herformuleren; 

− abstraheren; 

− abstracte regels en wetmatigheden in nieuwe situaties toepassen; 

− eigen problemen adequaat oplossen; 

− de eigen fysiologische ontwikkeling begrijpen; 

− de dimensie van een probleem overzien en de onderliggende biologische concepten onderkennen; 

− de biologische samenhang in schema's weergeven; 

− naast werkvormen waarbij een logische opeenvolging van opgelegde regels verplicht moet worden 

gevolgd (algoritmen) ook niet-dogmatische (heuristische) methoden hanteren die toelaten zelf 

waarheden en regels te vinden en op te stellen; 

− een proefondervindelijk biologisch onderzoek analyseren, plannen, beschrijven, uitvoeren en de resultaten 

ervan weergeven en interpreteren. 

3.5 Ontwikkelen van een bewuste rationele houding. 

De leerlingen zijn gericht op het 

− zelfstandig aanpakken van problemen; 

− gebruiken van een rationele werkmethode; 

− gebruiken van een wetenschappelijk denkpatroon; 

− doelgericht experimenteren; 

− in acht nemen van veiligheidsvoorschriften; 

− opsporen van fouten; 

− eerlijk en integer plannen, experimenteren en rapporteren; 

− nastreven van inzicht in relaties zoals oorzaak en gevolg, structuur en functie; 

− oplossen van eigen problemen; 

− causaal, historisch-evolutief, structureel en functioneel benaderen van biologische onderwerpen ; 

− wendbaar hanteren van besluiten uit experimenten met planten, dieren of mensen; 

− verduidelijken dat de biologie mee de toekomst bepaalt. 

3.6 Van biologie naar andere vakgebieden 

De leerlingen zien in dat er een duidelijke transfer is van biologie naar 

− landbouw, 

− geneeskunde, 

− veeteelt, 

− veeartsenijkunde, 

− bio-industrie, 

− voedingsleer, 

− gezondheidsleer, 

− sociologie, e.a. 

3.7 Milieuopvoeding en gezondheidseducatie. 

De leerlingen zien in dat biologie de basis vormt voor milieuopvoeding en gezondheidseducatie

1e graad 7 


4. METHODOLOGISCHE WENKEN 

4.1 Verantwoording in verband met de opbouw van het curriculum 

Bij het vastleggen van de inhoud van het biologiecurriculum voor de zes jaar van het Gemeenschapssecundair 

onderwijs heeft de leerplancommissie de volgende actueel geldende principes vooropgesteld: 

Het curriculum draagt bij tot 

− een algemene culturele vorming door het bevorderen van harmonie in kennis, inzicht en vaardigheden 

op het wetenschappelijke, maatschappelijke, esthetische en technische domein; 

− een ontplooiing van de persoonlijkheid op het vlak van de wil, het gevoel, het verstand en de psychomotoriek 

als voorbereiding op hoger onderwijs of op het beroepsleven; 

als voorbereiding op het maatschappelijk leven; 

als voorbereiding op vrijetijdsbesteding; 

om te kunnen inspelen op wisselende situaties; 

met bereidheid tot permanent leren en herscholen; 

− een maatschappelijk engagement door het oefenen in sociale vaardigheden, die leiden tot een betrokkenheid 

bij beslissingen; 

− een bewuste rationele houding die zich uit in een kritische onderzoekshouding wat bijdraagt tot probleemoplossend 

denken; 

− de ontwikkeling van creativiteit; 

Het curriculum is gebaseerd op onderwijspsychologisch inzicht; 

Het curriculum is probleemgericht opgebouwd en bevordert het leerproces; 

Het curriculum is flexibel opgebouwd en wordt voortdurend geactualiseerd; 

Het curriculum stimuleert het gebruik van aangepaste didactische werkvormen 

Het curriculum is leerlinggericht (het sluit aan bij de leefwereld van de adolescent); 

Het curriculum stelt de studie van de mens en zijn relatie tot de maatschappij en de natuur centraal. 

4.1 Betekenis van de gebruikte afkortingen 

Steunend op deze principes werden algemene doelstellingen geformuleerd die moeten worden gerealiseerd gedurende 

het vormingsproces en waarmee reeds een aanvang wordt genomen in de eerste graad. In de algemene 

doelstellingen zijn veel vakoverschrijdende eindtermen geheel of gedeeltelijk opgenomen. 

Vóór de leerplandoelstellingen zijn de vakoverschrijdende eindtermen aangegeven door het overeenkomstig nummer 

van de eindterm, voorafgegaan door de letter "V": 

VL = vakoverschrijdende eindterm voor leren leren; 

VS = vakoverschrijdende eindterm voor sociale vaardigheden; 

VB = vakoverschrijdende eindterm voor opvoeden tot burgerzin; 

VG = vakoverschrijdende eindterm voor gezondheidseducatie; 

VM = vakoverschrijdende eindterm voor milieueducatie. 

Vóór de doelstellingen, die geheel of gedeeltelijk corresponderen met de eindtermen voor het vak biologie, staan de 

nummers van de betrokken eindtermen, voorafgegaan door de letter "B"; 

Vóór de niet-verplicht na te streven uitbreidingsdoelstellingen staat de letter "U". 

4.3 Krachtlijnen van het leerplan voor de eerste graad 

4.3.1 Krachtlijnen 

Zowel in het eerste als in de tweede leerjaar zijn de volgende krachtlijnen terug te vinden: 

− NATUUROBSERVATIE binnen en buiten de klas vormt de basis voor natuur- en milieugerichte vorming; 

− de studie van de MENSELIJKE STELSELS moet leiden tot het aannemen van een verantwoorde houding i.v.m. 

de GEZONDHEID.

1e graad 8 


4.3.2 Een halfopen curriculum 

De leerplancommissie heeft gekozen voor een halfopen curriculum. De leerplandoelstellingen zijn soms operationeel 

en soms oriënterend geformuleerd en het leerplan omvat een fundamenteel en een optioneel gedeelte. Dit half open 

curriculum houdt in dat de leraar de mogelijkheid krijgt zelf een aantal keuzes te bepalen in functie van actualiteit, 

eigeninteresse of interesse van de leerlingen. Om de druk te verminderen worden 22 lestijden als referentie gebruikt 

maar is het aangewezen een jaarplan op te maken op basis van 25 lestijden op jaarbasis. Hiervoor kan gebruik 

worden gemaakt van de uitbreidingen die voorzien zijn in de diverse hoofdstukken of kan een onderwerp naar keuze 

uitgewerkt worden. 

Het basis gedeelte dat verplicht dient te worden behandeld in het eerste en het tweede leerjaar, omvat de leerinhouden 

met de hoofdstukken "NATUUROBSERVATIE" en "MENS EN GEZONDHEID". 

Het aanvullend gedeelte is telkens samengesteld uit zes pakketten waaruit eventueel een keuze kan worden 

gemaakt in functie van belangstelling en/of actualiteit. 

De organogrammen geven een overzicht van de mogelijke combinaties in het eerste en het tweede leerjaar. 

De onderwerpen die in de organogrammen zijn weergegeven, worden voor elk leerjaar overzichtelijk geëxpliciteerd. 

Daarna worden voor elk hoofdstuk de leerplandoelstellingen, de leerinhouden en pedagogisch-didactische wenken 

en didactische middelen aangegeven. Om de leesbaarheid te verhogen werden ze in tabelvorm opgemaakt. 

De in het hoofdstuk "NATUUROBSERVATIE" voorziene lessen zijn in de eerste plaats gebaseerd op waarnemingen 

in de natuur. Daarnaast kan er ook materiaal worden geobserveerd in de klas. Een bezoek aan een dierentuin, aan 

een plantentuin, aan een stadspark of aan een museum, projectie van dia's of film en gebruik van Cd-rom bieden 

eveneens interessante mogelijkheden. 

De voorgeschreven halvedagexcursies kunnen vervangen worden door een equivalent. Daarmee wordt bedoeld dat 

leerkrachten die in de onmiddellijke omgeving van de school voldoende observatiemogelijkheden hebben, niet 

verplicht zijn halvedagexcursies te doen; ze kunnen tijdens hun normale lestijden een aantal uitstappen maken. Ook 

tijdens een degelijk voorbereide geïntegreerde werkperiode (GWP) kunnen heel wat doelstellingen in verband met 

natuurobservatie verwezenlijkt worden. 

De didactische activiteiten tijdens de excursies worden zo georganiseerd dat de lesgever kan werken met een groep 

die maximaal één volledige klas omvat. 

4.3.3 Het beheersen van leerinhouden 

De leerplandoelstellingen worden zo duidelijk mogelijk omschreven en worden gerelateerd naar de leerinhouden. 

Darmee wordt bedoeld dat een leerling de onderwezen begrippen, relaties, structuren en vaardigheden 

− ofwel kan reproduceren op dezelfde manier als de leerkracht hem dit in een identieke leersituatie heeft 

voorgedaan (laagste vorm van beheersen) 

− ofwel deze leerinhouden autonoom, productief kan toepassen in een nieuwe situatie (hoger niveau van 

beheersen). 

Voor het productief toepassen van begrippen komt dit bijvoorbeeld neer op het op een persoonlijke manier kunnen 

benoemen en beschrijven van deze begrippen of op het kunnen een onderscheid maken met vroeger geleerde 

begrippen. 

Afhankelijk van het "peil" van een klas mag de leerkracht, steeds rekening houdend met de vooropgestelde 

leerplandoelstellingen, zelf beslissen aan de hand van eigen lesdoelen welk niveau van beheersen leerlingen precies 

moeten bereiken. Elke lesgever zal uiteraard een zo hoog mogelijk vormingsniveau voor zijn leerlingen nastreven. 

4. 3. 4 De studie van een biotoop 

De studie van een biotoop wordt elk jaar gekoppeld aan een excursie. Deze excursie is verplicht. In het 1 ste jaar 

kan ze beperkt worden tot een 2tal lestijden indien er een interessant biotoop is in de omgeving van de school. In 

het 2 de jaar wordt een meer systematisch onderzoek gepland. Hiervoor is het noodzakelijk een halve dag uit te 

trekken. Beide excursies kunnen gecombineerd worden met andere vakken zoals aardrijkskunde, geschiedenis, 

plastische opvoeding enz. 

In het 1 ste jaar wordt, afhankelijk van het biotoop, aandacht besteed aan enkele gekende boomsoorten zoals 

zomereik, Amerikaanse eik, zomerlinde, canadapopulier, Italiaanse populier, Noorse esdoorn, plataan, els, beuk, 

berk, paardekastanje, tamme kastanje, grove den, taxus, zilverspar, lork, fijnspar, e.a. 

Teneinde het beeld en de naam van deze laatste te integreren kan het nuttig zijn een prentenverzameling van 

planten, dieren en zwammen te laten aanleggen. Voor planten kan deze documentatie aangevuld worden met gedroogd 

materiaal. Deze verzamelingen kunnen in het tweede leerjaar uitgebreid worden.

1e graad 9 


In het 1 ste leerjaar wordt slechts occasioneel aandacht besteed aan de aspecten van verdamping en 

voedselopbouw . Deze onderwerpen komen uitgebreid aan bod in het 2 de jaar . Tijdens de excursie zal de leerkracht 

wel, indien de gelegenheid zich voordoet, wijzen op de aanplanting van boomsoorten die veel water 

verdampen (wilg, populier, els). 

In het 2 de jaar wordt een meer systematische aanpak vooropgesteld. Daar waar er in het eerste leerjaar sprake 

was van "verkenning" van een biotoop, kan men nu overgaan tot een eenvoudige studie ervan. Men kiest daarom 

een aangepast biotoop dat het aanwenden van eenvoudige veldbiologische technieken mogelijk maakt. 

De leerlingen werken bij voorkeur in groepjes. Een goede organisatie van het werk, met een vooraf duidelijk omlijnde 

taakverdeling, zal de motivering voor het onderzoek zeker verhogen. Men zorgt voor degelijk opgestelde notitiebladen 

en voor geschikt materiaal om organismen te verzamelen, te determineren en indien nodig te vervoeren. 

Het terrein wordt op de topografische kaart gesitueerd; men meet enkele abiotische factoren (bv. temperatuur, 

zuurgraad, lichtintensiteit, hoogteverschillen). Aspecten van verdamping en voedselopbouw komen aan bod 

evenals factoren die hierop een invloed hebben. 

Tips 

Naast de verder in het leerplan vermelde algemene toelichtingen en methodologische wenken volgen nog een 

aantal tips voor specifieke biotopen. 

Biotoop bos: Afhankelijk van het seizoen zal men bloeiende dennen, mossen met sporenkapsels, jonge varenplanten 

of varens met sporendoosjes aantreffen en kan men typische vogelzang beluisteren. 

Dieren kan men inventariseren door directe waarneming of aan de hand van hun sporen. Insecten, spinnen, 

wantsen, ... kan men opvangen op een doek. Men kan ook nagaan welke soorten men aantreft op rottend hout, 

bodemvallen plaatsen, humus en strooisel onderzoeken, e.d.m. Eventueel kunnen kleinere bodemorganismen met 

de Berlese-techniek verzameld worden. 

Biotoop zoetwater: De determinatie van de flora kan gebeuren met een dichotome tabel of aan de hand van afbeeldingen. 

De inventarisatie gebeurt best door de waargenomen soorten aan te kruisen op een vooraf ontworpen 

opnameblad. 

Macro-invertebraten worden gevangen met een keukenzeef; men onderzoekt de inhoud van de zeef in een witte 

dissectieteil, zondert de dieren af per soort en determineert ze. 

Organismen die leven in het bodemslijk kan men o.a. waarnemen door een veel voorkomende waterplant los te 

maken en de wortels af te spoelen in een witte teil. 

De zuiverheidgraad van het water kan men nagaan door de biotische index te bepalen a.d.h. van de waargenomen 

macro-invertebraten. Plankton kan onderzocht worden met behulp van de microscoop of van de stereoloep. 

Biotoop wegberm: Men beperkt de determineeroefeningen tot die soorten waarvan men zeker is dat ze met de gebruikte 

tabellen kunnen gevonden worden (bijvoorbeeld grassen hoeft men niet tot op de soort te bepalen). Het 

inventariseren van de organismen gebeurt best met behulp van een aankruistabel en van figuren. 

Door de aanwezige diersoorten te rangschikken volgens de plaats waar men ze aantreft (bijvoorbeeld op de 

bloemen, op de stengels, op de bladeren, op de bodem) wordt nadien het opsporen van voedselrelaties vereenvoudigd. 

Biotoop bodem: door een kleine hoeveelheid strooisel in een witte dissectieteil te onderzoeken kan men bodemorganismen 

per soort afzonderen. Kleine dieren kunnen ook opgevangen worden met de Berlese-techniek. 

Determinatie van bodemorganismen gebeurt best d.m.v. afbeeldingen of met eenvoudige dichotome tabellen. 

Vanzelfsprekend is ook hier determineren tot op de soort niet nodig. 

Men kan een vergelijking maken tussen de aantallen en de verschillende organismen in de strooisel- en in de 

humuslaag van een loofbos en van een naaldbos. 

Biotoop strand: Men wijst er op dat de aangetroffen schelpen de uitwendige kalkskeletten zijn van (meestal) in het 

zand ingegraven weekdieren. Men kan de leerlingen een afbeelding aanbieden waarop de meest voorkomende 

soorten in hun habitat weergegeven zijn. Tijdens de excursie gaat men voor elke waargenomen soort na of ze ingegraven 

leeft, of ze losgerukt werd van een rotskust, van een pier, van een staketsel, e.d.m. 

Men vestigt de aandacht op veldkenmerken van geobserveerde strandvogels en wijst ook op de voedselrelatie 

tussen elke soort en haar voornaamste voedselbron.

1e graad 10 


Aangespoelde zeewieren, zeesterren en kwallen, een krab in een strandplas, zandhoopjes van zeepieren, 

kokertjes van zandkokerwormen en goudkammetjes vormen dankbare aanknopingspunten om iets dieper in te 

gaan op de structuur en het voorkomen van wieren en op de levenswijze van bepaalde dieren. De soortenrijkdom 

laat ook toe de systematiek in te oefenen. 

Vervuiling van het strand (o.a. door olie), aangespoelde olieslachtoffers, e.d.m. kunnen leiden tot het bespreken 

van bepaalde aspecten van milieuverontreiniging. 

Biotoop heide: Zo mogelijk vergelijkt men de plantengroei op droge en op natte delen. 

Wanneer de gelegenheid zich voordoet wijst men op beheersmaatregelen die genomen worden om het heidelandschap 

in stand te houden en te beschermen tegen het oprukken van berk en sporkehout.

1e graad 11 


4.4 Organigram 1 ste leerjaar 

NATUUROBSERVATIE 

-BIOLOGIE BESTUDEERT LEVENDE 

WEZENS 

-VERKENNING VAN EEN BIOTOOP 

SEI- 

ZOEN- 

GEBON- 

DEN 

VER- 

SCHIJNS 

ELEN 

SF = structuurfunctie 

VOORT- 

PLAN- 

TING, 

GROEI 

EN ONT- 

WIKKE- 

LING BIJ 

DIEREN 

+ 

en eventueel 

SF- 

RELA- 

TIES 

i.v.m. 

STEUN 

EN BE- 

WEGING 

MENS EN GEZONDHEID 

-VOORTPLANTING, GROEI EN ONTWIK- 

KELING 

-STEUN EN BEWEGING 

SF- 

RELA- 

TIES 

i.v.m. DE 

VOE- 

DING 

SF- 

RELA- 

TIES 

i.v.m. DE 

HUID 

SF- 

RELATIES 

i.v.m. 

STEUN 

& 

BEWE- 

GING, 

VOEDING 

EN HUID

1e graad 12 


4.5 Organigram 2 de leerjaar 

NATUUROBSERVATIE 

-VOORTPLANTING ZAADPLANTEN 

-BIOTOOPSTUDIE 

VOE- 

DING EN 

VERTE- 

RING 

SF = structuurfunctie 

ADEM- 

HALING 

+ 

en eventueel 

BLOEDS- 

OMLOOP 

MENS EN GEZONDHEID 

-VOEDING EN VERTERING 

-ADEMHALING 

-BLOED, BLOEDVATEN EN BLOEDSOM- 

LOOP 

-UITSCHEIDING 

-ONDERLINGE SAMENHANG TUSSEN 

SPIJSVERTERING, ADEMHALING, 

BLOEDSOMLOOP EN UITSCHEIDING 

GEDRAG 

VAN DIE- 

REN 

LEVEN 

IN EEN 

BIJEN- 

STAAT 

SF- 

RELA- 

TIES 

i.v.m. 

ADEM- 

HALING

1e graad 13 


4.6 Organisatorische uitgangspunten 

4.6.1 Teamwerking, vakgebonden en vakoverschrijdend overleg 

Bij de uitwerking van leerplandoelstellingen voor de eerste graad zijn zowel de verticale als de horizontale samenhang 

zeer belangrijk. De verticale samenhang legt immers het verband met de eindtermen van het basisonderwijs en 

kijkt vooruit naar de tweede en derde graad van het secundair onderwijs. De horizontale samenhang legt het 

verband met andere vakken of vakoverschrijdende gebieden van de eerste graad secundair onderwijs. 

Om een verticale samenhang tot stand te brengen worden in het secundair onderwijs de doelen van wereldoriëntatie 

uit het basisonderwijs overgenomen door verschillende vakken, waaronder biologie (naast de vakken geschiedenis, 

aardrijkskunde, technologische opvoeding), en op een meer systematische wijze verder uitgewerkt. Tevens vormen 

de leerinhouden van de cursus biologie van de eerste graad, samen met deze van andere vakken, het basispakket 

voor een verdere uitdieping in een aantal studierichtingen in de tweede en derde graad van het secundair onderwijs. 

Het spreekt dan ook voor zich dat een goede aansluiting met het basisonderwijs en met de tweede en derde graad 

onontbeerlijk is om de vooropgestelde verticale samenhang te bereiken. 

Een horizontale samenhang komt in de biologie o.a. tot stand telkens gebruik wordt gemaakt van begrippen, relaties, 

structuren of methodes, aangeleerd in andere vakken van dezelfde graad, of telkens leerinhouden uit de biologie in 

andere vakken worden aangewend. Het ligt echter ook voor de hand dat het biologieonderwijs tevens de nodige fundamenten 

helpt leggen voor het bereiken van de eindtermen binnen vakoverschrijdende gebieden, zoals leren leren, 

sociale vaardigheden, opvoeden tot burgerzin, gezondheidseducatie en milieueducatie. De realisatie van alle geformuleerde 

eindtermen voor vakoverschrijdende thema's zal echter een zaak worden voor de hele school. Een 

fundamentele basis daartoe is het nauwgezet uitwerken van het schoolwerkplan. 

Om al deze vormen van verticale en horizontale samenhang te kunnen realiseren is grondig overleg vereist tussen 

biologieleerkrachten onderling en met collega's van andere vakdisciplines; een degelijk teamwerk is dus een 

absolute noodzaak. Ongetwijfeld is hier voor het pedagogisch college een belangrijke taak weggelegd. 

4.6.2 Gebruik van handboeken en cursussen 

Om de efficiëntie van het onderwijs- en leerproces te optimaliseren zal men er over waken dat naast de eindtermen 

ook de andere na te streven leerplandoelstellingen en uitbreidingsdoelstellingen aan bod komen. De wijze waarop dit 

in de aangeboden handboeken wordt gerealiseerd, zal in belangrijke mate de keuze van de gebruikte boeken en/of 

de aangewende werkstructuren bepalen. 

Als wordt geopteerd voor het maken van een eigen cursus, zal men er in elk geval nauwgezet op toezien de 

leerinhouden op een zo bevattelijk mogelijke wijze aan te bieden. Men besteedt daartoe voldoende aandacht aan de 

lay-out en aan de figuren. Teksten worden zoveel mogelijk met voorbeelden geïllustreerd. 

Met het oog op evaluaties worden in de cursus, waar mogelijk, ook oefeningen ingelast. Oefeningen voor 

zelfevaluatie kunnen leerlingen toelaten eigen tekorten op te sporen en zullen eventueel de aanzet vormen voor het 

bijsturen van het leerproces. 

4.6.3 Aanbevolen tijdsgebruik 

Voor de realisatie van het leerplan worden zowel in het eerste als in het tweede leerjaar 25 lestijden voorzien. Het 

aanbevolen tijdsgebruik voor elk hoofdstuk is aangegeven bij de pedagogisch-didactische wenken. Deze aanpak 

laat aan de leerkracht nog voldoende ruimte voor een eigen inbreng. 

4.6.4 Jaarplan 

Bij het opstellen van een jaarplan, wat voor elke leerkracht verplicht is, zal rekening worden gehouden met het aantal 

lestijden aangegeven in de pedagogisch-didactische wenken; dit aantal is evenwel niet bindend maar indicatief. De 

leerkracht is vrij zelf de volgorde van de lesonderwerpen vast te leggen. Uiteraard zullen de keuze van het optioneel 

pakket en de seizoengebonden observatiemogelijkheden bepalend zijn. 

4.6.5 Vakoverschrijdende eindtermen 

De doelstellingen in dit leerplan sluiten nauw aan bij de vakgebonden eindtermen van de eerste graad, die in de 

eerste kolom worden aangeduid met het decretale nummer. 

Daarnaast levert de leraar biologie ook zijn bijdrage tot de realisatie van de vakoverschrijdende eindtermen. 

Vakoverschrijdende eindtermen (VOE) zijn minimumdoelen die niet specifiek behoren tot een vakgebied, maar onder 

meer door middel van meerdere vakken of onderwijsprojecten kunnen worden gerealiseerd. Ze zijn in eerste 

instantie een opdracht voor het hele schoolteam. Om uit te maken hoe alle vakoverschrijdende eindtermen op 

schoolniveau kunnen gerealiseerd worden, zijn afspraken tussen de collega’s van alle vakken nodig. Het is 

aangewezen om deze afspraken formeel vast te leggen in het schoolwerkplan.

1e graad 14 


In sommige vakken kunnen bepaalde VOE uitdrukkelijker aan de orde komen dan in andere. Leerplannen kunnen 

dan ook verwijzingen naar VOE bevatten als de binding tussen de vakgebonden doelstellingen en de VOE evident is. 

Indien de vakgroep nog andere VOE realiseerbaar acht binnen een vak, wordt dit vastgelegd in een verslag waarin 

zowel de visie en de planning zijn opgenomen. 

Heel wat VOE die behoren tot de domeinen Leren leren en Sociale vaardigheden zitten reeds verweven in de 

uitwerking van verschillende vakgebonden doelstellingen in dit leerplan. Door een doordachte keuze van thema’s, 

teksten en lesonderwerpen kunnen andere VOE (Opvoeden tot burgerzin, Gezondheidseducatie, Milieueducatie, ook 

in de lessen biologie aan bod komen. 

Bij de aanvang van het schooljaar maakt de leraar een oordeelkundige keuze van de leerinhouden waarmee hij de 

vakgebonden en vakoverschrijdende doelstellingen wil realiseren (bij voorkeur na overleg met de vakgroep) en stelt 

een jaar(vorderings)plan op waarin hij de leerstof op een evenwichtige wijze verdeelt over het beschikbare aantal 

lestijden. 

4.6.6 ICT 

ICT is een middel zowel voor de leerkracht als voor de leerling om snel adequate informatie te zoeken, te bewerken 

en te gebruiken. Educatie wordt meer en meer e-ducatie (elektronische educatie). Bij minstens 15% van de 

leerinhouden zal ICT aan bod komen. Naast het gebruik van de computer door de leraar, bijvoorbeeld voor real-time 

metingen, het tonen van gevaarlijke of moeilijk uitvoerbare experimenten, zal de leerling het middel gebruiken om 

bijvoorbeeld extra oefeningen te maken, leerachterstanden op te halen, vragen door te spelen. 

Om scholen verder te ondersteunen bij de invoering en het gebruik van ICT publiceerde het departement Onderwijs 

de brochure ICT.onderwijs@vlaanderen. Informatie is te vinden op de ICT-website www.ond.vlaanderen.be/ict/ . 

4.6.7 Praktische afspraken met betrekking tot het realiseren van dit leerplan en de rapportering. 

De lessen biologie en wetenschappelijk werk biologie 2 de jaar worden toevertrouwd aan dezelfde leerkracht; een 

splitsing kan alleen aanleiding geven tot verwarring en een zwakker rendement. 

Indien er problemen zijn met betrekking tot het realiseren van de leerplandoelstellingen, bijvoorbeeld in verband met 

veiligheid en uitrusting van de lokalen, tekort didactisch materiaal, samenstelling van de leerlingengroepen enz. zal 

dit aan de directie schriftelijk gemeld worden bij voorkeur via een verslag van de vakkenwerkgroep wetenschappen. 

Een dubbel wordt in de klas of door de betrokken leerkracht bewaard. 

De vakvermeldingen op het rapport worden best gecombineerd aangegeven. In het 1 ste jaar wordt biologie en de 

optie wetenschappelijk werk afzonderlijk op het rapport vermeld. In het 2 de jaar wordt voor leerlingen die geen 

wetenschappelijk werk hebben enkel biologie vermeld. Voor de leerlingen met wetenschappelijk werk wordt best de 

combinatie biologie met inbegrip van wetenschappelijk werk gebruikt. Indien hiervan wordt afgeweken dan dient dit 

te gebeuren in samenspraak met de andere betrokken collegae (onder andere fysica) na afspraak binnen de 

vakkenwerkgroep. 

In het 2 de jaar is het mogelijk het wetenschappelijk werk permanent te evalueren, zonder examen, of een examen te 

organiseren al of niet gecombineerd met biologie. Indien de rapportering één evaluatie bevat (biologie en 

wetenschappelijk werk) kan de vakcommentaar informatie geven omtrent beide aspecten. Ook hier is het wenselijk 

tot noodzakelijk om vooraf duidelijke afspraken te maken binnen de vakkenwerkgroep (samen met de collega fysicawetenschappelijk 

werk fysica). 

Omwille van de leesbaarheid worden de leerplandoelstellingen, de leerinhouden en de 

methodologische wenken in afzonderlijke cellen geplaatst per hoofdstuk. 

De vakgebonden eindtermen voor biologie worden in de eerste kolom, voorafgegaan door een 

B, aangegeven. De eindtermen B1-B8 zijn algemene eindtermen, die niet aan een 

welbepaalde vakinhoud gebonden zijn. Ze worden zowel in het eerste als in het tweede 

leerjaar, op een voor de leerlingen aangepast niveau, in concrete lesdoelstellingen omgezet. 

Deze verplichte leerplandoelstellingen en leerinhouden zijn in het vet aangeduid. 

De niet-verplichte (uitbreidings) doelstellingen zijn met de letter ‘U’ aangeduid. Ze zijn 

facultatief

1e graad 15 


5. BIOLOGIE 1 STE EN 2 DE JAAR VAN DE 1 STE GRAAD 

5.1 Specifieke doelstellingen, leerinhouden en pedagogisch-didactische wenken 1 ste jaar 

B1 

B20 

B20 

Specifieke doelstellingen: 

de leerlingen 

kunnen kenmerken van een levend 

wezen verklaren; 

kunnen voorbeelden geven van 

toepassingen van hun biologische 

kennis in het dagelijks leven; 

kunnen criteria opsommen om een 

organisme als levend wezen te 

identificeren. 

U zijn gericht op het oplossen van 

biologische problemen volgens de 

wetenschappelijke methode. 

Leerinhouden Pedagogisch didactische wenken 

A Natuurobservatie 

1. Biologie bestudeert de levende 

wezens 

Kenmerken van levende wezens 

Levende wezens reageren op prikkels 

(o.m. bewegen), groeien, voeden zich, 

ademen, scheiden afvalstoffen uit, 

planten zich voort, sterven 

Aantal lestijden: 1 

Door observatie van levende organismen (bijvoorbeeld in een aquarium, een terrarium), 

afgestorven organismen (of delen ervan) en levenloze stof leiden de 

leerlingen criteria af om een organisme als levend wezen te identificeren. 

De wetenschappelijke werkwijze In het vormingsproces vraagt het verwerken van attitudes veel tijd. Zelfs op het 

einde van het schooljaar zullen slechts weinig leerlingen de wetenschappelijke 

werkwijze goed hanteren, laat staan ze spontaan toepassen. Toch is het de taak 

van de leerkracht geregeld de aandacht te vestigen op de achtereenvolgende 

stappen die gezet kunnen worden bij het zoeken naar een oplossing van een 

biologisch probleem: 

a) omschrijven van het probleem (probleemstelling) 

b) verzamelen van reeds bestaande informatie 

c) formuleren van een hypothese 

d) bedenken van een proef 

e) uitvoeren van een experiment 

f) noteren van waarnemingen 

g) trekken van een conclusie (besluitvorming) 

Men kan de leerlingen op verschillende manieren met de werkwijze vertrouwd maken. 

Men stelt hen voor een eenvoudig probleem dat volgens de wetenschappelijke 

werkwijze moet opgelost worden. Voorbeeld: waarmee voeden stekelbaarsjes 

zich? 

Aan de hand van een biologisch probleem dat door een bekend vorser volgens de 

wetenschappelijke werkwijze opgelost werd. Voorbeeld: zijn bacteriën de oorzaak

1e graad 16 


B22 

B22 

B22 

B22 

U 

B3 

B3 

B2 

B2 


de leerlingen 

kunnen een microscoop hanteren. 

kunnen eenvoudige microscopische 

preparaten maken. 

kunnen begrippen aangeven en de 

relaties die eigen zijn aan het gebruik 

van een microscoop. 

kunnen de relatie leggen tussen 

waargenomen afmetingen en de werkelijke 

grootte van objecten bij microscopie-oefeningen 

zijn gericht op zorgvuldigheid en netheid 

bij het maken van preparaten bij 

microscopie-oefeningen 

kunnen de cel als structurele eenheid 

van alle levende organismen 

beschrijven. 

kunnen de cel als structurele eenheid 

van levende wezens beschrijven en 

volgende delen herkennen en benoemen: 

celwand, celmembraan, 

cytoplasma, vacuole, bladgroenkorrel, 

kern (kernplasma, kernmembraan) 

kunnen illustreren dat een levend 

wezen als een geheel moet worden 

beschouwd en dat er samenhang is tussen 

de verschillende organisatieniveaus 

kunnen een eenvoudige verklaring 

geven van de begrippen: weefsel, 

orgaan, stelsel, organisme. 


2 Bouw van levende wezens: 

2.1 0nderdelen en gebruik van de 

microscoop 

2.2 De cel, bouwsteen van levende 

wezens 

Delen van een cel: celmembraan, 

celwand, cytoplasma, kern 

(kernplasma, kernmembraan), vacuole, 

bladgroenkorrel 

2.3 Cellen vormen weefsels, 

weefsels vormen organen, organen 

vormen stelsels, stelsels vormen 

het organisme 

cel, weefsel, orgaan, stelsel, 

organisme, 

van bederf? (Pasteur) 


Leerlingen moeten zeer actief bij de microscopie betrokken worden. Zij observeren en 

maken zelf eenvoudige preparaten; ze berekenen de ingestelde vergroting om de 

ware grootte van het object te schatten. 

. 

. 

Cellen in het vlies van een uirok en blaadjes van waterpest of van een bladmos zijn 

geschikt plantaardig materiaal. Cellen van het mondslijmvlies (binnenkant wang) 

kunnen als voorbeeld van "dierlijke" cel onderzocht worden. Dia's en transparanten 

van deze preparaten zijn een uitstekend hulpmiddel om het practicum te 

ondersteunen. Gefixeerde of "levende" preparaten van eencellige organismen (kogelwier, 

pantoffeldiertje, amoebe) illustreren het bestaan van protisten. 

Gekleurde vaste preparaten of dia's van plantaardige en/of dierlijke weefsels 

(doorsnede van een wortel, een stengel, een blad; talgklier van de huid, gladde spier, 

nierbuisjes) kunnen geobserveerd worden om het begrip weefsel te vullen.In levende 

wezens vormen verschillende weefsels een orgaan. Organen vervullen eigen taken 

in het organisme. Meestal verzorgen verschillende organen samen een 

levensverrichting. We spreken dan van een stelsel. Om de stelsels te leren kennen 

wordt bij voorkeur een dissectie uitgevoerd. De leerkracht zal bepaalde 

gevoelsgeladen weerstanden bespreken, die zich bij leerlingen i.v.m. een dissectie 

kunnen voordoen. Hij zal een leerling, die vraagt een dissectie niet van nabij te moeten 

volgen, toestaan elders in de klas een bij het onderwerp aansluitende opdracht uit 

te voeren. Tijdens een dissectie kan een leerling onwel worden. Een attente 

leerkracht zal, door regelmatige observatie van de leerlingen, narigheid voorkomen. 

Er mogen uitsluitend consumptiedieren ontleed worden. Het dier is natuurlijk reeds 

dood als het op school komt en werd volgens de reglementaire voorschriften door

1e graad 17 


B2 

B2 

B4 

AB24 


de leerlingen 

kunnen organen herkennen als 

onderdelen van de stelsels: spijsverteringsstelsel, 

ademhalingsstelsel, 

bloedvatenstelsel, spierstelsel, 

beenderstelsel, voortplantingsstelsel, 

uitscheidingsstelsel, zenuwstelsel (met 

zintuigen), hormonaal stelsel. 

kunnen organen en stelsels bij de mens 

identificeren. 

kunnen aantonen dat alle mensen, 

ondanks hun verscheidenheid, tot 

dezelfde soort behoren. 

aanvaarden dat de individuele 

verscheidenheid en de 

groepsdiversiteit van de mens niet leidt 

tot het bepalen van een rangorde. 


2.4 Organen en stelsels van de 

mens 

spijsverteringsstelsel, ademhalingsstelsel, 

bloedvatenstelsel, 

spierstelsel, beenderstelsel, 

voortplantingsstelsel, 

uitscheidingsstelsel, zenuwstelsel 

(met zintuigen), hormonaal stelsel. 

2.5 Alle mensen behoren tot 

dezelfde soort 

een bevoegd persoon geslacht. De dissectie van een konijn in één lesuur uitvoeren is 

moeilijk. Er kan tijd gespaard worden door de kruissnede van de huid voor de les uit 

te voeren en de huid reeds van de onderliggende spieren los te maken. In parallelle 

klassen wordt telkens met een nieuw dier gewerkt. 

Tijdens de dissectie worden organen en stelsels in situ aangewezen. Als de tijd het 

toelaat kan het spijsverteringsstelsel uitvoeriger ontleed worden. 

Het tonen van een diareeks, een film of transparanten over een dissectie kan uitstekende 

diensten bewijzen, maar zal nooit de ervaring van een echte dissectie 

vervangen. 

Aan de hand van een model van de menselijke romp met uitneembare delen worden 

de organen en stelsels van de mens besproken. Het is nog niet de bedoeling diep in 

te gaan op de structuur en de werking van elk stelsel. 

Aan de hand van illustraties en/of cijfergegevens kan worden aangetoond dat alle 

mensen, zonder uitzondering, volgens hetzelfde plan en uit dezelfde stoffen zijn 

opgebouwd. Men kan er op wijzen dat de biologische verschillen die optreden alleen 

kleur en vorm beïnvloeden, maar niet de functie van de structuren. Ook blijkt dat 

deze verschillen binnen één bevolkingsgroep groter kunnen zijn dan tussen 

verschillende bevolkingsgroepen. Deze vaststellingen leiden tot het inzicht dat alle 

mensen behoren tot één biologische soort: Homo sapiens sapiens. 

Men kan aantonen dat de groepsdiversiteit van de mens voornamelijk gebaseerd is 

op één kenmerk: huidskleur. Men kan er dan op wijzen dat andere kenmerken ook 

een indeling in groepen mogelijk maken (bijvoorbeeld oogkleur, haarkleur, neusvorm, 

lichaamslengte, lichaamsgewicht). Dit maakt duidelijk dat de gangbare indeling in 

bevolkingsgroepen arbitrair gebeurd is. Men kan verder ook benadrukken dat als 

men alle mensen op alle kenmerken tezelfdertijd onderzoekt, een indeling zelfs 

onmogelijk blijkt te zijn. 

Met behulp van audiovisueel materiaal, gesprekken of interviews kan men de 

leerlingen laten inzien dat individuen verschillen, maar dat basisbehoeften 

gelijkwaardig zijn voor alle mensen. Uiterlijke verschillen kunnen onmogelijk leiden tot 

een rangorde of hiërarchie. 

2.6 Ordening van levende wezens Dit onderwerp wordt het best als klassikale les, met veel aanschouwelijk materiaal, 

behandeld De voornaamste criteria waarop de indeling steunt worden benadrukt

1e graad 18 


U 

U 

B15 

B15 

B14 


de leerlingen 

kunnen de indeling van de levende 

wezens in 5 rijken geven 

kunnen een eenvoudige indeling van het 

plantenrijk en het dierenrijk geven 

kunnen de delen van een zaadplant 

benoemen en aanduiden 

kunnen de bouw van een zaadplant 

beschrijven in relatie met de fotosynthese, 

de opneming van stoffen en de 

voortplanting 

kunnen duidelijk maken dat organismen 

door dit proces direct of indirect van die 

groene planten afhankelijk zijn 


Indeling van de levende wezens in vijf 

rijken 

de moneren, 

de protisten, 

de zwammen, 

de planten 

de dieren 

3. Verkenning van een biotoop 

Vormenkennis in functie van soortenkennis 

3.1 Bouw van een zaadplant 

behandeld. De voornaamste criteria waarop de indeling steunt worden benadrukt. 

Hierbij besteedt men voornamelijk aandacht aan uitwendig waarneembare 

kenmerken die toelaten de organismen in de juiste groep onder te brengen. 

Het is de bedoeling een referentiekader op te stellen met het oog op het systematisch 

plaatsen van de organismen die de leerlingen zullen waarnemen. Om de indeling van 

het plantenrijk en van het rijk der zwammen te kunnen aanwenden tijdens de 

biotoopverkenning kunnen deze onderwerpen reeds voor de eerste excursie worden 

behandeld. Indien echter de op het terrein waargenomen organismen als 

uitgangspunt dienen om de systematiek op te bouwen, kan de indeling in 5 rijken 

gegeven worden na de lessen over de cel. 

Om de systematiek te illustreren kan het nuttig zijn een prentenverzameling te laten 

aanleggen. 

De hier gegeven indeling is een didactisch verantwoord concept. 

Het plantenrijk wordt ingedeeld in de volgende afdelingen: groenwieren, bruinwieren, 

roodwieren, mossen, varenplanten (varens en paardenstaarten) en zaadplanten 

(naaktzadigen, bedektzadigen met één- en tweezaadlobbigen). 

Het dierenrijk wordt ingedeeld in de volgende stammen: sponsen, holtedieren, 

platwormen, rondwormen, ringwormen, weekdieren, geleedpotigen (schaaldieren, 

insecten, spinachtigen, veelpotigen), stekelhuidigen en gewervelden (vissen, 

amfibieën, reptielen, vogels, zoogdieren). 

Het rijk der zwammen wordt ingedeeld in schimmels, paddestoelen en lichenen. 

Het rijk der moneren (bacteriën en blauwwieren) en het rijk der protisten (eencelligen 

met celkern) kunnen slechts verantwoord worden besproken na de studie van de cel. 


De 3 hoofdorganen van een zaadplant (wortel, stengel, blad) worden behandeld aan 

de hand van levend materiaal. Geschikte kruidachtige planten zijn o.a. de zandkool, 

het herderstasje, de zwarte nachtschade (geen composieten of planten met wortelstok). 

Ook een bebladerde twijg van een struik of van een boom wordt geobserveerd; 

een tak en een stam worden herkend als een stengel. In elk geval wordt het materiaal 

zó gekozen dat de volgende delen gemakkelijk herkenbaar zijn: hoofdwortel, 

zijwortels, knoop, lid, eindknop, okselknop, bladsteel en bladschede. Ook de bladschijf, 

het bladmoes, de bladrand, de hoofdnerf en de zijnerven worden benoemd. 

De delen van een bloem (kelk, kroon, bloemdek, meeldraad met helmknop en helmdraad, 

stamper met stempel, stijl en vruchtbeginsel) worden geobserveerd bij 

voldoende grote, eenvoudig gebouwde exemplaren zoals zandkool, Pelargonium, 

pinksterbloem, tulp.

1e graad 19 


B13 

B21 

B13 

B21 

B23 

B15 

B13 

B17 

B23 

U 

U 

U 

U 


de leerlingen 

kunnen eenvoudige determineertabellen 

gebruiken. 

kunnen een aantal kenmerkende 

organismen uit een biotoop herkennen 

en benoemen door gebruik te maken 

van een eenvoudige determineersleutel; 

kunnen eenvoudige grafische 

voorstellingen en tabellen interpreteren 

kunnen in een biotoop gerichte 

waarnemingen verrichten 



herkennen en benoemen van veel 

voorkomende planten, dieren en 

zwammen in het verkende biotoop 

kunnen verklaren wat de betekenis is van 

de groene plant als verdamper van bodemwater. 

kunnen verklaren wat de betekenis is van 

de groene plant als producent van voedsel. 

kunnen verklaren van het begrip levensgemeenschap. 

met voorbeelden voedselrelaties tussen de 

organismen in een levensgemeenschap: 

voedselketens aantonen. 


3.2 Gebruik van eenvoudige determineertabellen 

3.3 Verkenning van een biotoop 

kenmerken van bladeren 

bladeren verzamelen en herkennen 

gebruik van determineertabellen 

veel voorkomende bomen en struiken 

zwammen en dieren 

4. Relaties in de natuur 

4.1 Betekenis van de groene plant als 

verdamper van bodemwater en als 

producent van voedsel 

4.2 voedselketen voedselweb 

producenten, consumenten en reducenten 

Om later determineerwerk mogelijk te maken, wordt, aan de hand van levend of 

gedroogd materiaal, een afzonderlijke les gegeven over de bladstudie. Hierin komen 

begrippen in verband met bladstand, bladrand en nervatuur aan bod; ook het verschil 

tussen enkelvoudige en samengestelde bladeren wordt verduidelijkt. 

Elke leerkracht stelt zelf één of meer eenvoudige determineertabellen op, aangepast 

aan de in het bezochte biotoop te benoemen organismen. Voor het herkennen 

kunnen zowel selectief gekozen afbeeldingen als al dan niet geïllustreerde dichotome 

tabellen gebruikt worden. Men zorgt ervoor in de tabellen geen begrippen op te 

nemen die de leerlingen nog niet kennen of die niet worden verduidelijkt tijdens de 

oefening. Uiteraard is het niet noodzakelijk telkens tot op de soort te determineren. 

Een excursie is verplicht. 

Het is noodzakelijk dat de namen van veel voorkomende planten (eventueel ook van 

sierplanten en van cultuurgewassen), dieren en zwammen als parate kennis bijgebracht 

worden. 

We verwijzen hier verder naar de inleiding van het leerplan: hoofdstuk 4.3.4; studie 

van een biotoop. 

Op http://determinatie.tripod.com/ vind je een interactieve determineertabel van 29 

veel voorkomende bomen en struiken. De determinatie gebeurt a.d.h. van 

tekeningen. Op het einde krijg je foto’s en informatie van de gevonden boom/struik. 

In het 1 ste leerjaar wordt slechts occasioneel aandacht besteed aan de aspecten 

van verdamping en voedselopbouw. Deze onderwerpen komen uitgebreid aan 

bod in het 2 de jaar 

De voedselrelaties tussen deze organismen, op het terrein geobserveerd of in de 

literatuur opgezocht, laten toe voedselketens op te stellen en de begrippen prooi en 

predator te verduidelijken. Het belang van groene planten, die de basis vormen van 

nagenoeg alle voedselketens, wordt onderstreept. 

De waarnemingen tijdens de excursie kunnen van die aard zijn dat het nuttig is reeds 

de begrippen habitat en niche te omschrijven, hoewel deze werden opgenomen in 

het leerplan van het tweede jaar. 

Als uitbreiding van het begrip voedselketen worden de termen producent (opbouwer), 

consument (verbruiker) van de eerste, tweede, derde, ... orde en reducent (opruimer) 

aangeleerd Dit dient zeker in het tweede leerjaar te gebeuren

1e graad 20 


B17 

B19 

B20 

VM1 

VM3 

B17 

B19 

B20 

B17 

B19 

B20 

B23 

VM1 

VM3 


de leerlingen 

voedselketens aantonen. 

zijn gericht op milieubewust gedrag 

tijdens de excursie. 

zijn bewust van enkele fundamentele 

aspecten van natuurbehoud en natuurbeheer. 

kunnen voorbeelden geven van de 

voornaamste oorzaken en gevolgen van 

waterverontreiniging en van middelen 

om deze milieuverstoring te voorkómen 

of te verhelpen. 


5. Milieuzorg 

aangeleerd. Dit dient zeker in het tweede leerjaar te gebeuren. 

Het belang van de reducenten bij de afbraak van de afgestorven organismen en bij 

het vormen van minerale voedingsstoffen wordt onderstreept; de opruimers zijn een 

onmisbare schakel in de kringloop van de stof. 

Eventueel kan men proefondervindelijk het afbraakproces van organische materialen 

in de bodem gedurende een bepaald tijdsverloop volgen en vergelijken. 

De lessen moeten in de eerste plaats tot doel hebben de leerlingen zó op te voeden 

dat ze zich steeds op een verantwoorde wijze gedragen om het milieu niet onnodig te 

belasten. 

De aspecten van milieuzorg die behandeld worden moeten aansluiten bij de ervaringen 

van de leerlingen en bij de waarnemingen, gedaan tijdens de excursie. Ook actuele 

gebeurtenissen die met het milieu verband houden en waaraan in de media 

aandacht wordt besteed, kunnen een aanknopingspunt vormen. 

In het eerste leerjaar moet geen volledig overzicht gegeven worden van de milieuproblematiek. 

De onderwerpen die er aan bod komen worden in het tweede leerjaar 

aangevuld en in een syntheseles overzichtelijk samengebracht 

5.1 Milieubewust gedrag tijdens de 

excursie 

5.2 Aspecten van milieubescherming 

5.3 Aspecten van milieuverstoring 

levensgemeenschap 

afhankelijk van de lokalisatie van de 

school of de actualiteit een keuze uit 

bodemverontreiniging 

Regels voor milieubewust gedrag worden reeds bij de voorbereiding van de excursie 

benadrukt. Overdreven lawaai maken, beschadigen van de plantengroei, onnodig 

verzamelen, achterlaten van afval zijn enkele voorbeelden van te mijden gedrag. 

Waardevolle biotopen worden door menselijke activiteiten vaak bedreigd of vernietigd. 

Daarom zijn maatregelen, zoals het oprichten van natuurreservaten, noodzakelijk 

om de levensgemeenschappen te behouden. 

Door wettelijke bescherming en door het oprichten van dierenparken en van 

zaadbanken wordt uitroeiing van bedreigde soorten vermeden. Ook actieve beheersmaatregelen 

kunnen worden behandeld. Voorbeelden hiervan zijn o.a. het plaatsen 

van nestkastjes, het knotten van wilgen, het oordeelkundig baggeren van waterlopen 

en vijvers, het maaien van wegbermen en rietvelden, het fixeren van duinen, het 

laten begrazen en het vernieuwen van de heide. 

Op vele plaatsen kan chemische, organische of thermische vervuiling van het oppervlaktewater 

worden vastgesteld. Dat die vervuiling het gevolg is van de grote bevolkingsdichtheid 

en van het veelvuldig gebruik van water (drink-, was-, spoelen koelwater, 

oplosmiddel, transportweg) behoort tot de parate kennis van de leerlingen. 

Men beklemtoont het verband tussen de vervuiling en de gevolgen voor het milieu: 

o.a. reukhinder, vissterfte, ongeschiktheid als drinkwater (zonder voorafgaande zuivering)

1e graad 21 


B17 

B19 

B20 

B23 

VM1 

VM3 

B17 

B19 

B20 

B23 

VM1 

VM3 

VM10 

VM11 

B17 

B19 

B20 

B23 


de leerlingen 



luchtverontreiniging en van middelen 





bodemverontreiniging en van middelen 





geluidshinder en van middelen om deze 

milieuverstoring te voorkómen of te 

verhelpen. 


luchtverontreiniging 

bodemerosie 

wateroverlast 

watervervuiling 

mestoverschot 

lichtvervuiling 

geluidsoverlast 

vering). 

Waarnemingen in de onmiddellijke omgeving (o.a. muf klaslokaal, draaiende motor, 

rokende schoorsteen) laten toe verontreiniging vast te stellen. De industrie, de huisbrandprocessen 

en het autoverkeer worden als voornaamste bronnen van vervuiling 

aangehaald. 

Er wordt aandacht besteed aan de gevolgen van luchtverontreiniging: o.a. ziekten 

van de ademhalingsorganen, aantasting van de ozonlaag en zure neerslag (beschadiging 

van gebouwen en aantasting van bossen). 

Als mogelijke maatregelen om luchtvervuiling te beperken kan men o.a. vermelden: 

correct laten afstellen van motoren en verbrandingsinstallaties, gebruik van loodvrije 

benzine en van stookolie met een laag zwavelgehalte, zoeken naar en het 

aanwenden van andere, milieuvriendelijke energiebronnen. 

Bespreking van de betekenis van de bodem voor de landbouw en voor de winning 

van drinkwater laat toe de gevolgen van de vervuiling door meststoffen, door biociden 

en door huishoudelijk en industrieel afval duidelijk te stellen. Ook kan de relatie 

worden gelegd met de vervuiling van het oppervlaktewater. 

Schoonmaakacties, het plaatsen van containers, selectieve ophaling (o.a. van glas, 

papier, kroonkurken, geneesmiddelen en batterijen) en recyclage kunnen door de 

leerlingen daadwerkelijk gesteund worden om de aangroei van de afvalberg af te 

remmen 

Met een sonometer kunnen metingen uitgevoerd worden op plaatsen met uiteenlopende 

geluidssterkte. Ook persoonlijke ervaringen, zoals het lawaai op de speelplaats, 

het geluidsniveau van een popconcert of de stilte in een bos, kunnen aanknopingspunten 

zijn. Om geluidsintensiteiten te vergelijken bespreekt men de decibelschaal. 

In ieder geval zal aandacht worden besteed aan de gevolgen van overdreven 

lawaai, zoals beschadiging van het gehoororgaan, het onmogelijk maken van 

geestesarbeid, het opdrijven van de zenuwspanning en het verstoren van de slaap. 

Mogelijke manieren om geluidshinder te beperken zijn o.a. het plaatsen van geluidwerende 

panelen, het planten van boomgordels, het naleven van de bestaande 

reglementering.

1e graad 22 


B5 

B5 

B5 

B5 

B5 

B5 

B5 


de leerlingen 

kunnen de geslachtsorganen van man en 

vrouw benoemen en aanduiden 

kunnen uitleggen van de functies van de 

mannelijke en vrouwelijke geslachtsorganen 

kunnen een eenvoudige verklaring geven 

voor de begrippen zaadlozing en 

menstruatiecyclus. 

kunnen verschillen opsommen tussen 

zaadcellen en eicellen 

kunnen de voortplanting bij de mens 

beschrijven en verduidelijken dat via de 

bevruchting erfelijk materiaal van 

ouders op nakomelingen wordt 

doorgegeven 

kunnen het begrip bevruchting, waarbij 

erfelijk materiaal van ouders op 

nakomelingen wordt overgedragen 

uitleggen. 

kunnen de meest opvallende stadia in 

de embryonale ontwikkeling van het 

kind en de zwangerschap 

rangschikken. 


B. Mens en gezondheid 

1. Voortplanting, groei en 

ontwikkeling 

1.1 Bouw en functie van de 

geslachtsorganen 

delen geslachtsorganen 

functies geslachtsorganen 

zaadcel, eicel 

menstruatiecyclus 

zaadlozing 

1.2 Bevruchting, embryonale 

ontwikkeling en geboorte 

voortplanting bij de mens 

bevruchting 

embryonale ontwikkeling 


De lessen over de voortplanting moeten aangepast zijn aan de leeftijd van de leerlingen. 

De grootste tact in verband met woordkeuze en gebruik van grafische middelen, 

foto's, films en modellen is hier geboden. 

1.1.1 Aan de hand van een model en van schematische voorstellingen worden 

penis (met eikel, voorhuid, urinebuis en zwellichamen), balzak, teelballen, bijballen, 

zaadleiders, zaadblaasjes en prostaat als delen van het mannelijk voortplantingsstelsel 

aangeleerd. 

Op een analoge manier worden eierstokken of ovaria, eileiders, baarmoeder of 

uterus, baarmoederhals, schede of vagina, schaamlippen, kittelaar of clitoris en 

schaamspleet besproken als delen van het vrouwelijk voortplantingsstelsel. 

1.1.2 De vorming en de afvoer van voortplantingscellen (zaadcellen of spermatozoïden, 

resp. eicellen) worden behandeld. Aantal, grootte, vorm, beweeglijkheid 

en levensduur van deze cellen worden vergeleken. 

Bij de bespreking van de leeftijdsgrenzen waartussen zaad- en eicellen gevormd 

worden, komen de begrippen puberteit, spontane zaadlozing, menstruatie en 

menopauze aan bod. 

Ook het verloop van de menstruatiecyclus wordt besproken. Vanzelfsprekend wordt 

hier niet ingegaan op de hormonale regeling; men beperkt zich tot de ovulatie, tot de 

vruchtbare periode in de cyclus, tot de cyclische opbouw en afbraak van het 

baarmoederslijmvlies en tot de maandelijkse bloedingen. Er wordt tevens gewezen 

op de rol van de baarmoeder tijdens de embryonale ontwikkeling en bij de geboorte 

1.2.1 De bevruchting kan bestudeerd worden d.m.v. filmbeelden, dia's of afbeeldingen. 

Men wijst er op dat, door het samensmelten van de kernen van de 

voortplantingscellen, erfelijk materiaal van de ouders aan de nakomelingen wordt 

doorgegeven en de embryonale ontwikkeling begint. Eventueel kan de aandacht worden 

gevestigd op het bestaan van zwangerschapstesten. 

1.2.2 De ontwikkeling van het embryo en van de foetus kan best gevolgd worden 

op film; modellen, dia's en afbeeldingen vormen een alternatief. Speciale aandacht 

wordt besteed aan de innesteling en aan de functie van vruchtvliezen, vruchtwater, 

navelstreng en moederkoek of placenta. 

1.2.3 De weeën, het scheuren van de vruchtvliezen en het verlies van vruchtwater 

gaan de eigenlijke geboorte vooraf. Men wijst op de baarmoedercontracties en op het 

persen van de moeder tijdens het uitdrijven van het kind. Ook de nageboorte en het 

vormen van moedermelk worden besproken.

1e graad 23 



de leerlingen 

B5 kunnen de verschillende stadia van de 

geboorte rangschikken. 

U leren een affectieve band te ontwikkelen 

tussen (pleeg)ouders en kind. 

B7 

VG12 

U 

onderkennen van en leren omgaan met 

lichamelijke en sociaal-emotionele 

veranderingen in de puberteit bij 

jongens en meisjes. 

een eenvoudige verklaring geven voor 

begrippen i.v.m. het voortplantingsgedrag 

kunnen manieren aangeven om de 

voortplanting te regelen 

B6 kunnen manieren aangeven om 

seksueel overdraagbare aandoeningen 

(SOA) te voorkomen. 

VG1 gericht zijn op een goede hygiëne van 

het voortplantingsstelsel 

B12 

kunnen de relatie tussen spier-, 

beenderen zenuwstelsel uitleggen. 

B12 kunnen de delen van het 

bewegingsapparaat benoemen en 


stadia van de geboorte Vruchtbaarheid na de geboorte, abortus en vroeggeboorte kunnen eveneens behandeld 

worden. 

1.3 Zorg voor de nakomelingen Men vermeldt het belang van affectief gedrag en van lichamelijke contacten voor een 

normale ontwikkeling van de baby. 

1.4 Seksualiteit bij de mens In de periode tussen puberteit en volwassenheid ontstaan bij de mannelijke en de 

vrouwelijke adolescent duidelijke verschillen in secundaire geslachtskenmerken. Men 

wijst op haargroei, stemhoogte, vorming van borsten, vetverdeling, spierontwikkeling 

en bekkenbreedte. Ook sociaal-emotionele veranderingen (zoals wisselende 

gemoedstoestand, toenemende interesse voor het andere geslacht, relatieproblemen 

thuis en op school) komen aan bod. 

In verband met het voortplantingsgedrag kunnen de begrippen seksuele prikkel, geslachtsgemeenschap, 

orgasme en masturbatie besproken worden. 

1.5 Regeling van de voortplanting 

voorbeelden van contraceptie 

1.6 Voorkomen van seksueel 

overdraagbare aandoeningen (SOA) 

1.7 Gezondheidszorg voor het 

voortplantingsstelsel 

2. Steun en beweging 

2.1 Beweging, een samenspel 

tussen spier-, beenderen 

zenuwstelsel 

reacties van spieren op prikkels 

2.2 Bouw en functies van het 

geraamte 

Gebruik van chemische middelen (soorten contraceptieve pillen), mechanische 

middelen (condoom, pessarium), het spiraaltje, periodieke onthouding, coïtus 

interruptus en sterilisatie kunnen worden besproken. Men benadrukt telkens de 

betrouwbaarheid van de methode. Het is uiteraard niet de bedoeling het hormonaal 

werkingsmechanisme van de pil uitgebreid te behandelen 

De symptomen en gevolgen van enkele SOA (AIDS, syfilis, gonorroe) worden kort 

toegelicht. Uit de besmettingswijze leidt men af hoe de aandoening kan worden 

voorkomen. Statistische en andere gegevens i.v.m. AIDS/HIV zijn te vinden op 

http://www.unaids.org/worldaidsday/2002/press/EpiCoreSlides2002/EPIcore 

_en.ppt 

In de eerste plaats zal de bespreking van de gezondheidszorg de intieme hygiëne 

omvatten. Besnijdenis en fimosis kunnen eveneens aan bod komen. In elk geval 

moeten de lessen ook hier leiden tot een verantwoord en gefundeerd gedrag i.v.m. 

het voortplantingsstelsel. 


Men verduidelijkt dat bewegingen slechts ontstaan doordat spieren samentrekken na 

prikkeling door zenuwen. Bij skeletspieren wordt de trekkracht op de beenderen 

overgebracht d.m.v. pezen. 

Het samentrekken en ontspannen van spieren kan o.a. behandeld worden a.d.h.v. de 

antagonistische werking van de twee- en de driehoofdige armspier (buiger en 

strekker). Schema's (o.a. transparant, dia) zijn daarbij een goed hulpmiddel. 

Men gaat niet dieper in op de fysiologie van spieren en zenuwen. 

Lessen over de functies, de delen en de werking van het geraamte zijn ondenkbaar 

zonder de observatie van een menselijk skelet Organiseer de klas zo dat alle

1e graad 24 


B12 


de leerlingen 

bewegingsapparaat benoemen en 

aanduiden. 

kunnen elementen geven van de 

werking van het bewegingsapparaat 


geraamte 

steun en stevigheid 

beenverbindingen 

gewrichten) 

(en soorten 

aanhechting van spieren 

beweeglijkheid 

herkennen en benoemen van de 

voornaamste beenderen 

zonder de observatie van een menselijk skelet. Organiseer de klas zo dat alle 

leerlingen goed kunnen waarnemen. 

Men illustreert de functies van het geraamte d.m.v. voorbeelden. 

De parate kennis van de leerlingen laat hen toe heel wat delen van het geraamte aan 

te wijzen. De leerkracht controleert of dit nauwkeurig gebeurt en vult hiaten aan. 

De volgende beenderen en structuren worden herkend: 

- de wervelkolom met hals-, rug- of borsten lendenwervels, heiligbeen, 

staartbeen en tussenwervelschijven; 

- de borstkas met borstbeen en ribben; 

- de schoudergordel met schouderbladen en sleutelbeenderen; 

- het bovenste lidmaat met opperarmbeen, ellepijp, spaakbeen, handwortelbeentjes, 

middenhandsbeentjes en vingerkootjes; 

- de bekkengordel met de heupbeenderen; 

- het onderste lidmaat met dijbeen, scheenbeen, kuitbeen, knieschijf, 

voetwortelbeentjes, middenvoetsbeentjes en teenkootjes; 

- de schedel met o.a. voorhoofdsbeen, wandbeen, achterhoofdsbeen, slaapbeen, 

onderkaak, bovenkaak, jukbeen en neusbeen, wiggebeen. 

Men kan op de relatie tussen de dubbele kromming van de wervelkolom en het 

rechtoplopen wijzen. 

Je kan de structuur van een arm met die van een been vergelijken en de homologe 

beenderen erin opsporen. Breng dan de bouw van de ledematen in verband met hun 

functie. 

De beenverbindingen worden onderverdeeld in onbeweeglijke (naadverbindingen, 

vergroeiingen) en beweeglijke (kraakbeenverbindingen, gewrichten). 

De verschillende soorten gewrichten (kogel-, scharnier-, rol- en zadelgewricht) 

kunnen gedemonstreerd worden aan een arm. Wijs telkens op de structuurfunctierelatie. 

Delen van een gewricht (gewrichtskop, gewrichtskom, gewrichtskraakbeen, gewrichtsvocht, 

gewrichtsbanden) kunnen o.a. waargenomen worden aan het skelet, 

aan een schenkel en aan een gevilde varkenspoot. 

De bouw van een lang been (beenvlies, hard been, sponsachtig been, mergholte, 

beenmerg, gewrichtskraakbeen) kan geïllustreerd worden met een overlangs en een

1e graad 25 


U 

U 

U 

U 

U 

U 

B12 

VG 

13 

B12 


de leerlingen 

gericht op het behoud van een gezond 

bewegingsstelsel 

kunnen aan de hand van voorbeelden 

het effect van bepaalde houdingen en 

bewegingen op de goede ontwikkeling 

van het geraamte en het spierstelsel 

illustreren 

kunnen het verband uitleggen tussen de bladerval 

en de overwintering 

kunnen de delen van een bladknop, een 

bloemknop en een gemengde knop 


kunnen het verband uitleggen tussen 

knoppen en de groei en bloei van planten 

kunnen het verband uitleggen tussen de 

structuur van vruchten en zaden en hun verspreiding 

kunnen de delen van een tweezaadlobbig 

zaad benoemen en aanduiden 

kunnen de verschillende ontwikkelingsstadia 

van de zaadkieming en de groei van het 

jonge plantje rangschikken 


2.3 Gezondheidszorg voor het 

bewegingsstelsel 

Hygiëne van het bewegingsstelsel 

MOGELIJKE AANVULLENDE INHOUDEN 1 ste jaar 

SEIZOENGEBONDEN 

VERSCHIJNSELEN 

1. Bladerval 

2. Bouw van knoppen 

3. Uitlopen van knoppen 

4. Verspreiding van vruchten en zaden 

5. Bouw van een zaad 

6. Kieming van een zaad 

dwars doorgezaagd soepbeen. 

De samenstelling van been kan proefondervindelijk worden aangetoond. Na verhitting 

van bijvoorbeeld een kippenbeen kan men illustreren dat beenstof een been 

hard en bros maakt, na ontkalking (met verdunde HCl) dat beenderlijm zorgt voor 

soepelheid. 

De gezondheidszorg voor het bewegingsstelsel mag geen droge opsomming worden 

van een aantal letsels en afwijkingen. Dit programmapunt zal veeleer een goed 

geïllustreerd leergesprek zijn dat gericht is op het aannemen van een verantwoorde 

houding i.v.m. de fysieke ontplooiing van het lichaam. 

Sportbeoefening, bewegingsrecreatie, correcte lichaamshouding, het voorkomen en 

het verzorgen van letsels krijgen bijzondere aandacht. Kneuzing, verstuiking, 

ontwrichting, open en gesloten beenbreuk, enkelvoudige en meervoudige beenbreuk, 

beenbarst, gewrichtsontsteking, gewrichtsslijtage, meniscusletsel of voetbalknie, 

spierscheur en spierkramp kunnen in dat verband besproken worden. 

Ook afwijkingen aan het bewegingsstelsel zoals holle en ronde rug, platvoeten, X- en 

O-benen kunnen occasioneel behandeld worden. 

Medewerkers van het Rode Kruis geven, op verzoek, een EHBO-les op school 


Vanzelfsprekend worden de seizoengebonden verschijnselen in de geschikte periode 

van het jaar geobserveerd: de bladerval, de bouw van knoppen en de verspreiding 

van vruchten en zaden in de herfst, het uitlopen van knoppen, de bouw en de kieming 

van zaden in de lente. 

1. In de herfst kan men waarnemen dat de meeste loofbomen en struiken hun 

bladeren verliezen. Die bladeren verkleuren, verdorren en vallen af. Na de bladerval 

blijkt er geen open wonde te zijn maar een dichtgegroeid litteken. Hieruit kan men 

besluiten dat die planten hun bladeren zelf afwerpen. 

De vaststelling dat planten met "taaiere" bladeren daarentegen meestal geen jaarlijkse 

bladerval kennen, kan de vraag oproepen waarom sommige planten wel, andere 

niet bladverliezend zijn. De relatie tussen de bladerval en mogelijke beïnvloedende 

factoren kan besproken worden. 

2. Paardekastanje, rododendron en andere planten met voldoende grote 

knoppen leveren geschikt materiaal om door de leerlingen te worden ontleed. Men

1e graad 26 


U 

U 

U 


de leerlingen 

jonge plantje rangschikken 


in- en uitwendige bevruchting enerzijds en 

de bevruchtingskans en het aantal eieren 

anderzijds. 


in- en uitwendige ontwikkeling, de overlevingskans, 

het aantal eieren en de 

broedzorg. 

kunnen de begrippen i.v.m. de voortplanting 

en ontwikkeling bij enkele 

gewervelden, andere dan zoogdieren 

uitleggen 


VOORTPLANTING, GROEI EN 

ONTWIKKELING BIJ DIEREN 

1. Inwendige en uitwendige bevruchting 

2. Inwendige en uitwendige ontwikkeling 

3. Voortplanting, groei en ontwikkeling bij 

enkele gewervelden, andere dan zoogdieren 

kan vaststellen dat stengels, bladeren en/of bloemen reeds vóór de winter in aanleg 

aanwezig zijn. Bovendien wordt gewezen op de aanwezigheid van knoplijm en/of 

haren als bescherming tegen water en vorst. 

3. Het uitlopen van knoppen wordt in de lente waargenomen. Als dit in de klas 

gebeurt zorgt men voor takken (paardekastanje, Forsythia) in verschillende stadia 

van ontwikkeling. Observaties buiten gebeuren vanzelfsprekend gespreid in de tijd. 

4. Telkens de gelegenheid zich voordoet, kan tijdens de uitstap gewezen 

worden op de aanpassing(en) aan de verspreiding van vruchten en zaden zoals 

pluis, vleugel of vliegblad, haakjes, kleverig oppervlak, vruchtvlees, mogelijkheid tot 

wegslingeren of tot uitstrooien, drijvend vermogen, e.d.m. 

Met het oog op een verdere verwerking in de klas is het wenselijk een verzameling 

vruchten en zaden aan te leggen. Ook afbeeldingen, dia's of een film kunnen het 

onderwerp verduidelijken. 

5. Aan de hand van een droge en een geweekte boon kan de bouw van tweezaadlobbig 

zaad onderzocht worden. 

6. Tijdens de voorjaarsexcursie kan gelet worden op kiemende zaailingen van 

eik, paardekastanje, beuk, esdoorn, e.a. De verschillende ontwikkelingsstadia van de 

zaadkieming en de groei van het plantje kunnen in de klas worden geobserveerd bij 

uitgezaaide maïs (spitsbladkiemer met stoelende wortels) en erwten of bonen (tweebladkiemers). 

Film laat toe het kiemings- en groeiproces versneld te volgen. 


1. De bevruchting bij vissen en amfibieën gebeurt uitwendig (in het water). Het aantal 

eieren is meestal groot en daardoor zijn de bevruchtingskansen reëel. Bij reptielen, 

vogels en zoogdieren is het aantal eieren meestal kleiner maar is de kans op 

bevruchting groter omdat ze inwendig gebeurt. Daar deze relaties slechts uitzonderlijk 

uit observaties in de natuur kunnen afgeleid worden, is het gebruik van film 

hier aangewezen. 

2. Naast filmbeelden kunnen ook cijfergegevens in verband met het aantal eieren en 

informatie over het al of niet optreden van broedzorg als uitgangspunt dienen voor 

het afleiden van de relaties. 

Ook voorbeelden van eierlevendbarende diersoorten kunnen hier aangehaald worden. 

3. De te behandelen klassen der gewervelde dieren kunnen in de eerste plaats 

bepaald worden door waarnemingen tijdens de excursie en door het beschikbaar 

aanschouwelijk materiaal. 

De voortplanting van de amfibieën (met de metamorfose van de kikker) en de voort-

1e graad 27 


U 

U 

U 


de leerlingen 

uitleggen. 

kunnen de begrippen volkomen en onvolkomen 

gedaantewisseling bij insecten 

uitleggen 

kunnen de betekenis uitleggen van een 

uitwendig en een inwendig skelet. 


aanpassingen van het skelet van 

gewervelde dieren en de manier van 

voortbewegen op het land, in het water en 

in de lucht 


4. Volkomen en onvolkomen 

gedaantewisseling bij insecten 

STRUCTUUR-FUNCTIERELATIES 

i.v.m. STEUN EN BEWEGING 

1. De betekenis van een uitwendig en 

een inwendig skelet 

2. Aanpassingen van het skelet van 

gewervelde dieren aan de manier van 

bewegen op het land, in het water en in 

de lucht 

planting van de vogels (met de bouw van het ei en de ontwikkeling tot kuiken) kunnen 

aan bod komen. 

Men wijst erop dat amfibieën wettelijk beschermd zijn en het verboden is ze te 

vangen of te doden. Dat geldt dus ook voor kikkerdril en kikkervisjes. 

Bij een hardgekookt ei kan men de eierschaal, het schaalvlies, het eiwitvlies, de 

luchtkamer, het eiwit en de dooier waarnemen. Bij een rauw ei zijn ook de hagelsnoeren 

en de kiemvlek zichtbaar; het dooiervlies is goed te zien als men het doorprikt. 

De verschillende stadia in de ontwikkeling van het kippenembryo worden bestudeerd 

aan de hand van een macropreparaat, van foto's of van dia’s. 

0ok nestbouw, broedzorg, schutkleur van de eieren, nestblijvers en nestvlieders 

kunnen hier besproken worden. 

Hoewel de voortplanting en ontwikkeling van vissen en reptielen niet uitgebreid 

behandeld worden, kan men toch niet nalaten deze in een kort overzicht op te 

nemen. 

4. Door het observeren van de verschillende stadia van de metamorfose van 

een meeltor wordt de volkomen gedaantewisseling (larve ---> pop ---> imago) aangetoond. 

Bij wandelende takken, krekels en sprinkhanen kan de onvolkomen gedaantewisseling 

(ei ---> nimf ---> imago) met vervellingen worden geobserveerd. Vanzelfsprekend 

kan tijdens de excursie de aandacht worden gevestigd op waargenomen 

eierpakketjes, maden, rupsen, cocons, vlinders, e.a. Ook opgezet materiaal, film, 

dia's e.d.m. zijn geschikte illustratiemiddelen. 


1. Het onderscheid en de betekenis zijn gemakkelijk aan te tonen a.d.h.v. het inwendig 

geraamte van gewervelde dieren uit de schoolverzameling en aan de hand van het 

uitwendig skelet van koralen, weekdieren en geleedpotigen. 

Je kan ook wijzen op de aanhechtingsplaats van spieren, op de groeilijnen (bv. op de 

schelp van veel weekdieren) en op de vervelling van geleedpotigen. Ook het 

inwendig skelet van inktvissen en van zeesterren en het benig pantser van 

schildpadden en krokodillen kunnen ter sprake. 

2. Door een vergelijkende studie van verschillende geraamten uit de schoolverzameling 

komt men tot de aanpassingen aan het skelet i.v.m. de voortbeweging: 

− springers (kikker, konijn), lopers (paard, rund), gravers (mol) en kruipers 

(hagedis, slang, schildpad) op het land;

1e graad 28 


U 

U 


de leerlingen 

in de lucht. 


enerzijds de vorm van homologe 

beenderen in de ledematen van 

verscheidene gewervelde dieren en hun 

functie anderzijds. 


specifieke structuren en organen van 

dieren enerzijds en hun manier van 

bewegen anderzijds 


3. Homologe beenderen in de ledematen 

van gewervelde dieren 

4. Specifieke structuren en organen i.v.m. 

voortbeweging van dieren 

− zwemmers in het water; 

− vliegers (vogel, vleermuis) in de lucht. 

Bij organismen met looppoten onderscheidt men zoolgangers (mens), teengangers 

(hond, kat) en hoefgangers (paard, rund, schaap). 

Een bezoek aan een dierentuin of aan een museum geeft de mogelijkheid het 

onderwerp verder uit te breiden met klimmers (apen), in het water levende 

zoogdieren (dolfijn, zeehond, walvis), loopvogels, kangoeroes, pinguïns, e.a. 

Slechts indien de geschikte skeletten of skeletonderdelen ontbreken zal men beroep 

doen op dia's of afbeeldingen. 

3. Met als parate kennis de beenderen van de menselijke arm en hand, zoeken 

de leerlingen op in de klas (of het museum) aanwezige skeletten of skeletonderdelen 

het opperarmbeen, het spaakbeen en de ellepijp, de handwortel, de middenhand en 

de vingerkootjes. 

Ze ervaren dat bepaalde delen vergroeid zijn of ontbreken en dat, in verhouding tot 

de totale lengte van het lidmaat, sommige beenderen sterk verkort of verlengd 

voorkomen. Zo ontdekken ze een gemeenschappelijk bouwplan in de ledematen van 

verschillende gewervelde dieren. 

Zoekend naar een verklaring voor de aanwezigheid van homologe beenderen, zal 

men zeker niet diep ingaan op de evolutie en de afstamming van de besproken 

organismen. Het volstaat er op te wijzen dat deze dieren afstammen van een thans 

uitgestorven, gemeenschappelijke voorouder die miljoenen jaren geleden heeft 

geleefd. 

Eventueel kunnen op figuren de homologe beenderen met dezelfde kleur aangeduid 

worden. 

4. Specifieke structuren en organen, die hier kunnen behandeld worden, zijn de: 

− gestroomlijnde lichaamsvorm; 

− kam op het borstbeen van vogels (loopvogels hebben geen borstkam) en 

vleermuizen; 

− slag- en stuurpennen van vogels; 

− zwemvliezen tussen de tenen; 

− vlieghuid van vleermuizen en vliegende eekhoorns; 

− verschillende soorten vinnen van vissen; 

− zwemblaas; 

− hechtschijven op vingers en tenen van boomkikkers en gekko's; 

− roeistaart van salamanders, krokodillen en bevers; 

− vleugels met chitineuze adertjes van insecten;

1e graad 29 


U 

U 

U 

U 


de leerlingen 

kunnen de delen van het blijvend gebit en 

van het melkgebit bij de mens aanduiden en 

benoemen 

kunnen het verband leggen tussen de bouw 

van een tand en zijn werking 

kunnen het verband leggen tussen de 

structuur van het gebit en de aard van het 

voedsel bij vleeseters, planteneters, alleseters 

en insecteneters. 

kunnen met voorbeelden de aanpassingen 

bij dieren i.v.m. het opnemen van voedsel, 

het vangen, doden en inslikken van 

prooien illustreren 



i.v.m. DE VOEDING 

1. Het blijvend gebit en het melkgebit van 

de mens 

2. Het gebit van een dier is aangepast 

aan de aard van het voedsel: vleeseter, 

planteneter (knaagdier, hoefdier), 

alleseter, insecteneter 

3. Aanpassingen bij dieren i.v.m. het 

opnemen van voedsel, het vangen, 

doden en inslikken van prooien 

− poottypes van insecten (looppoot, zwempoot, graafpoot); 

− huidspierzak met borstels van regenwormen; 

− zuigvoetjes van zeesterren; 

− voet van weekdieren; 

− actie-reactiebeweging van kwallen en inktvissen; 

− trilhaartjes, zweepharen en schijnvoetjes van protisten.. 


1. Leerlingen kunnen de vorm van de tandkroon van snijtanden, hoektanden, voorkiezen 

en kiezen leren kennen door observatie van hun eigen gebit (spiegeltje). 

Telkens wordt de relatie gelegd tussen de structuur en de functie. 

Men kan groepswerk organiseren aan de hand van een verzameling tanden, 

verkregen bij een tandarts. Het aantal tandwortels van de verschillende 

tandsoorten en het aantal knobbels op het kauwvlak van voorkiezen en kiezen 

worden tijdens deze observatieoefening afgeleid. 

De verschillende tandtypes en het aantal tanden in de boven- en in de onderkaak 

worden waargenomen op de schedel van het geraamte of op een gipsafgietsel van 

een volledig blijvend gebit. 

De samenstelling van het melkgebit en de tandwisseling kunnen via afbeeldingen 

verduidelijkt worden. Bij uitgevallen melktanden is goed te zien dat de tandwortel(s) 

opgelost werd(en). 

Stel tandformules op van een blijvend gebit en van een melkgebit. Wijs op de late 

ontwikkeling van de verstandskiezen. 

2. Door observatie van het gebit in de schedel van een vleeseter (hond, kat), een 

knaagdier (konijn), een hoefdier (paard), een alleseter (varken) en een insecteneter 

(mol, vleermuis) worden de kenmerken van de tanden, typisch voor de aard van 

het voedsel, benadrukt. 

3. Snavels van vogels worden bij voorkeur geobserveerd bij levende dieren. 

Eventueel kunnen ook opgezette vogels of een diareeks gebruikt worden. 

De snavelvorm van zaadeters, insecteneters, roofvogels, nectarzuigers, eenden, 

wulpen, kluten, scholeksters, ooievaars en reigers vertoont een duidelijke 

aanpassing. 

De bek van een vis, de kop van een slang (vierkantsbeen, vaak giftanden, naar

1e graad 30 


U 

U 

U 

U 

U 

U 


de leerlingen 

kunnen de delen van de huid bij de mens 

aanduiden en benoemen 

kunnen elementen geven van de werking 

van de huid 


aanwezigheid van een vacht bij zoogdieren 

en haar isolerend vermogen 


macroscopische bouw van haren en hun 

functie 

kunnen met voorbeelden het belang van 

schutkleuren bij zoogdieren illustreren 

kunnen met voorbeelden het belang van 

nagels, klauwen, hoeven, horens en gewei 

als functionele huid en/of beenstructuren 



i.v.m. DE HUID 

1. Bouw van de huid bij de mens 

2. Functies van de huid 

3. Structuur-functierelaties i.v.m. de huid 

bij zoogdieren 

achter gerichte tanden, verplaatsbaar strottenhoofd), de tong van een kikker, een 

specht en een kameleon vertonen eveneens duidelijke aanpassingen. 

Wijs ook op de grijppoten van roofvogels, op de intrekbare klauwen bij katachtige 

roofdieren, op de zwevende ribben van slangen, op de roltong van vlinders, e.d.m. 

Nagaan hoe spinnen, met behulp van een web, hun prooi vangen is een mooie 

observatieopdracht. 


1. Zweten, blozen, bruinen, kippenvel krijgen, ontstaan van eelt of van blaren 

(gevoelloze opperhuid en gevoelige lederhuid) laten toe al heel wat gegevens 

i.v.m. de bouw van de huid af te leiden. Ook haargroei, poriën, vingerafdrukken, 

een vette of een droge huid e.d.m. vormen mogelijke aanknopingspunten. Het 

onderhuids bindweefsel en het vetweefsel werden eventueel tijdens de dissectie 

van een zoogdier waargenomen. 

Detailstructuren (de opperhuid met hoorn- en slijmlaag, pigment, haar, haarspiertje 

en talgklier, de lederhuid met zweetklieren, haarvaten en zenuwuiteinden) worden 

best waargenomen op een dia of op een (geprojecteerd) micropreparaat. Ook een 

schema en een model zijn bruikbaar. 

2. De beschermende, de temperatuurregelende, de uitscheidings- en de zintuigfunctie 

van de huid worden samen met de bouw behandeld. 

3.1 Het feit dat het haarkleed en de vastgehouden luchtlaag isolerend werken kan 

proefondervindelijk worden aangetoond. 

Het voorkomen van een winter- en zomervacht kan worden afgeleid uit het verschijnsel 

rui, of omgekeerd. In elk geval wordt de relatie gelegd tussen rui en wijzigende 

milieuomstandigheden. 

3.2 Voor de macroscopische bouw en de inplanting van dek-, wol- en tastharen kan 

worden verwezen naar waarnemingen, gedaan tijdens de observatie van een 

zoogdier. 

3.3 Toevallige waarnemingen, bijvoorbeeld van wilde konijnen tijdens de excursie, 

vormen een aanknopingspunt om de betekenis van schutkleuren te verduidelijken. 

Ook een bezoek aan een dierentuin, opgezette exemplaren, dia's, films en/of 

afbeeldingen laten de nodige observaties toe. 

3.4 Nagels, klauwen, hoeven, horens en gewei kunnen best worden bestudeerd ter 

gelegenheid van een bezoek aan een dierenpark of aan de hand van opgezette

1e graad 31 


U 

U 

U 

U 

U 

U 

U 


de leerlingen 

als functionele huid- en/of beenstructuren 

illustreren 


bouw van veren en hun functies 

kunnen met voorbeelden de betekenis van 

de kleur van het verenkleed illustreren 


bouw van de reptielenhuid en haar functies 


bouw van de amfibieënhuid en haar functies 


bouw van de vissenhuid en haar functies 

kunnen een vergelijkend overzicht geven 

van de verbanden tussen bouw en functie 

van de huid bij de verschillende klassen 

der gewervelde dieren 

kunnen de betekenis uitleggen van een 

uitwendig en een inwendig skelet. 



bij vogels 


bij reptielen 


bij amfibieën 


bij vissen 

8. Vergelijking van de structuur-functierelaties 

i.v.m. de huid bij de 

verschillende klassen der gewervelde 

dieren 


i.v.m. STEUN EN BEWEGING, 

VOEDING EN HUID 

1. De betekenis van een uitwendig en 

van een inwendig skelet 

zoogdieren. Ook hier vormen dia’s, films of afbeeldingen een noodoplossing. Er 

wordt gewezen op de functie van de besproken structuren. 

4.1 De verschillende soorten veren (slag- en stuurpen, dek- en donsveer) en hun 

functie worden bestudeerd. Baardjes en haakjes worden best waargenomen met 

de stereoloep of met de zwakke vergroting van de microscoop. De inplantingsplaatsen 

van de verschillende veertypes zijn waarneembaar op een opgezette vogel. 

4.2 Veldwaarnemingen, dia's, films en afbeeldingen moeten toelaten de betekenis 

van schutkleuren vast te stellen. Er wordt ook gewezen op winter- en zomerkleed, 

op prachtkleed en op seksueel dimorfisme. 

5. De structuur-functierelaties van de reptielenhuid worden, voor de verschillende 

orden, best bestudeerd tijdens een bezoek aan een dierentuin. Het gebruik van 

macropreparaten, dia's, films en afbeeldingen vormt een alternatief. Alleszins moet 

het verband worden gelegd tussen de bouw van de huid en het milieu. Ook wordt 

gewezen op de beschermende rol van hoornschubben, schilden en beenplaten. 

6. Voor de behandeling van de amfibieënhuid gelden dezelfde wenken als voor de 

reptielen. Hier echter zullen de relaties tussen water, de aanwezigheid van de 

dunne hoornlaag met slijmlaag en de huidademhaling speciale aandacht krijgen. Er 

kan ook worden gewezen op het voorkomen van wratten bij padden. 

7. Bij goudvissen, haringen, forellen, makrelen, e.d.m. kunnen schubben, slijmlaag 

en zijdestreep goed waargenomen worden. De aanpassingen van de huid aan 

water komen hierbij tot uiting. Bovendien zijn een donkere rug- en heldere buikzijde, 

de eventuele aanwezigheid van dwarse strepen of het vlekkenpatroon van 

bepaalde platvissen duidelijke voorbeelden van schutkleuren. Vaak vertonen aquariumvissen 

ook een opvallend geslachtsdimorfisme. Het gebruik van film, dia's en 

afbeeldingen kan deze les verder illustreren. 

8. Als syntheseles worden de huidstructuren van de verschillende klassen der 

gewervelde dieren overzichtelijk weergegeven. 


1. Het onderscheid en de betekenis zijn gemakkelijk aan te tonen a.d.h.v. het inwendig 

geraamte van gewervelde dieren uit de schoolverzameling en aan de hand 

van het uitwendig skelet van koralen, weekdieren en geleedpotigen.

1e graad 32 


U 

U 

U 


de leerlingen 


aanpassingen van het skelet van 

gewervelde dieren en de manier van 

voortbewegen op het land, in het water en 

in de lucht. 


structuur van het gebit en de aard van het 

voedsel bij vleeseters, planteneters en 

alleseters. 

kunnen een vergelijkend overzicht geven 

van de verbanden tussen bouw en functie 

van de huid bij de verschillende klassen 

der gewervelde dieren. 


2. Aanpassingen van het skelet van 

gewervelde dieren aan de manier van 

bewegen op het land, in het water en in 

de lucht 

3. Het gebit van een dier is aangepast 

aan de aard van het voedsel: vleeseter, 

planteneter (knaagdier, hoefdier), 

alleseter 

4. Vergelijking van de structuur-functierelaties 

i.v.m. de huid bij 

verschillende klassen der gewervelde 

dieren 

Wijs ook op de aanhechtingsplaats van spieren, op de groeilijnen (bijvoorbeeld op 

de schelp van veel weekdieren) en op de vervelling van geleedpotigen. Ook het 

inwendig skelet van inktvissen en van zeesterren en het benig pantser van 

schildpadden en krokodillen kunnen ter sprake komen. 

2. Door een vergelijkende studie van verschillende geraamten uit de schoolverzameling 

komt men tot de aanpassingen aan het skelet i.v.m. de voortbeweging: 

- springers (kikker, konijn), lopers (paard, rund), gravers (mol) en kruipers 

(hagedis, slang, schildpad) op het land; 

- zwemmers in het water; 

- vliegers (vogel, vleermuis) in de lucht. 

Bij organismen met looppoten onderscheidt men zoolgangers (mens), teengangers 

(hond, kat) en hoefgangers (paard, rund, schaap). 

Een bezoek aan een dierentuin of aan een museum geeft de mogelijkheid het 

onderwerp verder uit te breiden met klimmers (apen), in het water levende 

zoogdieren (dolfijn, zeehond, walvis), loopvogels, kangoeroes, pinguïns, e.a. 

Slechts indien de geschikte skeletten of skeletonderdelen ontbreken zal men 

beroep doen op dia's of afbeeldingen. 

3. Door observatie van het gebit in de schedel van een vleeseter (hond, kat), een 

knaagdier (konijn), een hoefdier (paard) en een alleseter (varken) worden de 

kenmerken van de tanden, typisch voor de aard van het voedsel, benadrukt. 

4. Als syntheseles worden de huidstructuren van de verschillende klassen der 

gewervelde dieren overzichtelijk weergegeven.

1e graad 33 


5.2 Specifieke doelstellingen, leerinhouden en pedagogisch-didactische wenken 2 de jaar 

B15 

B15 

U 

B18 

U 

U 


de leerlingen 

kunnen de delen van een meeldraad en 

een stamper benoemen en aanduiden 

kunnen de functie beschrijven in relatie 

met de voortplanting. 

kunnen de begrippen bestuiving, 

kruisbestuiving, buurbestuiving en 

zelfbestuiving verklaren. 

kunnen manieren waarop het stuifmeel 

overgebracht wordt op de stempel 

beschrijven. 

kunnen aanpassingen van 

insectenbloeiers 

toelichten. 

aan de bestuiving 

kunnen aanpassingen van windbloeiers 

aan de bestuiving toelichten. 

Leerinhouden 2 de jaar Pedagogisch didactische wenken 

A. Natuurobservatie 

1. Voortplanting van de zaadplant 

1.1 Bouw en functie van een 

meeldraad en een stamper 

delen en functies van meeldraad en 

stamper 

1.2 Bestuiving 

Bestuiving, kruisbestuiving, buurbestuiving 

en zelfbestuiving 

Bestuiving door: wind, insecten, 

water, mens 

Aanpassingen van insectenbloeiers aan 

bestuiving. 

Aanpassingen van windbloeiers aan 

bestuiving. 


Men herhaalt de delen van de bloem. Er wordt nu dieper ingegaan op de bouw 

van een meeldraad: in een rijpe helmknop zijn er helmhokjes waarin zich 

stuifmeelkorrels bevinden. In elke stuifmeelkorrel komt een mannelijke 

voortplantingscel voor. Men verduidelijkt het begrip helmhokje d.m.v. een macromodel, 

van een dia of van een afbeelding. 

Ook de aanwezigheid van een of meer zaadbeginsels in een vruchtbeginsel wordt 

aan de hand van een macromodel, van een dia of van een afbeelding 

geïllustreerd. Men kan een doorsnede van een voldoende groot vruchtbeginsel 

met de (stereo)loep laten observeren. In alcohol bewaarde stampers van tulpen 

zijn daarvoor heel geschikt. 

Er wordt gewezen op de aanwezigheid van een vrouwelijke voortplantingscel in 

het zaadbeginsel. De aandacht wordt gevestigd op het vaak onregelmatig oppervlak 

van stempels en stuifmeelkorrels. Stempels van o.a. Begonia, Pelargonium, 

Fuchsia, Oost-Indische kers of tulp zijn geschikt materiaal; het oppervlak van 

stuifmeelkorrels kan op dia's van micropreparaten of op afbeeldingen waargenomen 

worden. 

De begrippen bestuiving, kruis-, buur- en zelfbestuiving worden verduidelijkt met 

behulp van schematische voorstellingen of van een film. 

De bestuiving door de wind en door insecten wordt benadrukt en eventueel aangevuld 

met de bestuiving door water (bijvoorbeeld bij het hoornblad) en door de 

mens. Men zorgt voor geschikt illustratiemateriaal. 

De aanwezigheid van een opvallend gekleurde kroon, van kleverig of stekelig 

stuifmeel, van nectarklieren, van een nectarmerk en van een bloemgeur wordt op 

levend materiaal bestudeerd. Ook de relatie tussen de bloembouw en de bestuiving 

door bepaalde insecten kan behandeld worden (bijvoorbeeld witte dovenetel 

en hommel). 

Men wijst op de onopvallende, geurloze bloemen zonder nectar, op de vrijhangende 

meeldraden, op de grote hoeveelheid licht stuifmeel en op de grote, vaak 

veervormige stempels. Brandnetel, grassen, grove den en hazelaar laten toe deze 

aanpassingen te illustreren

1e graad 34 


B15 

U 

B15 

B 15 

U 

B23 

B19 

B13 

B21 

B23 


de leerlingen 

kunnen 

verklaren. 

het begrip bevruchting 

kunnen verschijnselen die de bevruchting 

voorafgaan verwoorden. 

kunnen de wijze waarop een zaad 

ontstaat verwoorden. 

kunnen de wijze waarop een vrucht 

ontstaat verwoorden. 

kunnen enkele manieren waarop 

zaadplanten zich ongeslachtelijk vermenigvuldigen 

toelichten. 

kunnen in een biotoop gerichte 

waarnemingen verrichten 

kunnen voorbeelden geven waaruit 

blijkt dat de mens natuur en milieu 

beïnvloedt en dat hierdoor het biologisch 

evenwicht kan gewijzigd worden; 

kunnen met behulp van 

determineertabellen van planten, dieren 

en zwammen uit de bestudeerde 

levensgemeenschap inventariseren. 


1.3 Bevruchting 

Bevruchting. 

Ontstaan van een stuifmeelbuis. 

1.4 Zaad- en vruchtvorming 

Bevruchte eicel → miniatuurplantje 

Zaadbeginsel → zaad 

Vruchtbeginsel → vrucht 

1.5 Ongeslachtelijke vermenigvuldiging 

Op natuurlijke wijze: 

bol,stengelknol,wortelknol,wortelstok,uitlo 

pers,broedknoppen. 

Op kunstmatige wijze: 

stekken,afleggen,enten 

2. Studie van een biotoop naar 

keuze 

Bij de uitwerking van dit hoofdstuk 

moet minstens één halvedag-excursie 

(of een equivalent) gedaan worden 

2.1 Inventariseren van planten, 

dieren en zwammen uit de 

bestudeerde levensgemeenschap 

Het begrip bevruchting wordt omschreven als het versmelten van de kern van een 

mannelijke met die van een vrouwelijke voortplantingscel. 

Uit de stuifmeelkorrel groeit, onder invloed van het zoete stempelvocht, een 

stuifmeelbuis doorheen de stijl naar een zaadbeginsel. Op de stempel van 

wilgenroosje kan men kiemende pollen laten waarnemen. Het proces kan ook verduidelijkt 

worden met film, met afbeeldingen en schematische voorstellingen. 

Uit de bevruchte eicel ontwikkelt zich een miniatuurplantje, de kiem. Uit de rest 

van het zaadbeginsel ontstaan de overige delen van het zaad, o.a. het 

reservevoedsel. 

Gelijktijdig met de zaadvorming groeit het vruchtbeginsel uit tot een vrucht. De 

overgang van vruchtbeginsel naar rijpe vrucht kan goed waargenomen worden bij 

planten met een bloemtros (wilgenroosje, zandkool, koolzaad) en bij het vlasbekje. 

Hoe de jonge vrucht uitgroeit tot een rijpe vrucht is duidelijk waar te nemen o.a. bij 

de erwt, de Oost-Indische kers en de mergpompoen (courgette). 

Bollen (tulp, ui), stengelknollen (aardappel, krokus), wortelknollen (speenkruid, 

dahlia), wortelstokken (dovenetel, akkerpaardenstaart), uitlopers (hondsdraf, 

aardbei) en broedknoppen (Kalanchoe daigremontiana) zijn voorbeelden van organen 

die een rol spelen bij de ongeslachtelijke vermenigvuldiging van planten. 

De observatie gebeurt bij voorkeur op vers materiaal. 

2 lestijden verwerking gecombineerd met halve dag excursie 

zie verder hoofdstuk 4.3.4 studie van een biotoop 

Wanneer de gelegenheid zich voordoet wijst men op mogelijke bedreigingen voor 

het biotoop. In elk geval benadrukt men dat planten, dieren en zwammen zo 

weinig mogelijk zullen beschadigd worden. Het spreekt vanzelf dat de verzamelde 

dieren, na onderzoek, teruggeplaatst worden in hun milieu 

Het inventariseren van organismen kan gebeuren op toevallig gekozen plaatsen of 

langs een transectlijn. Afhankelijk van het terrein kan zowel het gebruik van de 

kwadraatmethode als van de priemraamtechniek toegepast worden. 

Bij het determineren steunt men in de eerste plaats op de parate kennis van de

1e graad 35 


B20 

B13 

B21 

B15 

B16 

B16 

B16 

B16 

B23 

B17 

B18 

B18 

B23 


de leerlingen 



kennis in het dagelijks leven; 

kunnen zelfstandig met 

determineertabellen werken 


benoemen en de bouw van een zaadplant 

beschrijven in relatie met de fotosynthese, 

de opneming van stoffen en 

de voortplanting 

kunnen verduidelijken dat de 

organismen van een biotoop een 

levensgemeenschap vormen waarin 

voedselrelaties voorkomen. 

kunnen de begrippen voedselketen en 

voedselweb hanteren 

kennen het belang van producenten, 

consumenten en reducenten 

kunnen voedselrelaties in een gekozen 

biotoop opsporen. 

kunnen met voorbeelden illustreren dat 

de omgeving het voorkomen van 

levende wezens beïnvloedt en omgekeerd 

kunnen met voorbeelden illustreren dat 

levende wezens aangepast zijn aan hun 

omgeving; 

kunnen aanpassingen van organismen 

aan het milieu opsporen en verklaren. 

kunnen duidelijk maken dat organismen 

door dit proces direct of indirect van die 

groene planten afhankelijk zijn 

Opsporen van enkele abiotische 


leerlingen; daarnaast worden ook naslagwerken geraadpleegd (o.a. geïllustreerde 

flora, vogelgids, insectengids, dierensporengids, schelpengids, dichotome tabellen). 

2.2 Gebruik van determineertabellen Voor het determineren van de waargenomen organismen beperkt men zich niet 

meer tot de determineerblaadjes van het eerste leerjaar. Met eenvoudige dichotome 

tabellen wordt deze vaardigheid verder ingeoefend. Men verduidelijkt 

vooraf de ongekende begrippen. Het is uiteraard niet noodzakelijk telkens tot op 

de soort te determineren. 

Op http://determinatie.tripod.com/ vind je een interactieve determineertabel van 29 

veel voorkomende bomen en struiken. De determinatie gebeurt a.d.h. van 

tekeningen. Op het einde krijg je foto’s en informatie van de gevonden 

boom/struik. 

2.3 Opsporen van voedselrelaties 

voedselketen 

voedselweb 

biotoop 

levensgemeenschap 

producenten, reducenten, 

consumenten 

2.4 Opsporen van aanpassingen van 

organismen aan het milieu 

voorbeelden van aanpassingen van 

organismen aan het milieu 

voorbeelden o.a. schutkleur, ademen 

in water, bewegen op het land en in 

het water 

2.5 Opsporen van enkele abiotische 

factoren eigen aan het biotoop 

Voedselrelaties tussen de organismen van de bestudeerde levensgemeenschap 

worden afgeleid uit waarnemingen op het terrein of opgezocht in de literatuur. 

Deze kunnen leiden tot het opstellen van voedselketens en van een voedselweb. 

De aanpassingen van een organisme aan zijn biotoop kunnen zowel op het terrein 

als in de klas behandeld worden.

1e graad 36 



de leerlingen 


B23 factoren, eigen aan het biotoop. factoren, eigen aan het biotoop 

onder andere 

B15 

B18 

B15 

B14 

B14 

B16 

B23 

B16 

B14 

B15 

B16 

B23 

B23 

kunnen de betekenis van de groene 

plant als verdamper van bodemwater 

verklaren. 


plant als producent van zuurstof 

verklaren. 


plant als producent van voedsel 

verklaren 

Kunnen aantonen van voedselrelaties 

tussen de organismen in een levensgemeenschap: 

voedselketens. 

Kunnen omschrijven en verklaren van 

voedselrelaties tussen producenten, 

consumenten en reducenten. 

kunnen de voorwaarden voor 

zuurstofgasproductie bij planten als onderdeel 

van het fotosyntheseproces 

verklaren 

kunnen de voedselrelaties tussen 

producenten, consumenten en 

reducenten beschrijven en verklaren 


voedselrelaties 

− hoogteverschillen 

− temperatuur 

− kwaliteit van het water 

(hardheid, zuurtegraad, 

nitraatgehalte enz.) 

− lichtintensiteit 

3. Relaties in de natuur 

3.1 De groene plant als producent van 

voedsel en zuurstofgas 

3.2 Betekenis van de groene plant als 

verdamper van water 

3.3 Voedselrelaties in een biotoop 

voedselketens 

fotosynthese 

3.4 Producenten, consumenten, 

reducenten 

Lestijden 4 

Door middel van de klassieke trechterproef of door de opstelling met de assimilatieklok 

kan de zuurstofgasproductie bij waterpest of bij Vallisneria gedemonstreerd 

worden. Voor men het gevormde gas onderzoekt, wordt met een proef 

aangetoond dat een gloeiende houtspaander opvlamt in zuurstofgas (te bereiden 

uit "zuurstofwater" [waterstofperoxide] met mangaandioxide als katalysator). 

Het is ook mogelijk de vorming van zuurstofgas te illustreren met de indigokarmijnmethode. 

Eventueel herhaalt men de vorming van zetmeel of glucose in groene plantendelen 

en sticht d.m.v. een leergesprek het begrip fotosynthese. Het belang van dit 

proces voor de productie van zuurstofgas en van voedsel wordt benadrukt. 

Zowel waarnemingen tijdens de excursie als geschikt filmmateriaal kunnen aangewend 

worden om het begrip voedselketen te herhalen en om de begrippen producent, 

consument (van de 1ste, 2de, 3de, ... orde) en reducent te verduidelijken. 

Het belang van de reducenten bij de afbraak van afgestorven organismen en bij 

het vormen van minerale voedingsstoffen wordt onderstreept; de opruimers zijn 

een onmisbare schakel in de kringloop van de stof.

1e graad 37 


B16 

B21 

B16 

B21 

B16 

B23 

B16 

B23 

B16 

B19 

B19 

B23 

B17 

B19 

B20 

VM1 

B17 

B19 

B20 


de leerlingen 

voedselrelaties 

kunnen een voedselpiramide opstellen 

en interpreteren 

kunnen een voedselweb opstellen en 

interpreteren. 

kunnen het begrip habitat omschrijven 

en voorbeelden ervan geven. 

kunnen het begrip niche omschrijven 

en voorbeelden ervan geven. 


concurrentie 

kunnen het begrip biologisch 

evenwicht beschrijven en ervan 

voorbeelden geven. 

kunnen aan de hand van een voorbeeld 

verstoring van het biologisch 

evenwicht toelichten. 

kunnen oorzaken en gevolgen van 

verstoring van het biologisch toelichten. 

zijn gericht op milieubewust gedrag. 


3.5 Voedselpiramide Observaties tijdens de excursie en het opzoeken van voedselrelaties en van 

cijfergegevens in dat verband kunnen leiden tot het opstellen van een aantallenpiramide. 

Men wijst er op dat groene planten de basis vormen van de piramide 

en dat predatoren (en parasieten) het hoogste voedselniveau vormen. Men 

vermeldt ook de opstapeling van giftige stoffen (zoals zware metalen en insecticiden) 

in de voedselketen en de gevolgen daarvan voor de hogere voedselniveaus. 

3.6 Voedselweb Wanneer binnen een levensgemeenschap (bijvoorbeeld in een vijver) verschillende 

voedselketens met één of meer gemeenschappelijke schakels werden 

opgesteld, kan men een voedselweb samenstellen. 

3.7 Habitat, niche, concurrentie Uit het voorkomen van organismen op een specifieke plaats met welbepaalde 

vochtigheidsgraad, met geschikte bodem, met aangepaste hoeveelheid licht 

e.d.m., kan het begrip habitat worden afgeleid. 

Het begrip niche wordt omschreven als de taak die een organisme binnen een 

levensgemeenschap vervult. Van enkele tijdens de excursie of op een film 

waargenomen dieren tracht men de niche te achterhalen. 

Concurrentie treedt op wanneer twee organismen in een zelfde omgeving een 

zelfde niche hebben. Aan de hand van voorbeelden wordt het al of niet optreden 

van concurrentie tussen organismen met een zelfde habitat geïllustreerd 

3.6 Biologisch evenwicht 

4. Milieuzorg 

4.1 Aspecten van milieubescherming 

Eventueel een uitwerking van een project 

al of niet ter vervanging van een excursie 

In een levensgemeenschap is er biologisch evenwicht als het aantal individuen 

van elke soort nagenoeg constant blijft. Het behoud en het herstel van een 

dergelijke toestand kan d.m.v. prooi-predatorrelaties worden verduidelijkt. 

Aan de hand van schematische voorstellingen, film en computersimulatie kunnen 

de verstoring van het biologisch evenwicht en de gevolgen ervan behandeld 

worden. Men wijst er op dat vooral de mens dit evenwicht verbreekt 

Te integreren in de uitstap en andere lessen eventueel kan 1 bijkomende lestijd 

hieraan besteed worden. In enkele provincies kan de theorie in praktijk omgezet 

worden door een halve werkdag educatief natuurbeheer. Hier krijgen de leerlingen 

de kans om het beheer van een natuurgebied in de buurt van hun school zelf aan 

den lijve te ondervinden. Door zulke halve werkdag begrijpen de leerlingen 

waarom natuurbeheer noodzakelijk is en hoe we de verschillende soorten 

biotopen in de praktijk kunnen behouden. Deze werkdagen educatief

1e graad 38 


B20 

VM9 

VM2 

VM3 

VM9 

B17 

B19 

B20 

B23 

VM1 

VM2 

B17 

B19 

B20 

B23 

VM1 

VM2 

VM10 

B17 

B19 

B20 

B23 

VM1 

VM2 

VM10 

VM11 

B17 

B19 

B20 

B23 


de leerlingen 

zijn bewust van enkele fundamentele 

aspecten van natuurbehoud en 

natuurbeheer. 



waterverontreiniging en van de middelen 

om deze milieuverstoring te voorkomen 




luchtverontreiniging en van de 

middelen om deze milieuverstoring te 

voorkomen of te verhelpen. 



bodemverontreiniging en van de 

middelen om deze milieuverstoring te 

voorkomen of te verhelpen. 



geluidshinder en van de middelen om 


al of niet ter vervanging van een excursie 

4.1.1 educatief natuurbeheer 

4.1.2 milieuzorg op school 

4.2 Aspecten van milieuverstoring 

te kiezen uit onder andere: 

bodemverontreiniging 

luchtverontreiniging 

bodemerosie 

wateroverlast 

watervervuiling 

mestoverschot 

lichtvervuiling 

geluidsoverlast 

natuurbeheer worden volledig begeleid door professionele educatieve 

medewerkers. 

Hier gelden dezelfde pedagogisch-didactische wenken en didactische middelen 

als voor het eerste leerjaar (fundamenteel deel: verkenning van een biotoop - 3). 

Zowel waterverontreiniging, luchtverontreiniging, bodemverontreiniging en geluidshinder 

komen nu aan bod. In een syntheseles worden, naast deze vormen van 

verontreiniging, ook natuurbehoud en natuurbeheer behandeld. 

Dit is noodzakelijk om de occasioneel opgemerkte en besproken deelaspecten 

van milieuzorg aan te vullen en in een duidelijk overzicht weer te geven 

Aspecten van groene school, mos-project kunnen hier aangewend worden. Dit 

kan ook onder de vorm van een GWP al of niet in eigen omgeving. Ook de 

natuureducatieve centra kunnen ondersteuning geven. 

Op vele plaatsen kan chemische, organische of thermische vervuiling van het oppervlaktewater 

worden vastgesteld. Dat die vervuiling het gevolg is van de grote bevolkingsdichtheid 

en van het veelvuldig gebruik van water (drink-, was-, spoelen koelwater, 

oplosmiddel, transportweg) behoort tot de parate kennis van de leerlingen. 

Men beklemtoont het verband tussen de vervuiling en de gevolgen voor het milieu: 

o.a. reukhinder, vissterfte, ongeschiktheid als drinkwater (zonder voorafgaande zuivering). 

Waarnemingen in de onmiddellijke omgeving (o.a. muf klaslokaal, draaiende motor, 

rokende schoorsteen) laten toe verontreiniging vast te stellen. De industrie, de huisbrandprocessen 

en het autoverkeer worden als voornaamste bronnen van vervuiling 

aangehaald. 

Er wordt aandacht besteed aan de gevolgen van luchtverontreiniging: o.a. ziekten 

van de ademhalingsorganen, aantasting van de ozonlaag en zure neerslag (beschadiging 

van gebouwen en aantasting van bossen). 

Als mogelijke maatregelen om luchtvervuiling te beperken kan men o.a. vermelden: 

correct laten afstellen van motoren en verbrandingsinstallaties, gebruik van loodvrije 

benzine en van stookolie met een laag zwavelgehalte, zoeken naar en het 

aanwenden van andere, milieuvriendelijke energiebronnen. 

Bespreking van de betekenis van de bodem voor de landbouw en voor de winning 

van drinkwater laat toe de gevolgen van de vervuiling door meststoffen, door 

biociden en door huishoudelijk en industrieel afval duidelijk te stellen. Ook kan de 

relatie worden gelegd met de vervuiling van het oppervlaktewater. 

Schoonmaakacties, het plaatsen van containers, selectieve ophaling (o.a. van glas, 

papier, kroonkurken, geneesmiddelen en batterijen) en recyclage kunnen door de

1e graad 39 



de leerlingen 

B23 deze milieuverstoring te voorkomen of 

te verhelpen. 

B8 

B8 

B8 

B10 

B10 

B10 

B21 

U 

kunnen het belang van de stofwisseling 

beschrijven voor de instandhouding 

van het menselijk lichaam 

kunnen verduidelijken dat het 

opnemen, het transport en de 

verwerking van voedingsstoffen en 

zuurstofgas een belangrijke rol spelen; 

kunnen het belang van de voeding voor 

de stofwisseling aantonen. 

kunnen het verband aantonen tussen 

de kwaliteit en de kwantiteit van de 

voeding en de gezondheid. 

zien in dat ze hun eigen voedingsgewoonte 

kunnen bepalen en bijsturen 

kunnen de relatie tussen voedingsmiddelen, 

voedingsstoffen en nutriënten 

toelichten. 

kunnen eenvoudige grafische 

voorstellingen en tabellen interpreteren. 

Kunnen een herkenningsmiddel voor resp. 

water, zetmeel, glucose, eiwitten en vetten 


B. Mens en Gezondheid 

1. Voeding en vertering 

1.1 Zich voeden, een noodzakelijke 

levensfunctie 

stofwisseling 

energieproductie 

1.1 Voedingsmiddelen, voedingsstoffen, 

nutriënten 

bespreking verpakkingen 

-Herkenningsmiddelen voor water, 

zetmeel glucose eiwitten en vetten 

leerlingen daadwerkelijk gesteund worden om de aangroei van de afvalberg af te 

remmen 

Met een sonometer kunnen metingen uitgevoerd worden op plaatsen met uiteenlopende 

geluidssterkte. Ook persoonlijke ervaringen, zoals het lawaai op de speelplaats, 

het geluidsniveau van een popconcert of de stilte in een bos, kunnen aanknopingspunten 

zijn. Om geluidsintensiteiten te vergelijken bespreekt men de decibelschaal. 

In ieder geval zal aandacht worden besteed aan de gevolgen van overdreven 

lawaai, zoals beschadiging van het gehoororgaan, het onmogelijk maken van 

geestesarbeid, het opdrijven van de zenuwspanning en het verstoren van de slaap. 

Mogelijke manieren om geluidshinder te beperken zijn o.a. het plaatsen van geluidwerende 

panelen, het planten van boomgordels, het naleven van de bestaande 

reglementering. 


1.1 Men wijst op de noodzaak van voedsel om spierarbeid te verrichten, om de 

lichaamstemperatuur op peil te houden, om te groeien, om afgestorven weefsels 

te vervangen en om zich tegen ziekten te verdedigen 

Voedingsmiddelen bevatten één of meerdere voedingsstoffen: water, mineralen, 

vitaminen, sachariden of koolhydraten (o.a. zetmeel en glucose), eiwitten en vetten. 

Nutriënten zijn bestanddelen die zó klein zijn dat ze uit de dunne darm in het 

bloed kunnen opgenomen worden. 

Proefondervindelijk kan men in voedingsmiddelen water opsporen d.m.v. kobaltchloridepapier 

zetmeel d m v een dijoodoplossing glucose en eiwitten d m v

1e graad 40 


U 


de leerlingen 


correct gebruiken zetmeel, glucose, eiwitten en vetten. chloridepapier, zetmeel d.m.v. een dijoodoplossing, glucose en eiwitten d.m.v. 

geschikte teststrookjes, vetten d.m.v. de vetvlekproef. Uiteraard is het noodzakelijk 

elk nieuw herkenningsmiddel in te leiden met een voorproef. 

kunnen de begrippen bouwstoffen, brandstoffen, 

beschermende stoffen en 

voedingsvezels verklaren. 

U kunnen het begrip vertering verklaren en 

de noodzaak voor de opneming van nutriënten 

in het bloed aantonen. 

B9 

VG 2 

B9 

VG 2 

kunnen de functie van het spijsverteringsstelsel 

omschrijven. 

kunnen de delen van het 

spijsverteringstelsel 

aanduiden 

benoemen en 

1.3 Bouwstoffen, brandstoffen, beschermende 

stoffen, voedingsvezels 

Door de verbranding van suiker of van een pindanoot, waarbij de vrijkomende 

warmte wordt aangewend voor de opwarming van een gekende hoeveelheid 

water, wordt de rol van het voedsel als brandstof (energieproducent) verduidelijkt. 

Sachariden en vetten gebruiken we hoofdzakelijk als brandstoffen. Eiwitten 

worden vooral als bouwstoffen aangewend; ook water en mineralen zijn bouwstoffen. 

Vitaminen en sommige mineralen beschermen ons tegen ziekten; het zijn beschermende 

stoffen. 

Hoewel voedingsvezels met de faeces worden uitgescheiden, vervullen ze toch 

een belangrijke rol: ze stimuleren de darmwerking en normaliseren de consistentie 

van de uitwerpselen. 

1.4 Vertering Men gebruikt dialyseerslang om de doorlatende eigenschappen van de darmwand 

na te bootsen en om aan te tonen dat zetmeel niet als dusdanig in het bloed kan 

opgenomen worden. Hieruit volgt de noodzaak van de vertering: het afbreken van 

voedingsstoffen tot kleinere bestanddelen of nutriënten, die doorheen de darmwand 

in het bloed opgenomen worden. Het verteringsproces kan gevisualiseerd 

worden door een eenvoudig model (bijvoorbeeld met in elkaar geschoven lucifersdoosjes). 

De vertering van zetmeel tot glucose kan aangetoond worden door de kleur van 

een met dijoodoplossing gekleurde zetmeelsuspensie te vergelijken met de kleur 

die optreedt in een gelijkaardige suspensie waaraan speeksel werd toegevoegd; in 

beide gevallen gaat men de aanwezigheid van glucose na. 

Dat de gevormde glucose wél door de darmwand gaat, wordt eveneens met dialyseerslang 

geïllustreerd. 

De eiwit- en vetvertering wordt behandeld met behulp van een schema of van een 

model. 

1.5 Bouw en functie van het spijsverteringsstelsel 

functie spijsvertering 

spijsverteringsorganen 

De mondholte (met de tanden, de tong en de speekselklieren), de keelholte, de 

slokdarm, de maag, de twaalfvingerige darm, de lever, de alvleesklier, de dunne 

darm, de blinde darm, het wormvormig aanhangsel of appendix, de dikke darm, de 

endeldarm en de aars of anus worden als delen van het spijsverteringsstelsel op 

een model van de menselijke romp gelokaliseerd en op een schema aangeduid. 

Samen met de bouw behandelt men ook de functie van deze organen. Hierbij 

wordt de nadruk gelegd op de productie van spijsverteringssappen (door de 

speekselklieren de maag de alvleesklier en de dunne darm) en op de rol van de

1e graad 41 


B10 

B20 

B21 

VG2 

VG2 

VG2 

B8 

B8 

B8 


de leerlingen 

zijn attent op een kwalitatief en 

kwantitatief gezonde voeding en op een 

goede hygiëne van het spijsverteringsstelsel. 

kunnen hun eigen voedingsgewoonten 

evalueren en eventueel bijsturen. 



kennis in het dagelijks leven. 







zuurstofgas een belangrijke rol spelen; 

kunnen de noodzaak van de 

ademhaling 

toelichten. 

voor de stofwisseling 

B21 kunnen de verschillen in samenstelling 

van in- en uitgeademde lucht geven en 

verklaren. 


1.6 Gezonde voeding en gezondheidszorg 

voor de spijsvertering 

2. Ademhaling 

2.1 Ademen als noodzakelijke 

levensfunctie 

stofwisseling 

energieproductie 

2.2 Samenstelling van de ademlucht 

speekselklieren, de maag, de alvleesklier en de dunne darm) en op de rol van de 

lever bij het verteringsproces. Er wordt gewezen op de darmperistaltiek, op het 

opnemen van nutriënten in de dunne darm en op het opslorpen van water in de 

dikke darm. 

Er wordt aandacht besteed aan de relatie tussen de oppervlaktevergroting door 

darmplooien en -vlokken in de dunne darm en de resorptie (geïllustreerd door 

middel van een dia, van een micropreparaat of door een eenvoudig model). 

Bij de behandeling van de gezondheidszorg voor de spijsvertering wordt zeker 

gewezen op het belang van een evenwichtige voeding (voedingspiramide). Daarnaast 

kan men aandacht besteden aan de nadelige gevolgen van overmatig zout-, 

suiker-, vet- en alcoholgebruik. Ook oorzaken, gevolgen en preventieve 

maatregelen i.v.m. aandoeningen zoals maagzweer, cariës, diarree en 

verstopping kunnen ter sprake komen. 

De in behandelde onderwerpen kunnen bij de leerlingen leiden tot inzicht in eigen, 

verkeerde voedingsgewoonten en tot bijsturing ervan. 


Vermits de ademhaling onbewust gebeurt, merken we ze enkel na een flinke 

lichamelijke inspanning en in ademnood (bijvoorbeeld na het inhouden van de 

adem). Men benadrukt dat het daarbij gaat om een gebrek aan zuurstofgas, nodig 

voor het onderhouden van het verbrandingsproces. 

Proefondervindelijk (pyrogallol, kaarsproef) kan worden aangetoond dat ingeademde 

lucht 1/5 zuurstofgas bevat. Met kalk- of barietwater demonstreert men 

dat uitgeademde lucht meer koolstofdioxide bevat dan ingeademde. Door uit te 

ademen op een spiegeltje of d.m.v. kobaltchloridepapier illustreert men de 

aanwezigheid van waterdamp. Precieze gegevens i.v.m. de procentuele samenstelling 

van in- en uitgeademde lucht worden in de literatuur opgezocht. 

De analogie tussen ademhalings- en verbrandingsverschijnselen kan verduidelijkt 

worden d.m.v. een brandende kaars

1e graad 42 


B9 

B9 


de leerlingen 

kunnen de delen van het 

ademhalingstelsel 

aanduiden 

benoemen en 

kunnen de functie van het ademhalingsstelsel 

omschrijven. 

U kunnen verschijnselen die zich voordoen 

bij de adembewegingen beschrijven. 

U 

U 

B11 

B20 

VG4 

VG5 

VG10 

B8 

kunnen verschijnselen die zich voordoen 

bij de gaswisseling in de longen 

verwoorden . 

kunnen verschijnselen die zich voordoen 

bij de gaswisseling in de weefsels 

verwoorden 


belangrijkste risico’s en gevaren voor 

de ademhalingswegen.. 




hebben aandacht voor 

gezondheidsaspecten van de 

ademhaling. 



2.3 Bouw en functie van het ademhalingsstelsel 

De mond-, neus- en keelholte, de strotklep, de luchtpijp, de luchtpijptakken of 

bronchiën, de longtakken, de longtakjes, de longtrechtertjes en de longblaasjes 

met de longhaarvaten worden als delen van het ademhalingsstelsel besproken en 

op een schema aangeduid. Het longvlies, de grote elasticiteit van het longweefsel, 

de kraakbeenringen, de steeds verder gaande vertakkingen van de luchtpijp en 

van de bloedvaten kunnen waargenomen worden tijdens de dissectie van een 

schapen- of van een varkenslong. 

2.4 Adembewegingen De beweging van de ribben d.m.v. tussenribspieren en de daaruit voortvloeiende 

volumeveranderingen van de borstkas kunnen geïllustreerd worden met een model; 

ook de werking van het middenrif kan men op die manier verduidelijken. Er 

wordt gewezen op de rol van het longvlies, het borstvlies en het pleuravocht. 

Belangrijk is te beklemtonen dat de longen als gevolg van de adembewegingen 

passief ventileren. Door de ademfrequentie in rust te vergelijken met deze na een 

lichamelijke inspanning kan de relatie tussen het ademhalen, de verbranding, de 

energieproductie en de mogelijkheid tot het leveren van arbeid worden behandeld 

2.5 Gaswisseling 

diffusie 

− in de longen 

− in de weefsels 

2.6 Gezondheidszorg voor de 

ademhaling 

3. Bloed, bloedvaten en 

bloedsomloop 

3.1 Samenstelling en functies van het 

bloed 

Vergelijking van de samenstelling van de in- en uitgeademde lucht laat toe te besluiten 

dat er in de longen gaswisseling plaatsgrijpt. Uit de wanddikte van de verschillende 

delen volgt dat dit gebeurt in de longblaasjes. Een schema kan de diffusie 

van zuurstofgas en van koolstofdioxide doorheen de wanden van de longblaasjes 

en van de haarvaten verduidelijken. Het belang van het grote totale 

oppervlak van de longblaasjes wordt zeker benadrukt. 

De gaswisseling in de weefsels wordt vergeleken met deze in de longblaasjes 

Men wijst op het belang van bewegingsrecreatie, van zuivere lucht, op het vermijden 

van een plotse afkoeling na fysieke inspanning en op het nut van luchtbevochtiging. 

Ook het verzorgen van zelfs kleine infecties van de ademhalingswegen 

(verkoudheid, keelpijn) om complicaties (bronchitis, longontsteking, pleuritis) te 

voorkomen, wordt besproken. In ieder geval zal men voldoende aandacht besteden 

aan de nadelige gevolgen van roken. Vergelijking van longweefsel van een 

roker en van een niet-roker, bijvoorbeeld op dia, laat toe te besluiten dat de afgezette 

teerproducten de gaswisseling in de longen sterk hinderen. Cijfergegevens 

tonen aan dat rokers een groter risico lopen op kanker (www.kanker.be) en op 

hart- en vaatziekten. 

Ook de eerste hulp die men verleent aan iemand in ademnood kan behandeld 

worden. Via het Rode Kruis kan men daarover nuttige informatie krijgen. 

Aantal lestijden: 4

1e graad 43 


B8 

B9 

B9 

B20 


de leerlingen 






zuurstofgas hierbij een belangrijke rol 

spelen; 

kunnen de samenstelling van het bloed 

omschrijven 

kunnen de functie van het bloed 

omschrijven 




B9 kunnen het verschil tussen slagaders, 

aders en haarvaten verwoorden. 


bloed 

vaste en vloeibare bestanddelen van 

het bloed 

functies van het bloed 

3.2 Bouw en functie van de bloedvaten 

aders 

slagaders 

3.1.1 Om de samenstelling te onderzoeken gebruikt men oxalaathoudend en 

niet-oxalaathoudend bloed van een slachtdier. 

Het voorkomen van een stremstof (fibrinogeen) wordt afgeleid uit de stremming 

van niet-oxalaathoudend bloed. Plasma zonder fibrinogeen wordt serum 

genoemd. 

Door het oxalaathoudend bloed te centrifugeren of door het in de koelkast te 

bewaren (enkele druppels tolueen toevoegen) kan men de vaste bestanddelen (de 

cellen) scheiden van het plasma. Macroscopisch kan men waarnemen dat het volume 

rode bloedcellen groter is dan het volume witte. Men wijst op de aanwezigheid 

van rode bloedkleurstof of hemoglobine. 

De microscopische bouw van rode bloedcellen, van witte bloedcellen, van bloedplaatjes 

en hun relatieve aantallen kan men observeren op een handelspreparaat 

of op een afbeelding. Het absolute aantal cellen van elke soort per volume-eenheid 

wordt meegedeeld. 

In vers plasma kan men, met behulp van teststrookjes, glucose en eiwitten 

aantonen. 

De helderrode kleur van zuurstofrijk bloed wordt geïllustreerd door zuiver zuurstofgas 

in oxalaathoudend bloed te brengen; de donkerrode kleur van zuurstofarm 

bloed bekomt men door toevoeging van koolstofdioxide. 

3.1.2 Uiteraard kunnen de verschillende functies en de samenstelling van het 

bloed geïntegreerd behandeld worden. 

Reeds in vorige hoofdstukken kwamen het vervoer van nutriënten, van zuurstofgas 

en van koolstofdioxide aan bod. Deze gegevens worden verder aangevuld 

met het transport van afvalstoffen en van warmte. Men wijst er op dat zuurstofgas 

op de hemoglobine van de rode bloedcellen gebonden wordt. 

De witte bloedcellen spelen een rol bij de verdediging van het lichaam door de 

productie van antistoffen en door fagocytose; dit proces kan onder andere door 

middel van film worden verduidelijkt. 

Men vermeldt dat bloedplaatjes nodig zijn voor de omzetting van fibrinogeen tot 

fibrinedraden (bloedstremming). 

De bouw van de aders en van de slagaders wordt, samen met deze van het hart, 

bestudeerd tijdens de dissectie van een (varkens)hart. Men laat de verschillen in 

kleur en in bouw van de vaatwanden (wanddikte, elasticiteit) vaststellen. De bloedstroom 

in haarvaten kan met een microscoop of met een stereoloep in de staartvin 

van een aquariumvisje waargenomen worden. 

De functie van de bloedvaten wordt samen met de bouw behandeld. De aanwezigheid 

van kleppen en de zin van de bloedstroom in aders worden geïllustreerd met

1e graad 44 


U 

U 

B9 

B9 

B9 

B9 

B11 

B20 

VG2 


de leerlingen 

Kunnen de delen van het hart aanduiden 

en benoemen. 

kunnen de functie en de werking van het 

hart toelichten. 

kunnen de grote bloedsomloop 

beschrijven. 

kunnen de kleine bloedsomloop 

beschrijven 

kunnen het principe toelichten waarbij 

stoffen tussen het bloed en de weefsels 

worden uitgewisseld doorheen de wand 

van de lichaamshaarvaten. 

Kunnen het principe toelichten waarbij 

stoffen tussen het bloed en de longblaasjes 

worden uitgewisseld. 

kunnen illustreren hoe men belangrijke 

risico’s en gevaren voor het 

bloedvatenstelsel kan vermijden 




zijn gericht op het behoud van een 


haarvaten heid van kleppen en de zin van de bloedstroom in aders worden geïllustreerd met 

de proef van Harvey. Door de wanddikte van slagaders, aders en haarvaten te 

vergelijken besluit men dat de uitwisseling van stoffen tussen het bloed en de 

3.1 Bouw, functie en werking van het hart 

delen van het hart 

3.2 Grote en kleine bloedsomloop 

Grote bloedsomloop 

Kleine bloedsomloop 

Uitwisseling van stoffen tussen bloed 

en weefsels 

3.5 Gezondheidszorg voor bloedvaten 

en bloedsomloop 

weefsels in de haarvaten plaatsgrijpt. 

Tijdens de dissectie van een (varkens)hart worden de linker- en rechtervoorkamer, 

de linker- en rechterkamer, de klepvliezen met de peeskoordjes en de halvemaanvormige 

kleppen getoond. Ook de verschillende bloedvaten (longslagader, lichaamsslagader 

of aorta, longaders, onderste en bovenste holle ader) worden 

aangeduid en benoemd. 

Dat het hart de bloedstroom onderhoudt, behoort tot de parate kennis van de 

leerlingen. De hartslagfrequentie kan gemeten worden ter hoogte van de pols of 

van de halsslagader. De hartwerking wordt best geïllustreerd d.m.v. een film. Op 

schema's kan men de zin van de bloedstroom afleiden door rekening te houden 

met de contracties van voorkamers en kamers en met de stand van kleppen en 

klepvliezen. 

Door middel van film of van schematische voorstellingen kan men de bouw van de 

grote bloedsomloop illustreren. De linkerkamer, de lichaamsslagader, de slagaders, 

aders en haarvaten van de diverse organen, de onderste en bovenste holle 

ader en de rechtervoorkamer worden als delen ervan aangeduid. De zin van de 

bloedstroom wordt benadrukt. 

D.m.v. een schematische voorstelling of met een film verduidelijkt men dat zuurstofgas 

en nutriënten naar de weefsels worden gebracht en dat afvalstoffen 

worden afgevoerd. Afleiden of bepaalde bloedvaten veel of weinig zuurstofgas en 

koolstofdioxide bevatten is een mogelijke toepassing. 

Met behulp van film of van schematische voorstellingen worden de rechterkamer, 

de longslagader(s), de longhaarvaten, de longaders en de linkervoorkamer als 

delen van de kleine bloedsomloop besproken. Ook hier beklemtoont men de zin 

van de bloedstroom. 

De gaswisseling in de longen wordt kort herhaald. Men vestigt er de aandacht op 

dat de longslagader(s) zuurstofarm en dat de longaders zuurstofrijk bloed bevat- 

ten. 

Voor de preventie van hart- en vaatziekten wijst men op de noodzaak van een 

gezonde voeding (beperkt gebruik van o.a. vetten, zout en alcohol), van 

voldoende lichaamsbeweging, van het vermijden van stress en van niet-roken. Om 

het belang van deze gedragsregels te laten inzien kan men kort hartinfarct, 

atherosclerose en hoge bloeddruk bespreken.

1e graad 45 


VG4 

VG5 

B8 

B9 

B9 

B9 

B20 

B8 B9 


de leerlingen 

gezond bloedvatenstelsel. 


voor de instandhouding van het 

menselijk lichaam beschrijven 



verwerking van voedingsstoffen en van 

zuurstofgas hierbij een belangrijke rol 

spelen 

kunnen de bouw van een uitscheidingsstelsel 

bij de mens toelichten 

kunnen de werking van een uitscheidingsstelsel 

bij de mens omschrijven 



kennis in het dagelijks leven 

kunnen de betekenis van de 

uitscheiding toelichten. 

B20 zijn gericht op gezondheidszorg in 

verband met uitscheiding 

B9 

kunnen samenhang tussen het 

spijsverteringsstelsel, het ademhalingsstelsel, 

het bloed, de bloedsomloop 

en het uitscheidingstelsel bij de 

mens toelichten en bespreken. 


4. Uitscheiding 

4.1 Uitscheiding, een noodzakelijke 

levensfunctie 

Één voorbeeld te kiezen uit 

Uitscheiding via het nierstelsel 

Uitscheiding via de longen 

Uitscheiding via de huid 


Door middel van een leergesprek kan men de noodzaak van de verwijdering van 

afvalstoffen, ontstaan door verbrandings- en afbraakprocessen, laten inzien. De 

uitscheiding van koolstofdioxide, waterdamp en ureum komen zeker aan bod. 

Men behandelt bij voorkeur de ligging en de macroscopische bouw van het 

nierstelsel. De nier kan men beschrijven met behulp van een varkensnier, een 

model en/of aangepaste schematische voorstellingen. 

Uit vergelijking van cijfergegevens over de samenstelling van bloedplasma en 

urine kan de werking van de nier worden afgeleid. De microscopische bouw en de 

filtrerende werking van de nierlichaampjes worden met modellen en/of 

afbeeldingen eenvoudig voorgesteld. 

De uitscheiding van waterdamp en van koolstofdioxide door de longen kan kort 

worden herhaald. 

Op een geschikt leermiddel situeert men de zweetklieren. Hun betekenis voor de 

uitscheiding kan nader worden toegelicht. 

4.2 Gezondheidszorg Bij de behandeling van de gezondheidszorg voor het nierstelsel komen de 

noodzaak van voldoende vochtopneming en onoordeelkundig gebruik van 

geneesmiddelen zeker ter sprake. 

5. Onderlinge samenhang 

Functionele samenhang tussen 

spijsverteringsstelsel, 

ademhalingsstelsel, uitscheidingsstelsel, 

bloedsomloop 

bloed en 

Eventueel te integreren in de vorige hoofdstukken. Als synthese kan hiervoor 

bijkomend 1 lestijd worden uitgetrokken. 

Klassikaal kan men een schema opbouwen waarin de relaties tussen het leveren 

van arbeid, het verbruiken van energie en de noodzaak van het opnemen en het 

verteren van voedsel in het spijsverteringsstelsel weergegeven worden. Men benadrukt 

dat het vrijmaken van energie gebeurt door de verbranding van de 

voedende bestanddelen in de cellen. Uit deze gegevens worden de rol van het 

ademhalingsstelsel en de transportfunctie van het bloed afgeleid. De noodzaak 

van een uitscheidingsstelsel volgt uit de productie van afvalstoffen tijdens de 

verbranding.

1e graad 46 


U 

U 

U 

U 

VG10 


de leerlingen 

kunnen aanpassingen aan het spijsverteringskanaal 

van zoogdieren aan de aard 

van het voedsel toelichten. 

kunnen aanpassingen aan het spijsverteringskanaal 

van vogels aan de aard van 

het voedsel toelichten. 

kunnen factoren die de eiwitvertering 

beïnvloeden verklaren. 

kunnen een verantwoorde reanimatietechniek 

ingeval van ademstilstand toepassen. 

en/of 


MOGELIJKE AANVULLENDE INHOUDEN 

VOEDING EN VERTERING 

1. Aanpassingen aan het spijsverteringskanaal 

van gewervelde dieren aan 

de aard van het voedsel 

2. Vertering van eiwitten 

ADEMHALING 

1. Reanimatietechnieken 

en/of 


Met behulp van cijfergegevens en van afbeeldingen wordt de verhouding van de 

lengte van het darmstelsel tot de totale lichaamslengte bij enkele planten-, vleesen 

alleseters vergeleken en in verband gebracht met de verteerbaarheid van het 

voedsel. Men wijst op de verschillen in ontwikkeling van de blinde darm. Ook de 

bouw en de functie van de pens, de net-, de boeken de lebmaag van herkauwers 

worden behandeld. 

Het oppikken van steentjes door zaadeters en het vormen van braakballen bij o.a. 

uilen, reigers en meeuwen, wijzen op verschillen in het spijsverteringsstelsel. Door 

middel van afbeeldingen kan men de grootte van de krop, van de kliermaag en 

van de spiermaag (met wrijfplaat) bij zaad-, insecten-, vleesen viseters vergelijken 

en in verband brengen met de aard van het voedsel. 

De invloed van het enzym pepsine, van de temperatuur en van de zuurgraad bij 

de vertering van eiwitten kan worden aangetoond door het opstellen van een 

reeks proeven, waarbij telkens één factor varieert. Als eiwit is door een zeefje 

gedrukt wit van een hardgekookt ei geschikt. 


Vermits een ademhalings- en/of hartstilstand al na 3 minuten blijvende hersenletsels 

voor gevolg heeft, is een snel herstel van de ademhalings- en hartfuncties, 

de zgn. cardio-pulmonaire resuscitatie of CPR, erg belangrijk. 

Door het Rode Kruis worden regelmatig CPR-lesgevers opgeleid; ook leerkrachten 

komen hiervoor in aanmerking. Deze cursus omvat slechts twee halve dagen. De 

lesgevers kunnen geschikt didactisch materiaal (oefenpop, model van het hoofd 

voor het illustreren van hyperstrekking, flap-overs met schema's, poster met het 

actieplan) ontlenen via hun plaatselijke afdeling. Daarnaast zijn ook een handleiding 

voor de lesgever en een beknopte folder voor de leerlingen gratis beschikbaar. 

De juiste CPR-technieken worden ook, op verzoek, door bevoegde Rode 

Kruis-lesgevers op school gedemonstreerd en aangeleerd. Het volstaat hiervoor 

een aanvraag te richten tot de plaatselijke afdeling, waar ook steeds verdere 

inlichtingen kunnen ingewonnen worden. 

In het kader van de CPR-lessen beklemtoont men, naast het correct uitvoeren van 

de technieken, de noodzaak van kunstmatige beademing voor het onderhouden

1e graad 47 


U 

U 

VG10 

U 

U 


de leerlingen 

kunnen de begrippen longinhoud, normale 

ademlucht, reservelucht, extra lucht, restlucht, 

vitale capaciteit verklaren. 

kunnen een verantwoorde reanimatietechniek 

ingeval van hartstilstand toepassen. 

en/of 

kunnen verschillen tussen rode en witte 

bloedcellen opsporen. 

kunnen enkele stoffen in het bloedplasma 

opsporen. 


2. Longinhoud: normale ademlucht, 

reservelucht, extra lucht, restlucht, vitale 

capaciteit 

BLOED, BLOEDVATEN EN 

BLOEDSOMLOOP - OPTIONEEL 

PAKKET 

1. Reanimatietechnieken 

en/of 

2. Practicum i.v.m. bloed 

van de levensfuncties ingeval van ademstilstand. Ook de relatie tussen de ademhaling 

en de bloedsomloop wordt herhaald en in verband gebracht met de aangeleerde 

technieken. 

Met een spirometer wordt het volume van normale ademlucht, van de reservelucht 

en van de vitale capaciteit bepaald. Hieruit berekent men het volume extra lucht; 

het volume restlucht wordt meegedeeld. De relaties tussen deze volumes 

onderling en het verband met de totale longinhoud worden in een schema 

verduidelijkt. 


Vermits een hart- en/of ademhalingsstilstand al na 3 minuten blijvende hersenletsels 

tot gevolg heeft, is een snel herstel van de hart- en ademhalingsfuncties, de 

zogenoemde cardiopulmonaire resuscitatie (CPR), erg belangrijk. 

Door het Rode Kruis worden regelmatig CPR-lesgevers opgeleid; ook leerkrachten 

komen hiervoor in aanmerking. De cursus beslaat slechts twee halve dagen. De 

lesgevers kunnen geschikt didactisch materiaal (oefenpop, model van het hoofd 

om hyperstrekking te demonstreren, flap-overs met afbeeldingen, poster met 

CPR-actieplan) ontlenen bij de plaatselijke Rode Kruis-afdeling. 

Op verzoek worden de juiste CPR-technieken ook door bevoegde Rode Kruis-lesgevers 

op school aangeleerd. Het volstaat een aanvraag te richten tot de plaatselijke 

afdeling. 

In het kader van de CPR-lessen beklemtoont men de noodzaak van hartmassage 

voor het onderhouden van de levensfuncties ingeval van hartstilstand. Men herhaalt 

de relaties tussen de bloedsomloop en de ademhaling en brengt deze in 

verband met de aangeleerde technieken. 

Met bloed van een slachtdier kan men een uitstrijkpreparaat maken waarin rode 

bloedcellen kunnen waargenomen worden. 

Witte bloedcellen zijn duidelijk zichtbaar na kleuring, bijvoorbeeld met methyleenblauwoplossing 

(0,1 % in water) of met TURK's oplossing, gebruiksklaar te verkrijgen 

in de handel. Men vestigt de aandacht op vormen grootteverschillen en wijst 

erop dat alleen witte bloedcellen een kern bezitten. 

Eventueel kunnen de verschillende celtypes ook aan de hand van een handelspreparaat 

worden bestudeerd. 

Proefondervindelijk kan men o.a. mineralen (bijvoorbeeld vlamtest voor natrium en 

kalium) en afbraakproducten (bijvoorbeeld ureum) in bloedplasma aantonen. Er 

wordt aandacht besteed aan de betekenis van de aangetoonde stoffen voor het

1e graad 48 


U 

U 

U 

U 

U 

U 


de leerlingen 

kunnen de relatie tussen aangeboren 

gedrag en zelfbehoud verklaren. 


gedrag en het instandhouden van de soort 

verklaren. 


gedrag en het behoud van de groep 

waartoe het dier behoort verklaren. 

kunnen het begrip sleutelprikkel 

omschrijven. 

kunnen het begrip signaal omschrijven. 

kunnen de relatie tussen agressief gedrag 

en het bezit van een territorium verklaren. 

kunnen de relatie tussen agressief gedrag 

en het vestigen van de rangorde in de 


GEDRAG VAN DIEREN - OPTIONEEL 

PAKKET 

1. Aangeboren gedrag 

lichaam en aan de transportfunctie van het bloed. 


De onderwerpen van dit keuzethema moeten met concrete voorbeelden geïllustreerd 

worden. Dit kan gebeuren door waarnemingen in de natuur, door 

observatie van huisdieren en/of door films, dia's, foto's en door teksten uit 

tijdschriften en boeken. 

De begrippen uit de ethologie zullen telkens met voorbeelden verduidelijkt worden. 

Vanuit didactisch oogpunt is daarbij de inbreng van de leerlingen over het gedrag 

van hun huisdier(en) gelijkwaardig aan en even zinvol als de bespreking van 

experimenten van beroemde ethologen (Lorenz, Tinbergen). 

Een mogelijke vulling van de leerinhouden ziet er uit als volgt. 

Aangeboren gedrag gericht op zelfbehoud: 

om voedsel te bemachtigen, o.a. zuigreflex van een baby, het zoeken en vinden 

van de voedselbron (tepel) bij pasgeboren zoogdieren, het weven van een spinnenweb, 

uitwerpdrift bij een koekoeksjong; 

om zich te verdedigen, o.a. vluchtreactie, dreighoudingen. 

Aangeboren gedrag gericht op soortbehoud: 

- balts- en paringsgedrag; 

- nestbouw en broedzorg; 

- broedparasitisme bij de koekoek; 

- vogeltrek, paddentrek, trek van paling en zalm. 

Aangeboren gedrag gericht op het behoud van de groep: 

- arbeidsverdeling in een insectenstaat; 

- leven in een kudde, een horde, een roedel. 

Sleutelprikkels: 

- visuele prikkels, o.a. kleur van de keel van vogeljongen, de rode vlek op de 

snavel van de zilvermeeuw; 

- geurprikkels, zoals de "vleesgeur" van een prooi. 

Signalen: 

- reukstoffen, o.a. geurklieren bij herkauwers, reukvlaggen van honden, seksuele 

lokstoffen van nachtvlinderwijfjes; 

- kleur, o.a. geslachtsdimorfisme, paarkleed van vogels, rode buik van stekelbaarsmannetje; 

- geluid, zoals kwaken van kikkers, gesjirp van krekels, miauwen van katten. 

Agressief gedrag voor het bezit van een territorium: 

- gedrag van een waakhond; 

- gevecht tussen katten (gelaatsuitdrukkingen en houdingen van angstige, 

dreigende en/of agressieve dieren). 

Agressief gedrag voor het bepalen van de rangorde in een groep:

1e graad 49 


U 

U 

U 

U 

U 

U 

U 

U 


de leerlingen 

groep verklaren. 

kunnen de relatie tussen aangeleerd of 

verworven gedrag en ervaring (of 

oefening) verklaren. 


verworven gedrag en nabootsing 

verklaren. 


verworven gedrag en inprenting verklaren. 

kunnen het begrip inzichtshandeling 

omschrijven. 

kunnen de samenstelling van een 

bijenstaat geven. 

kunnen de taakverdeling in de staat 

toelichten. 


gedrag, het behoud van de soort en het 

overleven van de staat weergeven. 


2. Aangeleerd of verworven gedrag 

3. Inzichtshandelingen 

HET LEVEN IN EEN BIJENSTAAT - 

OPTIONEEL PAKKET 

1. Samenstelling van een bijenstaat 

2. Taakverdeling in de staat 

- gevecht om het leiderschap (hanen, herten, mensapen); 

- voedingsrangorde (wolven, leeuwen, kippen). 

Door ervaring (of oefening) aangeleerd gedrag: 

- openen van hazelnoten door eekhoorn; 

- vinden van voedsel in een doolhof door muizen. 

Door nabootsing aangeleerd gedrag: 

- openen van melkflessen door koolmezen; 

- "aardappelwassen" door makaak-apen. 

Door inprenting aangeleerd gedrag: 

- volgreacties van kuikens bij eenden en ganzen; 

- inprenting voor het leven tijdens de gevoelige periode. 

Hierbij bespreekt men dat sommige dieren in staat zijn het ervarene enigszins in 

onderdelen te ontleden (want ze handelen doelmatig, aangepast aan de situatie 

van het ogenblik): 

- mensapen gebruiken hulpmiddelen of werktuigen om aan voedsel te komen 

(op elkaar stapelen van kisten, ineenschuiven van bamboestokken); 

- zeeotters leggen een steen op hun borst en slaan er de schelpen van weekdieren 

op stuk; 

- apen gooien met stokken om zich te verdedigen. 


De boeiende levenswijze van honingbijen en hun sociale organisatie worden best 

behandeld ter gelegenheid van een bezoek aan een imker of aan een bijententoonstelling. 

Een film kan een geschikt alternatief zijn. 

Er wordt op gewezen hoe men de koningin kan onderscheiden van de darren en 

van de werksters. 

Het belang van de koningin en van de darren m.b.t. de voortplanting wordt benadrukt. 

Ook de opeenvolgende taken die werksters uitvoeren naargelang hun 

leeftijd worden belicht. 

De volgende begrippen kunnen ter sprake komen: raat, voorraadcel, darrencel, 

werksterscel, moerdop, koninginnenbrij, wasklier, angel, zwerm, bruiloftsvlucht, 

darrenslag. 

Het gedrag van bijen vormt het uitgangspunt om aangeboren gedrag bij dieren te 

bespreken. Al zal men dat onderwerp hier niet zo uitgebreid kunnen behandelen 

als in het optioneel pakket "Gedrag van dieren", toch zal de nadruk gelegd worden 

op de relatie tussen aangeboren gedrag, het behoud van de soort en het 

overleven van de staat.

1e graad 50 


U 

U 

U 

U 

U 


de leerlingen 

kunnen de aanpassingen i.v.m. het 

verzamelen van stuifmeel benoemen. 

kunnen de aanpassingen i.v.m. het 

verzamelen van nectar benoemen. 

kunnen de manier waarop honingbijen 

communiceren toelichten. 

kunnen de aanpassingen i.v.m. de 

ademhaling bij waterdieren toelichten. 


ademhaling bij landdieren toelichten. 


3. Aanpassingen aan het verzamelen 

van stuifmeel en nectar 

4. Communicatie 


i.v.m. DE ADEMHALING - OPTIONEEL 

PAKKET 

1. Aanpassingen bij waterdieren 

2. Aanpassingen bij landdieren 

overleven van de staat. 

de essentiële rol die honingbijen spelen bij de bestuiving van insectenbloeiers 

wordt beklemtoond. Er wordt gewezen op het behaarde lichaam en op de 

structuur van de poten bij de werksters (voorpoot met sprietenreiniger, middenpoot 

met spoor, achterpoot met stuifmeelborstel, kam, stuifmeelpers en korfje). 

Werksters hebben likkend-zuigende monddelen waarmee ze nectar uit de 

bloemen weghalen. De inhoud van de honingmaag wordt in de bijenkast 

uitgebraakt en doorgegeven aan soortgenoten. Tot honing omgezette nectar wordt 

in raten opgeslagen als wintervoorraad. 

Het is niet de bedoeling diep in te gaan op de anatomische structuur van de monddelen 

en van het spijsverteringsstelsel. Op een model of op schematische voorstellingen 

worden enkel de voornaamste functionele delen aangeduid en benoemd 

(tong, liptasters, onderkaken, honingmaag). 

Aan de hand van schematische voorstellingen wordt verduidelijkt hoe haalbijen de 

plaats van een voedselbron meedelen aan soortgenoten. De door Karl von Frisch 

ontdekte rondedans en kwispeldans worden behandeld. 


Het voorkomen van kieuwen bij vissen als aanpassing aan de ademhaling in het 

water behoort tot de parate kennis van de leerlingen. Het kieuwdeksel, de 

kieuwbogen met de kieuwplaatjes en de kieuwspleten worden op vers materiaal 

aangeduid en benoemd. Men beklemtoont dat een intense gaswisseling kan 

plaatsgrijpen dank zij het grote oppervlak van de rijk doorbloede kieuwplaatjes. 

Ook de kieuwademhaling bij larvale amfibieën komt ter sprake: ze wordt o.a. 

geïllustreerd met een macropreparaat, met een film of met dia's. 

Waterinvertebraten, waargenomen tijdens de excursie, in de klas (stereoloep), op 

film of op dia's, laten toe adembuizen en verschillende kieuwvormen te 

behandelen. 

Ook het bouwen van een luchtklok door de waterspin en het meenemen van een 

luchtbel onder dekschilden door kevers kan besproken worden. 

Men vestigt er de aandacht op dat sommige dieren met longademhaling aan het 

leven in het water aangepast zijn, bv. door boven op de kop geplaatste, afsluitbare 

neusgaten, door een grote longinhoud, door huidademhaling, e.d.m. 

Door middel van schema's kan de bouw van de longen bij amfibieën, reptielen, 

vogels en zoogdieren vergeleken worden. Men besteedt vooral aandacht aan de 

oppervlaktevergroting en aan de relatie tussen de bouw enerzijds en het energie-

1e graad 51 


U 


de leerlingen 


ademhaling bij planten toelichten. 


3. Aanpassingen bij planten 

en zuurstofgasverbruik anderzijds. Ook de rol van de luchtzakken bij vogels wordt 

verduidelijkt. 

De ademhaling door tracheeën bij insecten en door boeklongen bij spinnen kan 

geïllustreerd worden d.m.v. een schema, een geprojecteerd micropreparaat, een 

dia, e.d.m. 

De epidermis van bv. een preiblad is geschikt om huidmondjes of afdrukken ervan 

microscopisch te onderzoeken. Er wordt gewezen op de relatie tussen de grootte 

van de opening, de verdamping en de ademhaling. 

Macroscopisch kunnen lenticellen (ademopeningen in verkurkte schors) worden 

waargenomen op takken van vlier, Forsythia, (Japanse) kerselaar en berk. De 

noodzaak ervan voor de zuurstofgasvoorziening van de stengel wordt onderstreept. 

Uit de studie van geschikt illustratiemateriaal (micropreparaat, dia, afbeelding) kan 

men afleiden dat de ademhaling van wortels hoofdzakelijk doorheen de wortelharen 

gebeurt. Wijs ook hier op de oppervlaktevergroting.

1e graad 52 


6. WETENSCHAPPELIJK WERK 2 DE JAAR 1 STE GRAAD 

optiegebonden vak voor de basisopties Industriële wetenschappen 

Latijn 

Moderne - wetenschappen 

6.1 Specifieke doelstellingen, leerinhouden en pedagogisch didactische wenken 


de leerlingen kunnen 


Met behulp van de onderstaande thema’s dient een jaarplan te worden opgemaakt op basis van minimum 22 lestijden. De onderwerpen kunnen maar hoeven niet aan te 

sluiten op de leerstof biologie. De nadruk ligt op proefondervindelijk onderzoek en het aanleren en inoefenen van vaardigheden. 

overeenkomsten en verschillen opsporen bij 

verschillende bloemen. 

schematische voorstellingen van bloemen 

analyseren en interpreteren. 

loep en pincet kiezen als adequate instrumenten 

en deze ook correct hanteren bij bloemonderzoek 

overeenkomsten en verschillen opsporen bij 

stuifmeelkorrels van verschillende plantensoorten. 

loep, pincet en microscoop of stereoloep kiezen als 

adequate instrumenten en deze ook correct 

hanteren bij stuifmeelkorrelonderzoek. 

werken volgens de wetenschappelijke werkwijze. 

aan de hand van geschreven instructies een 

onderzoek uitvoeren. 

een proefverslag opstellen, eventueel met inbegrip 

van een verduidelijkende tekening. 

1. Onderzoek naar de structuur 

van meer complex gebouwde 

bloemen, bv. uit de vlinderbloemenfamilie, 

de lipbloemenfamilie, 

de helmkruidfamilie 

2. Onderzoek naar de vorm van 

stuifmeelkorrels en stampers 

van verschillende plantensoorten. 

3. Onderzoek naar factoren die de 

groei van de stuifmeelbuis 

beïnvloeden: vergelijken van de 

groei onder verschillende omstandigheden, 

nl. temperatuur 

en suikergehalte van de 

Geschikte planten voor bloemonderzoek zijn o.a. zandkool, reukerwt, witte dovenetel, 

vlasbekje, salvia, hondsdraf, lupine, klaver, herderstasje. Naast het vaststellen van de 

symmetrie kan men met behulp van pincet en loep nagaan hoeveel kelk- en 

kroonbladeren voorkomen en of ze al dan niet vergroeid zijn. Aantal, inplantingsplaats 

en lengte van de meeldraden worden vergeleken. Het aantal stampers, aantal 

stempellobben en de positie van de stamper (boven- of onderstandig) worden 

nagegaan. Ook bijzonderheden in de bloembouw en eventuele aanpassingen aan de 

bestuiving kunnen onder de aandacht worden gebracht. De waarnemingen 

weergeven in tabelvorm laat toe de bestudeerde exemplaren onderling vlot te 

vergelijken. 

Stuifmeelkorrels van zandkool, reukerwt, witte dovenetel, vlasbekje, salvia, hondsdraf, 

lupine, klaver, herderstasje kunnen worden verzameld door met een helmknop op een 

draagglas te tikken. Na aanbrengen van een dekglaasje worden ze met de sterkste 

vergroting van de microscoop bestudeerd. Van dezelfde plantensoorten waarvan men 

het stuifmeel onderzoekt, wordt ook de stempel bestudeerd. Telkens gaat men na of 

er een verband bestaat tussen de vorm van de stuifmeelkorrels en het 

stempeloppervlak. Waarnemingen worden in een schets vastgelegd. 

Foto's van stuifmeelkorrels allerhande tref je o.a. aan op 

http://geography.berkeley.edu/ProjectsResources/PollenKey/byFamiliesAll-in-1.html 

en op http://www.ulb.ac.be/sciences/biodic/EImPollens.html en kunnen de eigen 

waarnemingen aanvullen. 

In de herfst lenen vlasbekje, reukerwt, boterbloem of vlijtig liesje zich goed voor 

onderzoek naar de factoren die de groei van de stuifmeelbuis beïnvloeden; in de lente 

kan men narcis, tulp, lelie, brem of lupine aanwenden. Door gebruik te maken van 

suiker-gelatineoplossingen met verschillende suikerconcentraties kan men de 

optimale suikerconcentratie voor de groei van de stuifmeelbuis bij een plantensoort 

bepalen. Eens die gekend is, gaat men na of stuifmeelkorrels van verschillende

1e graad 53 





relevant waarnemen. 

metingen uitvoeren met een afgesproken 

nauwkeurigheid. 

cijfergegevens weergeven in een tabel. 

een microscoop correct hanteren. 



informatiebronnen raadplegen. 

overeenkomsten en verschillen opsporen. 

schematische voorstellingen analyseren en 


loep of stereoloep en pincet kiezen als adequate 

instrumenten en ze ook correct hanteren voor het 

onderzoeken van de bloembouw 




tabellen gebruiken. 

een dichotome determineertabel gebruiken. 

werken volgens wetenschappelijke werkwijze. 








en suikergehalte van de 

oplossing. 

4. Onderzoek van (een) 

composiet(en). 

5. Vogeltrek. 

6. Onderzoek naar factoren die 

bepalen waar spechten bij 

voorkeur nestgaten hakken 

plantensoorten een verschil in groeisnelheid vertonen. Stuifmeelkorrels van een zelfde 

plantensoort laten groeien bij optimale concentratie maar bij verschillende 

temperaturen (kamertemperatuur, koelkast, broedstoof) laat toe te onderzoeken of 

ook de temperatuur een rol speelt. 

Buisbloempjes onderzoeken (bijvoorbeeld bij een Rudbeckia) uit het centrum, halfweg 

tussen centrum en rand en aan de rand van het korfje en opsporen welke gekende 

bloemdelen men terugvindt laat toe de bouw van een composiet te verduidelijken. 

Door bij de bloempjes of op een schema na te gaan of de bloempjes open of gesloten 

zijn, of de meeldraden langer of korter zijn dan de stijl en al dan niet stuifmeel 

vrijgeven, of de stempellobben al dan niet zijn ontplooid en of bepaalde bloemdelen 

reeds zijn verwelkt kan men afleiden welke de opeenvolgende stappen zijn bij de 

bloei. 

Onderzoek van andere composieten (margriet, chrysant, dahlia, paardebloem, 

goudsbloem, distel, havikskruid, aster, …) leidt tot de vaststelling dat verschillende 

types lintbloemen kunnen voorkomen en dat sommige planten alleen lint- of 

buisbloempjes dragen. 

Echte trekvogels, gedeeltelijke trekkers, standvogels, wintergast en zomergast zijn 

begrippen die leerlingen in een vogelgids of via het internet kunnen opzoeken. 

Uiteraard laat men elk begrip met voorbeelden illustreren. Men kan tevens aandacht 

besteden aan oorzaken van trekgedrag, aan de begrippen dagen nachttrekkers, aan 

trekroutes en aan geschikte pleisterplaatsen. Ook ringwerk en de te volgen procedure 

als men een geringde vogel vindt, krijgen de nodige aandacht. 

Interessante sites voor opzoekwerk zijn o.a. http://www.geocities.com/ivn_vogels , 

http://www.instnat.be/broedvogels , en http://www.natuurbeleving.be. Volgen van 

ooievaars via www.ooievaars.vlaanderen.be 

In een loofbos waar veel bomen met spechtennestgaten voorkomen, kan men 

onderzoeken welke boomsoorten vooral worden uitgekozen, op welke hoogte de 

nesten werden uitgehakt (te bepalen met de methode van het houthakkerskruis 

bijvoorbeeld) en naar welke windstreek de opening van het nestgat gericht is. De 

bekomen resultaten kan men weergeven op een windroosdiagram en/of in tabelvorm 

en eventueel in verband brengen met de overheersende windrichting en/of de stand 

van de zon.

1e graad 54 






cijfergegevens 

voorstelling. 

omzetten in een grafische 




schematische voorstellingen analyseren en 


microscoop en pincet kiezen als adequate 

instrumenten en ze ook correct hanteren voor het 

onderzoeken van de aanpassingen van de honingbij 

aan de levenswijze 

vragen opstellen in het kader van een gepland 

bezoek aan een imker. 






schematische 


voorstellingen analyseren en 




ordenen. 

een dichotome determineertabel opstellen. 


7. Onderzoek van aanpassingen 

die een honingbij toelaten 

stuifmeel en nectar te 

verzamelen. 

8. Verslag van een bezoek van of 

aan een imker. 

9. Onderzoek van aanpassingen 

van bloemen en van dieren 

(andere dan bijen) in verband 

met bestuiving. 

10. Bouw van een plaatjes- en/of 

buisjeszwam. 

Aan de hand van een macromodel en van een honingbij kan men de typische 

insectenkenmerken illustreren. Men besteedt vooral aandacht aan het microscopisch 

onderzoek van de aanpassingen van de bij aan haar levenswijze (vleugels, voorpoten 

met sprietenreiniger, middenpoten met spoor en achterpoten met borstel, kam, 

stuifmeelpers en korfje). Ook de likkend-zuigende monddelen kunnen onder de 

aandacht worden gebracht. 

Bijen kunnen lange tijd (jaren) in alcohol worden bewaard. Bij een bezoek aan een 

imker kan men dus van de gelegenheid gebruik maken om de nodige afspraken te 

maken om een voorraad voor enkele jaren in te slaan. 

Voorafgaand aan of aansluitend op het microscopisch onderzoek van een honingbij 

kan een bezoek aan een imker het leven van de bij verduidelijken. Maak in elk geval 

tijdig de nodige afspraken en bereid de te stellen vragen degelijk voor. Besteed 

bijvoorbeeld aandacht aan de samenstelling van de populatie in de kast of korf 

(koningin, werksters, darren), de taakverdeling in de kolonie, het verschil tussen 

nectar en honing, de honingproductie, drachtplanten, het zwermen, het verschil in 

levenswijze tijdens zomer en winter, de te nemen maatregelen bij een bijensteek, …. 

Op http://msa.ars.usda.gov/la/btn/hbb/jwh/vrepro/vrepro.htm vindt men informatie en 

enkele mooie plaatjes i.v.m. de ontwikkeling van de honingbij en de Varroa-mijt. 

Uiteraard maken de leerlingen na afloop een verslag van het bezoek. 

Aan de hand van literatuurgegevens en afbeeldingen kunnen bijzonderheden i.v.m. de 

bestuiving van bijvoorbeeld de aronskelk, de kers, de witte dovenetel, de reukerwt en 

de sleutelbloem worden geïllustreerd. Intikken van http://www.unibas.ch/botimage 

(optie 'pollinators') levert een mooie verzameling afbeeldingen van bloemen en 

bestuivers. Men vestigt de aandacht op aanpassingen van plant en dier in functie van 

de stuifmeeloverdracht. 

Observaties bij een geschikte plaatjeszwam (bijvoorbeeld een amaniet) leiden tot de 

begrippen de begrippen zwamvlok, beurs, voet, steel, hoed, ring en plaatjeszwam. 

Daarop aansluitend kan men de verschilpunten inventariseren die men bij andere 

plaatjeszwammen of bij buisjeszwammen aantreft. Opstellen van een 

determineertabel voor de bestudeerde soorten laat toe de nieuwe begrippen te 

implementeren. 

Interessant is ook na te gaan op welk substraat de onderzochte soorten voorkomen, 

t k f l d i t tb ij d h id d d b d t

1e graad 55 




een loep op adequate wijze aanwenden bij 

zwammenonderzoek. 






cijfergegevens omzetten in een grafische 

voorstelling. 

grafische voorstellingen interpreteren. 













een proefverslag opstellen 



11. Onderzoek naar verschillen in 

vitale capaciteit bij de leerlingen 

van een zelfde leeftijd. 

12. Proeven i.v.m. roken: 

vergelijken van de hoeveelheid 

teer in lichte en zware sigaretten 

en in sigaretten met en 

zonder filter. Opzoeken van het 

nicotinegehalte ervan. 

13. Proeven i.v.m. 

milieuverontreiniging. 

op te zoeken of ze al dan niet eetbaar zijn, de zuurheidsgraad van de bodem te 

bepalen voor die exemplaren die op de grond groeien en al dan niet ingekleurde 

tekeningen te maken om de waarnemingen zo natuurgetrouw mogelijk vast te leggen. 

Interessante internetsites i.v.m. zwammen tref je o.a.aan op 

http://www.mykoweb.com/CAF/species_index.html 

http://www.mykoweb.com/CAF/edible.html 

http://www.pilzepilze.de/piga 

Met behulp van een spirometer kan men de vitale capaciteit van alle leerlingen van 

een zelfde klas bepalen, in een tabel samenvatten en de bekomen gegevens door 

middel van staafdiagrammen grafisch voorstellen. De individuele gegevens i.v.m. 

longinhoud en vitale capaciteit kunnen met de klasgemiddelden worden vergeleken. 

Men gaat tevens na of er een verband kan worden gelegd tussen de longinhoud en 

vitale capaciteit enerzijds en gestalte, geslacht en/of regelmatige sportbeoefening 

anderzijds. 

Bij voorkeur in open lucht worden een lichte en een zware sigaret, een sigaret met en 

een zonder filter met behulp van een 'rookfles' opgerookt. Men zorgt ervoor dat het 

opgerookte deel telkens even lang is (vooraf merkstreepje plaatsen op elke sigaret). 

Men vergelijkt de kleur van de wattenpropjes en noteert deze in een samenvattende 

tabel waarin ook het teergehalte wordt genoteerd. Op analoge wijze kan men het 

effect van kettingroken aantonen. 

Na opzoeken van het nicotinegehalte laat een eenvoudige berekening toe na te gaan 

hoeveel mg teer en nicotine dagelijks in de luchtwegen van een (ketting)roker terecht 

komen. 

Door tuinkerszaden in een afgesloten recipiënt te laten kiemen in aanwezigheid van 

milieuverontreinigende stoffen (zoals zwaveldioxide, stikstofoxiden, strooizout, 

uitlaatgassen van een auto, afwasmiddelen) in verschillende concentraties, kan men 

de schadelijke invloed ervan nagaan. Men gebruikt telkens een zelfde aantal zaden, 

gaat na hoeveel procent ervan kiemen en meet bijvoorbeeld de lengte van de 

kiemworteltjes. Meetresultaten worden bij voorkeur in een tabel samengevat en 

kunnen door middel van lijngrafiek, staafdiagram, taartdiagram, … worden 

gevisualiseerd om het proefverslag te illustreren.

1e graad 56 






14. 






Onderzoek naar de invloed van 

licht en temperatuur op de 

productie van zuurstofgas bij 

waterplanten. 

Door bij verschillende temperaturen en lichtsterkten de zuurstofgasproductie te meten 

bij waterplanten (waterpest, gedoornd hoornblad, Vallisneria) kan men het effect van 

beide fysische factoren op de fotosynthese gemakkelijk nagaan. Telkens vat men de 

proefresultaten samen in een tabel. Grafisch voorstellen van de cijfergegevens laat 

toe de onderzochte relaties visueel voor te stellen. 





voorstelling. 



schematische 



thermometer en bunsenbrander op een adequate 

manier aanwenden bij het onderzoek naar de 

invloed van de temperatuur op de fotosynthese 







overeenkomsten en verschillen opsporen 

schematische 



een mortier en vijzel gebruiken 

filtreren 




15. Onderzoek naar het voorkomen 

van bladgroen in bruine 

bladeren van rode beuk of van 

rode hazelaar. 

(Scheiden van pigmenten in 

een bladextract van rode beuk 

of van hazelaar d.m.v. 

eenvoudige papierchromatografie; 

vergelijken met 

een chromatografie van gras of 

van brandnetel) 

16. Onderzoek naar de 

verspreiding van kogelwier: 

invloed nagaan van licht en van 

water en dus ook van de over 

Groene of gekleurde bladeren worden, na toevoegen van wat zand en methanol, in 

een mortier met de vijzel fijngewreven. Het gefiltreerde extract wordt overgebracht in 

een bekertje, waar de verschillende pigmenten door papierchromatografie gedurende 

een vijftal minuten worden gescheiden. 

Vergelijken van de bekomen resultaten laat toe verschillen in de 

pigmentensamenstelling (anthocyanen, carotenoïden, chlorofylen) vast te stellen. 

Uiteraard wordt het verband tussen chlorofyl en fotosynthese benadrukt. 

Tegen een dikke boomstam brengt men volgens de verschillende windrichtingen 

reageerbuisjes aan om daarin, door kanaliseren met plasticine, het afvloeiende 

regenwater op te vangen. Enkele dagen later meet men de opgevangen 

neerslaghoeveelheden en noteert die in een tabel. Vervolgens meet men in elke

1e graad 57 










voorstelling. 








voorstelling. 









bedachtzaam omgaan met levende wezens. 

een microscoop op adequate wijze aanwenden voor 

het onderzoek van eencellige organismen 


water en dus ook van de overheersende 

windrichting. 

17. Meten en grafisch voorstellen 

van hoogteverschillen langs 

een transectlijn. 

18. Microscopisch onderzoek van 

pantoffeldiertje en/of watervlo. 

windrichting de lichtsterkte en schat men de procentuele bedekkingsgraad van 

kogelwier in de opeenvolgende zones die men door verschuiven van een plastic raam 

met venster van 1 dm 2 rond de stam kan afbakenen. Ook deze gegevens worden 

genoteerd, steeds rekening houdend met de windroos. De hoeveelheden 

opgevangen regenwater, de lichtsterkte en de bedekkingsgraad worden vervolgens in 

windroosdiagrammen weergegeven en met elkaar in verband gebracht. 

Met behulp van piketten, 2 meetstokken, waterpas en touw kan men de 

hoogteverschillen opmeten die zich langs een vooraf uitgezet traject voordoen. Bij 

elke meting noteert men tevens de aan- of afwezigheid van een vooraf afgesproken, 

typische plantensoort. Door de opgemeten niveauverschillen grafisch weer te geven 

(let op de keuze van een schaal die een realistisch beeld oplevert!) en op de profiellijn 

aan te duiden waar de afgesproken plantensoort voorkomt, bekomt men een visueel 

beeld van de verspreiding ervan langs het transect. 

Wanneer men in een beker een greep vers hooi overgiet met ca. 0,5 l slootwater, 

omhult met aluminiumfolie en laat betijen bij een temperatuur tussen 20 °C en 30 °C, 

ontwikkelen zich na enkele dagen allerhande micro-organismen, zoals bacteriën, 

raderdiertjes, trilhaardiertjes, zweepdiertjes, wortelpotigen, en nematoden. Via een 

eenvoudige determineertabel kunnen deze organismen bij observatie met een 

microscoop vrij snel worden herkend. Sommige pantoffeldiertjes zijn zelfs met het 

blote oog zichtbaar en kunnen gemakkelijk met zwakke vergroting worden bestudeerd 

om hun bouw te vergelijken met deze van een plantaardige en dierlijke cel. Daarbij 

kunnen bijvoorbeeld de mondgroef, voedselvacuole, kloppende vacuole en trilharen 

worden besproken. 

Onderzoek van slootwater levert vaak heel wat watervlooien op. Bij microscopische 

studie ervan (gebruik een draagglas met uitholling) kan men de aandacht vestigen op 

de manier van voortbewegen, de ogen, het darmkanaal, het hart en de gelede poten 

en bijvoorbeeld deze delen laten aanduiden op een figuur. Na de waarnemingen 

worden de organismen bij voorkeur teruggezet in het milieu waar ze vandaan komen. 

Als toepassing op de indeling van de levende wezens kunnen de waargenomen 

organismen worden geplaatst in een eenvoudig overzicht van de systematiek.

1e graad 58 








19. Voortplanting en bloei van wilg 

en hazelaar. 

Observatie van een bloeiende tak van een hazelaar (reeds mogelijk in januari of 

februari) laat de leerlingen toe de bouw van de mannelijke en vrouwelijke bloeiwijzen 

na te gaan en vast te stellen dat de plant éénhuizig is. De afwezigheid van bladeren 

op de bloeitwijgen, de enorme hoeveelheden stuifmeel, de vorm van de 


stuifmeelkorrels en de grote, buiten de bloeiwijze uitstekende stempels kunnen als 


schematische voorstellingen analyseren 


en 

typische kenmerken van windbloeiers worden beklemtoond. 

Bij de studie van een mannelijke en vrouwelijke bloeiende tak van een wilg vestigt 

men de aandacht op de eenslachtige bloempjes en de tweehuizigheid van de plant. 

De aanwezigheid van nectarklieren en de vorm van de stuifmeelkorrels worden in 

(stereo)loep en pincet kiezen en correct gebruiken 

verband gebracht met de bestuiving door insecten. 

als adequate hulpmiddelen bij de studie van de 

bloeiwijzen van hazelaar en wilg 

Op http://www.ulb.ac.be/sciences/biodic/EImPollens.html kan men de vorm van de 

stuifmeelkorrels bekijken zoals ze met de elektronenmicroscoop worden 

waargenomen. 








voorstelling. 





Informatiebronnen raadplegen. 





een loep kunnen kiezen en adequaat aanwenden bij 

het determineren van planten 

20. Onderzoek naar de invloed van 

betreding op de plantengroei; 

met een priemnaald de 

procentuele bedekkingsgraad 

van planten meten op een veel 

betreden en een onbetreden 

deel van een grasland. 

21. Verschil in begroeiing tussen 

een vochtig en een droog deel 

van een weide: determineren 

en inventariseren van planten 

die voorkomen binnen twee 

kwadraten. 

Met behulp van een priemraam bepaalt men de procentuele bedekkingsgraad van de 

gedetermineerde plantensoorten in een betreden en in een onbetreden zone. Bij 

voorkeur verkiest men twee vlak naast elkaar gelegen zones, om andere invloeden 

dan betreding zo veel mogelijk uit te sluiten. Men verdeelt de leerlingen in groepen en 

maakt duidelijke afspraken welke groep waar werkt, om te vermijden dat de vegetatie 

wordt vertrappeld. Elke groep noteert de gepriemde plantensoorten in een tabel en 

berekent de procentuele bedekkingsgraad. Nadat elke groep ook de resultaten van de 

andere groepen heeft overgenomen, kan de procentuele bedekkingsgraad van alle 

waargenomen soorten zowel voor de betreden als voor de onbetreden zone visueel 

worden voorgesteld in een histogram. Vergelijking van beide histogrammen laat toe te 

besluiten welke planten gevoelig zijn voor betreding en welke niet. Men legt tevens 

ook de relatie met de habitus van zogenaamde tredplanten. 

Men determineert de plantensoorten die men in een droog en een duidelijk veel 

vochtiger deel van een weide aantreft. Het is daarbij niet de bedoeling om grassen en 

mossen tot op de soort te bepalen. Vervolgens bakent men in beide zones een even 

groot vierkant af (bijvoorbeeld 2 x 2 m) en schat de bedekkingsgraad van de 

gedetermineerde soorten volgens de methode van Braun-Blanquet. De bekomen 

resultaten worden genoteerd en grafisch voorgesteld. 

In de literatuur gaat men na welke van de waargenomen plantensoorten 

vochtminnend zijn en men vergelijkt de gegevens met de eigen resultaten. Eventuele 

verschillen worden bediscussieerd en kunnen de aanleiding vormen voor een nieuw 

onderzoek dat nagaat welke andere factor (naast de vochtigheidsgraad) de 

verspreiding van de betrokken plant(en) bepaalt.

1e graad 59 
















een pincet gebruiken als adequaat hulpmiddel bij 

paddestoelenonderzoek 







22. Onderzoek naar de invloed van 

licht op de plantengroei in een 

bos en aan de rand ervan. 

(Noteren van de aanwezigheid 

van plantensoorten langs een 

transectlijn op plaatsen met een 

duidelijke lichtgradiënt) 

23. Determineren van 

paddestoelen (relatie tussen 

het voorkomen van paddestoelen 

en de aard van het 

substraat waarop ze groeien). 

24. Opstellen van een dichotome 

tabel voor enkele verzamelde 

paddestoelen. 

25. Kwantitatieve bepaling van de 

hoeveelheid vitamine C in 

bepaalde voedingsmiddelen. 

Men kiest op het terrein een transectlijn die begint in het open veld (bijvoorbeeld een 

weide) en eindigt enkele meter in een bos. Let er op dat een duidelijke gradiënt in de 

lichtintensiteit optreedt. Na het determineren van de plantensoorten meet men een 

priemnaald of met de kwadratenmethode de bedekkingsgraad ervan langs de 

transectlijn en bepaalt (bij voorkeur in elk meetstation) ook de lichtsterkte. Bij gebrek 

aan een heuse lichtmeter kan ook de diafragmawaarde van een fototoestel bij een 

zelfde sluitersnelheid als maatstaf worden genomen. Elke groep noteert de 

waarnemingen in een tabel. Eens de resultaten van alle groepen verzameld, worden 

ze grafisch voorgesteld en probeert men relaties te leggen tussen het voorkomen van 

bepaalde soorten en de lichtsterkte (lichten schaduwplanten). 

Door middel van een eenvoudige determineertabel bepaalt men de naam van een 

aantal paddestoelen die men in een gebied aantreft. Het is daarbij niet noodzakelijk 

telkens tot op het niveau van de soort te komen. Telkens noteert men ook het 

substraat waarop een paddestoel groeit en bepaalt de zuurheidsgraad van de bodem 

bij die soorten die op de grond voorkomen. In een samenvattende tabel maakt men 

een overzicht van die soorten die bijvoorbeeld voorkomen op levende bomen, op 

dood hout, in weiland, op strooisel in een loofbos, onder berken, op zure grond. Ook 

het feit of paddestoelen al dan niet eetbaar zijn kan door de leerlingen worden 

opgespoord. Een interessante site in dat verband is 


Aansluitend op een les(fragment) over de delen van een paddestoel worden een 

beperkt aantal exemplaren (bijvoorbeeld een zes- tot achttal) met elkaar vergeleken. 

Men kiest het soortenaanbod liefst zó dat één of meer vertegenwoordigers van de 

plaatjeszwammen, buisjeszwammen en buikzwammen ter beschikking zijn. Door de 

paddestoelen zo te rangschikken dat diegene die gemeenschappelijke kenmerken 

vertonen bij elkaar liggen maakt men een zinvolle opsplitsing die uiteindelijk uitmondt 

in een determineertabel voor de bestudeerde soorten. 

Interessante internetsites i.v.m. zwammen tref je aan op 

http://www.mykoweb.com/CAF/species_index.html 


http://www.pilzepilze.de/piga 

Men gaat na hoeveel druppels van een 0,1% ascorbinezuuroplossing nodig zijn om na 

toevoegen aan 1 ml van een 0,1% DCPIP-oplossing gedurende minstens 5 seconden 

een lichtroze kleur te krijgen (ascorbinezuur = vitamine C; DCPIP = 

dichlorophenolindophenol). Vervolgens doet men hetzelfde met vruchten- of 

groentesappen i.p.v. ascorbinezuur. Men beklemtoont de omgekeerd evenredigheid 

(hoe meer vitamine C aanwezig, hoe minder druppels nodig zijn) en berekent, 

steunend op het resultaat van de eerste proef (de standaardisering), hoeveel vitamine

1e graad 60 





balans en geschikte herkenningsmiddelen 

gebruiken 







balans, thermometer, bunsenbrander, maatcilinder 

en pincet kiezen en gebruiken voor adequaat 

onderzoek 











voorstelling. 

een balans kiezen en adequaat gebruiken in 

functie van het onderzoek 




26. Kwantitatieve bepaling van de 

hoeveelheid energie in een 

pindanoot. 

27. Bepalen van het procentueel 

watergehalte van een vers 

voedingsmiddel. 

28. A.d.h. van 

herkenningsmiddelen water, 

vetten eiwitten sachariden in 

C in elke geteste vloeistof voorkomt. 

Houd er rekening mee dat de proeven met de minst gekleurde vruchten- of 

groentesappen de duidelijkste resultaten opleveren. Merk op dat vruchtensappen uit 

de handel vaak gevitamineerd worden en dus onverwacht hoge vitaminegehaltes 

kunnen vertonen (soms meer dan vers geperst sap!). 

Informatie over het voorkomen van vitaminen en mineralen in de voeding en hun 

functie in het lichaam vindt o.a. op 

http://het.gastronomen.net/vitaminewijzer/default.asp 

Door een vooraf gewogen pindanoot te verbranden op zo'n wijze dat de vlam 20 ml 

water in een brede reageerbuis opwarmt, kan men uit de waargenomen 

temperatuurstijging berekenen hoeveel warmte door de verbranding werd vrijgesteld. 

Vergelijking met de energetische waarde van pindanoten zoals aangegeven in een 

voedingsmiddelentabel levert enorme verschillen op, die men door de leerlingen laat 

verklaren. Eventueel resterende tijd kan zinvol worden besteed door leerlingen te 

laten berekenen hoeveel procent van hun dagelijkse energiebehoefte wordt gedekt 

door het eten van een zakje pinda's, hoeveel pinda's men zou moeten eten om de 

volledige energiebehoefte te dekken, hoeveel pinda's het energetisch equivalent 

vormen van een zakje chips, enz… 

Door het verschil te bepalen tussen de massa van een hoeveelheid vers voedingsmiddel 

en de massa na volledig drogen (in de droogstoof bij minstens 100 °C) kan 

met het procentueel watergehalte berekenen. De resultaten van meerdere groepen 

worden in tabelvorm verzameld, de gemiddelden berekend en weergegeven in een 

histogram. 

Door adequaat gebruik van kobaltchloridepapier, clinistix, dijoodoplossing, albustix, en 

de vetvlekproef kan men de aanwezigheid van water, glucose, zetmeel, eiwitten en 

vetten kwalitatief nagaan. De resultaten van het praktisch werk worden bij voorkeur in

1e graad 61 







voorstelling. 



schematische 



Adequate herkenningsmiddelen kiezen en hanteren 











microscoop en pincet kiezen en adequaat 

aanwenden om na te gaan of de pigmenten van 

kroonblaadjes in kleurstofkorrels zijn 

geconcentreerd 






vetten, eiwitten, sachariden in 

enkele voedingsmiddelen 

bepalen; opzoeken van de 

kwantitatieve hoeveelheden in 

een voedingsmiddelentabel en 

grafisch weergeven. 

29. Onderzoek van verpakkingen 

van voedingsmiddelen i.v.m. de 

aanwezigheid van additieven 

(kleurstoffen, bewaarmiddelen, 

smaakstoffen, ...). 

(De betekenis van de 

codenummers opzoeken; 

informatie verzamelen i.v.m. de 

werking van additieven en hun 

eventuele 

gen) 

schadelijke gevol- 

30. Microscopisch onderzoek naar 

de aanwezigheid van kleurstofkorrels 

of van anthocyaan in 

lintbloempjes van o.a. aster, 

chrysant, goudsbloem, rudbeckia 

en in kroonblaadjes van 

begonia, pelargonium, ...) 

31. Bepalen van de totale waarde 

van een straat-, laan- of parkboom 

behorend tot een 

openbaar domein 

tabelvorm weergegeven. 

Kwantitatieve hoeveelheden water, sachariden, eiwitten en vetten worden in een 

voedingsmiddelentabel opgezocht en per voedingsmiddel weergegeven door middel 

van histogrammen en/of cirkeldiagrammen, wat een vlotte visuele vergelijking 

mogelijk maakt. 

Na intikken van http://www.nubel.com/ned/VoedingsTabel.htm kun je voor 

vleesproducten, vis, week- en schaaldieren, zuivelproducten en graanproducten 

uittreksels uit de voedingsmiddelentabel downloaden die toelaten zinvolle en 

gevarieerde oefeningen op te stellen 

Om leerlingen tot het inzicht te brengen dat voedsel meer bevat dan voedingsstoffen 

en voedingsvezels kan men verpakkingen van diverse voedingsmiddelen laten 

analyseren op de aanwezigheid van kleurstoffen, bewaarmiddelen, smaakstoffen, 

emulgatoren, verdikkingsmiddelen… 

De onderzochte voedingsmiddelen worden opgesomd in een tabel, waarin ook de 

diverse additieven, met hun eventuele nadelen, kunnen worden aangekruist. 

Een lijst met voedseladditieven, gerangschikt op nummer, kun je bekijken of gratis 

downloaden op http://www.goodfeeling.nl/default.htm , onder de rubriek 'voeding'. 

Meer info omtrent de E-nummers tref je (in beknopte vorm) aan onder 

http://www.voedsel.net/e/vraag1.htm 

Door met een pincet een deel van de epidermis van een lintbloempje of van een 

kroonblad af te trekken en te bestuderen met de microscoop kan men nagaan of de 

kleurstoffen geconcentreerd zijn in kleurstofkorrels (heterogenen verspreiding) dan 

wel opgelost in de vacuole (homogene verspreiding). Telkens laat men de leerlingen 

van de waargenomen structuren een voldoende grote tekening maken waarop alle 

herkende delen worden aangeduid. In een tabellarisch overzicht kruisen ze aan op 

welke wijze de kleurstof verdeeld is in de cel. Men wijst er op dat een cel die centraal 

dikker is dan aan de randen verkeerdelijk de indruk kan wekken dat de kleurstof 

heterogeen is verdeeld. 

Via het berekenen van de basiswaarde en het opzoeken in tabellen van de van de 

soortwaarde, de standplaatswaarde, de conditiewaarde en de plantwijzewaarde kan de 

waarde van een straat-, laan- of parkboom behorend tot een openbaar domein worden 

berekend. De actuele basiswaarde nodig om de eenheidsprijs te berekenen vindt men 

onder http://www.vvog.org/waarde_eenheidsprijs.htm. 

Informatie omtrent soort-, standplaats-, conditie- en plantwijzewaarde tref je aan bij 

http://wegen.vlaanderen.be/documenten/sb250/bestanden/sb20-02.pdf

1e graad 62 














32. Toepassen van enkele 

methoden om planten ongeslachtelijk 

te vermenigvuldigen 

(stekken, afleggen, uitlopers, 

broedknoppen, ...) 

33. Economisch belangrijke 

planten (nadruk op andere 

aspecten dan deze van de 

zetmeelproductie). 

34. Bedreigde planten- en 

diersoorten - bescherming van 

de biotoop waarin de soort 

voorkomt. 

Scheuren van een Sansevieria, stekken van siernetel of vlijtig liesje, houtstekken van 

populier, wilg, liguster of laurierkers, bladstekken van bladbegonia's,afleggen van 

takken bij rododendron of braam of van aarbeistengels, potten van toevallige knoppen 

op bladeren van kindje-op-moeders-schoot (Tolmiea), planten van jonge plantjes aan 

de uiteinden van bloeistengels bij de graslelie zijn mogelijke voorbeelden van 

ongeslachtelijke vermenigvuldiging bij planten die in de klas of de schooltuin kunnen 

worden uitgevoerd. 

Voorbeelden van economisch belangrijke planten kunnen tijdens een bezoek aan de 

plantentuin van de Universiteit Gent worden besproken. Informatie i.v.m. tref je aan 

onder http://www.plantentuin-gent.be 

Ook doelgerichte opdrachten die leerlingen ertoe aanzetten gebruik te maken van 

literatuurgegevens of het internet zijn zinvol. In het laatste geval is zoeken via de 

wetenschappelijke (Latijnse) naam vaak aangewezen. 

Mogelijke plantensoorten die beslist de aandacht verdienen zijn Bromelia ananas - 

Ananas sativus (ananas), kokosplant (Cocos nucifera), kurkeik (Quercus suber), 

johannesbroodboom (Ceratonia siliqua), olijfboom (Olea europaea), eucalyptusboom 

(Eucalyptus sp.), citroen (Citrus limon), sinaasappel (Citrus sinensis), grapefruit 

(Citrus x paradisi), echte pompelmoes (Citrus maxima), mandarijn (Citrus reticulata), 

theestruik (Camellia sinensis), granaatappel (Punica granatum), rubberboom (Hevea 

brasiliensis), kapokboom (Ceiba pentandra), bataat (Ipomoea batatas), matestruik 

(Ilex paraguariensis), bamboesoorten (Gigantochloa apus, Dendrocalamus 

giganteus), mangoboom (Mangifera indica), kaneelplant (Cinnamomum zeylanicum), 

banaan (Musa sp.), suikerriet (Saccharum officinarum), papyrusolant (Cyperus 

papyrus), aardnoot of pinda (Arachis hypogaea), oliepalm (Elaeis guineensis), 

waterrijst (Oryza sativa), koffie (Coffea sp.), cacaostruik (Theobroma cacao), 

katoenstruik (Gossypium sp.), vanille (Vanilla planifolia). 

In het kader van sensibilisering voor milieuproblematiek en behoud van de 

biodiversiteit in functie van duurzame ontwikkeling kan het zinvol zijn leerlingen te 

confronteren met de evolutie die zich in dat verband voordoet. Gerichte opdrachten 

via het internet zijn wellicht de snelste en meest efficiënte wijze om snel actuele 

informatie te verzamelen. De zoekmachine zo instellen dat alleen Belgische, 

Nederlandstalige artikels worden bekomen is een noodzaak om de veelheid aan 

informatie te beperken. Mogelijke startadressen zijn: 

http://www.instnat.be/ (klik achtereenvolgens op 'onderzoek' en 'populatie- & 

verspreidingsecologie' en kies je favoriete organismen) 

Informatie over en foto's van bedreigde diersoorten wereldwijd vind je onder 

http://www.defenders.org

1e graad 63 

AV Biologie 1 lestijd 1e jaar en 1 lestijd 2e jaar en wetenschappelijk werk Biologie 1 lestijd 2e jaar

1e graad 64 


7. MINIMALE MATERIËLE VEREISTEN 

7.1 Klaslokaal 

De lessen moeten steeds gegeven worden in het daartoe bestemde biologielokaal, voorzien van een goed 

uitgeruste leraarstafel en leerlingentafels met water, gas en elektriciteit: 

dat demonstratie- en leerlingenproeven toelaat; 

dat uitgerust is voor projecties (met TV, video en/of Cd-rom, overhead- en diaprojector) en dus moet 

kunnen verduisterd worden. 

7.1.1 Integratie van ICT 

Het lokaal is voorzien van ten minste een goed uitgeruste computer, met cd-romdrive, printer. Het is aan 

te bevelen mogelijkheden voor real-time'-metingen, projectie en internetaansluiting te voorzien. 

7.1.2 Veiligheid 

Om aan de nodige veiligheidsvoorschriften te voldoen dienen o.a. aanwezig te zijn: veiligheidskast voor 

de opslag van gevaarlijke producten (voorzien van de overeenkomstige gevarensymbolen), blustoestel, 

emmer met zand, branddeken, metalen papiermand, veiligheidsbrillen, oogdouche of oogwasfles, handschoenen, 

EHBO-kit met brandzalf. 

De uitrusting en de inrichting van de lokalen, inzonderheid de vaklokalen en de laboratoria, dienen te 

voldoen aan de technische voorschriften 

De volgende wetgeving is dan ook van toepassing: 

− Codex 

− ARAB 

− AREI 

− Vlarem. 

Deze wetgeving bevat de technische voorschriften die in acht moeten genomen worden m.b.t.: 

− de uitrusting en inrichting van de lokalen; 

− de aankoop en het gebruik van toestellen, materiaal en materieel. 

Ze schrijven voor dat: 

− duidelijke Nederlandstalige handleidingen en een technisch dossier aanwezig moeten zijn; 

− alle gebruikers de werkinstructies en onderhoudsvoorschriften dienen te kennen en correct 

kunnen toepassen; 

− de collectieve veiligheidsvoorschriften nooit mogen gemanipuleerd worden; 

− de persoonlijke beschermingsmiddelen aanwezig moeten zijn en gedragen worden, daar waar 

de wetgeving het vereist. 

7.2 Didactisch materiaal 

Voor het uitvoeren van demonstraties, proeven en observaties, nodig om de doelstellingen te bereiken, dient 

de volgende basisuitrusting aanwezig te zijn: 

7.2.1 macropreparaten 

spons 

holtedier 

platworm 

ronde worm 

ringworm 

weekdieren (tweekleppige, slak, inktvis) 

geleedpotigen (kreeftachtige, spinachtige, insect, veelpotige) 

stekelhuidige 

gewervelden (vis, amfibie, reptiel, vogel, zoogdier)

1e graad 65 


7.2.2 skeletten 

mens 

kat 

konijn 

mol 

vleermuis 

vogel 

reptiel 

amfibie 

vis 

7.2.3 micropreparaten 

protist 

doorsnede van een wortel, stengel en blad 

doorsnede dunne darm 

bloed van de mens 

dierlijk weefsel 

7.2.4 modellen 

torso mens 

hart mens 

mannelijk en vrouwelijk geslachtsstelsel 

eierstok 

foetus in baarmoeder 

doorsnede hoofd 

nier 

nierlichaampje 

huid 

bloem zaadplant 

plantencel met bladgroenkorrels 

stamper en meeldraad 

7.2.5 materiaal per leerlingengroep 

determineerwerkjes zwammen, planten, dieren (bijvoorbeeld vogels, insecten, schelpen, 

dierensporengids) 

balans 

loep 

microscoop 

draag- en dekglaasjes 

dissectieset (scalpel en -houder, pincet, schaar, prepareernaald) 

dissectieteil 

schrijfplankje + klem 

digitale thermometer (-10 °C tot + 100 °C) 

bunsenbrander 

statief, ring, vuurvast gaas, 2 klemmen, 2 noten 

glaswerk, stoppenassortiment 

dialyseerslang 

aardappelmesje 

7.2.6 materiaal voor demonstratieproeven 

centrifuge en - buisjes 

stereoloep 

7.2.7 chemicaliën 

clinistix 

albustix 

lugol 

glucose 

albumine 

zetmeel 

waterstofperoxide

1e graad 66 


mangaandioxide 

kobaltchloride 

calcium- of bariumhydroxide 

ammoniumoxalaat 

natriumdithioniet 

8. EVALUATIE 

8.1 De evaluatie heeft een tweevoudig doel 

De evaluatie dient aan de leerling informatie te geven over de mate waarin hij of zij er in geslaagd is om 

zowel de kennis als de vaardigheden te beheersen die mogen verwacht worden na het leerproces. 

De evaluatie moet aan de leerkracht de feedback geven om vast te stellen of hij of zij de meest aangepaste 

methode hanteert om de gestelde doelen te bereiken. 

Een evaluatie is meer dan een getal om een rapportcijfer te berekenen. Het is een werkinstrument waarbij 

permanent en wederzijds (leerling-leraar) besluiten dienen getrokken te worden over het leerproces. 

In het kader van het Schoolreglement en het Schoolwerkplan is het aangewezen om ouders en leerlingen 

tijdig over de wijze van evalueren in te lichten. 

8.2 Eigenschappen van een goede evaluatie 

Door te evalueren wil men bij de leerlingen nagaan in hoeverre de doelstellingen die men met het leerproces 

wilde bereiken, bereikt zijn. 

De evaluatie moet daarom 3 kenmerken bezitten. Ze moet doeltreffend, betrouwbaar en efficiënt zijn. 

Doeltreffendheid: mate waarin de toets of eindproef beantwoordt aan het doel waarvoor hij gebruikt wordt 

Betrouwbaarheid:het uitschakelen van toevalsinvloeden en het aanwenden van objectieve meetmethoden 

Efficiëntie: de tijd nodig voor het voorbereiden en het afnemen van de toets moet in verhouding staan tot 

het bekomen van relevante informatie, liefst in een minimum van tijd. 

Onvoldoende resultaten bij individuele leerlingen of bij gedeelten van de klassegroep, zullen de leraar ertoe 

aanzetten om remediërend in te grijpen. Indien nodig zal de leraar voor andere werkvormen en leermiddelen 

kiezen. 

Een evaluatie kan een signaal geven om doelstellingen en /of leerinhouden bij te sturen. 

Verder is de evaluatie een belangrijk gegeven bij de pedagogische begeleiding en bij de controle door de inspectie. 

Voor de leerling is het van belang, om door de evaluatie te weten te komen, hoe zijn evolutie is binnen het 

leerproces. Een evaluatiecijfer voor dagelijks werk zal dus noodzakelijker wijze gesteund zijn op veelvuldige 

evaluatiemomenten en op zowel kennis, vaardigheden als attitudevorming. 

8.3 Vakgebonden en vakoverschrijdende evaluatie 

8.3.1 Vakgebonden evaluatie 

Kennis is in de doelstellingen meestal omschreven als "beheersen" van leerinhouden (begrippen, relaties, 

structuren). Vaardigheden worden in de doelstellingen geformuleerd als "het gebruiken of hanteren" van 

vakeigen middelen (microscoop, determineertabel). 

Attitudevorming wordt omschreven als het "gericht zijn op". 

Er moet een duidelijke relatie bestaan tussen het niveau van de in de les aangebrachte doelstellingen en de 

wijze waarop zij worden geëvalueerd 

8.3.2 Vakoverschrijdende evaluatie 

Zowel kennis, als vaardigheden en attitudevorming die tot de vakoverschrijdende doelstellingen behoren 

kunnen in de evaluatie aan bod komen, op voorwaarde dat zij ook tijdens de voorafgaande leerprocessen 

werden aangebracht of verdiept.

1e graad 67 


8.4 Soorten evaluatie 

8.4.1 Dagelijks werk 

In het eerste leerjaar A worden de evaluaties voor Biologie en voor Wetenschappelijk werk afzonderlijk op 

het rapport vermeld. 

In het tweede leerjaar wordt het Wetenschappelijk werk met twee lestijden per week opgesplitst: één uur 

Wetenschappelijk werk Biologie en één uur Wetenschappelijk werk Fysica. Op het rapport wordt dan vermeld: 

Biologie + Wetenschappelijk werk, respectievelijk Fysica + Wetenschappelijk werk. 

Het rapportcijfer van het dagelijks werk is gesteund op een zo breed mogelijke permanente evaluatie van de 

afgelopen periode. 

Zowel cognitieve als affectieve en psychomotorische doelstellingen komen hierbij aan bod. De leerkracht houdt 

hiervoor een evaluatieschrift bij. Bij elk cijfergegeven moet summier weer te vinden zijn wat de bedoeling van 

de evaluatie was. 

Hiervoor kan de leraar beschikken over: 

− notities over het leergedrag van de leerling in de klas; 

− klassegesprekken; 

− mondelinge overhoringen; 

− korte schriftelijke toetsen; 

− herhalingstoetsen (grotere leerstofgedeelten); 

− huis- en klastaken; 

− kwalitatieve beoordeling aangaande praktische oefeningen, laboratoriumwerk; 

− notities over de mate van het beheersen van de vaardigheden; 

Mondelinge beurten en korte schriftelijke toetsen dienen niet vooraf te worden aangekondigd. 

Herhalingstoetsen worden best een week vooraf in de agenda van de leerling ingeschreven. Een herhalingstoets 

zal niet langer dan een lestijd duren. 

Via de agenda worden de leerlingen en ook hun ouders geïnformeerd over de resultaten van evaluaties. 

Tevens wordt melding gemaakt van remediërende opdrachten, indien dit mogelijk en nuttig kan zijn. 

8.4.2 Examens 

Examens houden een productevaluatie in. Na analyse van de resultaten wordt ook hier door de leraar een 

diagnose opgesteld, die aanleiding kan zijn tot bijsturing van het leerproces. 

Tevens kunnen remediërende maatregelen voor individuele leerlingen ook hier weer uit voortspruiten. 

Zowel het gepast aanbieden van de leerstof en de evaluatie, alsook het aanbieden van remediërende 

opdrachten, zijn essentieel in het door ons beoogde totale leerproces. 

De duur van de schriftelijke examens komt ten hoogste overeen met het aantal wekelijkse lestijden voor het 

vak met een minimum van twee lestijden. 

Het is vanzelfsprekend dat de eindtermen en belangrijkste doelstellingen van het leerplan geëvalueerd 

worden. Tevens dienen prioriteiten gelegd bij die leerinhouden die essentieel zijn voor de verdere opbouw 

van de leerinhouden in een volgend semester of volgend schooljaar. 

De examens worden afgenomen in de aanwezigheid van de vakleraar. Hij deelt de leerlingen, bij aanvang 

van de proef mee dat bijkomende vragen ter verduidelijking kunnen gesteld worden. Elke bijkomende 

toelichting wordt luidop gegeven, zodat alle leerlingen op een gelijke wijze worden behandeld. 

Een exemplaar van de gestelde vragen met aanduiding van de puntenverdeling worden samen met de 

verbeterde examenkopijen in het archief bewaard. Dit exemplaar wordt tevens aangevuld met een nietabsolute 

modeloplossing (de leerling kan terecht een andere oplossingsmethode gebruiken) of met een 

opsomming van de aandachtspunten die aanwezig moeten zijn voor oplossingen op open vragen en taken. 

Na de proeven hebben de leerlingen het recht de modeloplossing in te zien. Ook hebben zij het recht, op hun 

vraag, om hun gecorrigeerd examen in te zien. 

Voor de examens worden met de leerlingen duidelijke afspraken gemaakt over het verloop van de examens. 

De leerkracht zorgt ervoor dat minimum 75% van de examenvragen het bereiken van de 

minimumdoelstellingen (eindtermen en leerplandoelstellingen) toetst.

1e graad 68 


Wetenschappelijk werk 

Er wordt geen afzonderlijke evaluatie opgemaakt voor biologie en voor wetenschappelijk werk biologie 

voor de leerlingen die beide onderwezen krijgen. 

Het is mogelijk het wetenschappelijk werk permanent te evalueren, zonder examen, of een examen te 

organiseren al of niet gecombineerd met biologie. Indien de rapportering één gezamenlijke evaluatie bevat 

kan de vakcommentaar informatie geven omtrent het wetenschappelijk werk. Ook hier is het wenselijk tot 

noodzakelijk om vooraf duidelijke afspraken te maken binnen de vakkenwerkgroep (samen met de collega 

fysica-wetenschappelijk werk fysica). 

8.5 Algemene richtlijnen 

De vragen/opdrachten met aanduiding van de cijferverdeling op de modeloplossing en de aanwijzingen voor 

de oplossing van de open vragen, worden opgesteld en vooraf aan de directeur overhandigd. 

Om achteraf discussies te vermijden zorgt men ervoor dat de leerlingen beschikken over: 

een duidelijk beeld van wat van hen verwacht wordt; 

de vragen en opdrachten die reeds zijn voorgekomen gedurende het didactisch proces: 

een schriftelijk overzicht van de voor het examen te kennen leerstof; 

een geschreven mededeling waarin staat welke informatiebronnen en welk materiaal ze mogen/moeten 

meebrengen op het examen; 

een blad met vragen om overschrijffouten te vermijden. 

Indien in een klas leerlingen van verschillende opties of studierichtingen samen alle lessen of een deel van 

de lessen volgen, dan is binnen deze klas, differentiatie van vragen toegelaten. 

Bij eventueel herexamen zal men voor de leerling de leerstof voor dat herexamen zeer nauwkeurig schriftelijk 

bepalen. 

8.6 Correctie 

Objectieve correctienormen zijn vanzelfsprekend een noodzaak. Wanneer een antwoord verschillende 

elementen inhoudt, is het aangewezen per essentieel element een puntenverdeling te maken. 

De leraar die aan zelfevaluatie wil doen, zal in tabelvorm een overzicht van de behaalde resultaten per 

leerling en per vraag opstellen. Daarop aansluitend wordt dan verwacht dat de leraar zijn besluiten in verband 

met de gebruikte onderwijsmethode trekt. Tevens is dit een uitstekend hulpmiddel om gefundeerde 

remediërende maatregelen t.o.v. de leerlingen te treffen. 

9. BIBLIOGRAFIE 

9.1 Handboeken 1 ste graad 

Bekaert, G., Bronders, F., De Cock, W., Leerwerkbladen biologie 1, De Sikkel, Oostmalle, 1989 

Bekaert, G., Bronders, F., De Cock, W., Handleiding 1, De Sikkel, Oostmalle, 1989 

Bekaert, G., Bronders, F., De Cock, W., Leerwerkbladen biologie 2, De Sikkel, Oostmalle, 1990 

Bekaert, G., Bronders, F., De Cock, W., Handleiding 2, De Sikkel, Oostmalle, 1990 

De Facq, F., Soffers, R., Biologie I, 2de druk, De Sikkel, Oostmalle, 1990 

De Facq, F., Degadt, D., Soffers, R., Exploratie- en experimentenschrift 1, 4de druk, De Sikkel, Oostmalle, 

1997 

De Facq, F., Degadt, D., Soffers, R., Handleiding 1, 2de druk, De Sikkel, Oostmalle, 1997 

De Facq, F., Soffers, R., Exploratie- en experimentenschrift 2, 3de druk, De Sikkel, Oostmalle, 1996 

De Facq, F., Soffers, R., Handleiding 2, De Sikkel, Oostmalle, 1997 

De Schutter, P., e.a., Bioskoop 1, Pelckmans, Kapellen 

De Schutter, P., e.a., Bioskoop 1, Handleiding, Pelckmans, Kapellen 

De Schutter, P., e.a., Bioskoop 2, Pelckmans, Kapellen 

De Schutter, P., e.a., Bioskoop 2, Handleiding, Pelckmans, Kapellen 

Desfossés, F., Geuns, J., Macro-micro in de biologie, delen 1 en 2, Plantyn, Deurne 

Elen, P., Wyndaele, P., Kijk, het leeft 1, Novum, Deurne, 1994

1e graad 69 


Elen, P., Wyndaele, P., Kijk, het leeft 1, Handleiding, Novum, Deurne, 1997 

Elen, P., Wyndaele, P., Kijk, het leeft 2, Novum, Deurne, 1994 

Elen, P., Wyndaele, P., Kijk, het leeft 2, Handleiding, Novum, Deurne, 1997 

9.2 Werkschriften 1 ste graad 

Broeckhoven, G., Campers, D., Wyndaele P. Wetenschappelijk werk biologie 1, Novum, Deurne, 1997 

Broeckhoven, G., Campers, D., Wyndaele P. Wetenschappelijk werk biologie 1, Handleiding, Novum, 

Deurne, 1997 

Broeckhoven, G., Snoeck, S.., Wyndaele P. Wetenschappelijk werk biologie 2, Novum, Deurne, 1998 

Broeckhoven, G., Snoeck, S.., Wyndaele P. Wetenschappelijk werk biologie 2, Handleiding, Novum, Deurne, 

1998 

De Facq, F., Soffers, R., Wetenschappelijk werk biologie 1, De Sikkel, Oostmalle, 1998 

De Facq, F., Soffers, R., Wetenschappelijk werk biologie 2, De Sikkel, Oostmalle, 1998 

9.3 Naslagwerken 

Aas, G., Bomengids in kleur, Thieme, Baarn NL 

Aichele, D., Wat bloeit daar?, Thieme, Baarn NL, 1993 

Antrop, M., Het landschap meervoudig bekeken, Pelckmans De Nederlandsche Boekhandel. 

Asperges, M., e.a., Didactiek van de biologie, De Sikkel, Malle 

Bang, P., Dierensporengids, Tirion, Baarn NL, 1996 

Bink, F.A., Ecologische atlas van de dagvlinders van Noord-West Europa, Instituut voor bos- en 

natuuronderzoek, Unie van provinciale landschappen, Schuyt & CE. ISBN 906097 3186. 

Blamey, M., De geïllustreerde flora, Thieme, Baarn NL, 1992 

De Muynck, B., Bezoekerscentra bij natuurgebieden in Vlaanderen, Stichting Leefmilieu, Kipdorp 11, 2000 

Antwerpen (03/2316448). 

De Pauw, N., Vannevel, R., Macro-invertebraten en waterkwaliteit, Dossier Stichting Leefmilieu, Antwerpen, 

1991. 

De Pue, E., Struyckers, P. Vanden Bilcke, C., Milieuzakboekje. Leidraad voor de milieuwetgeving in 

Vlaanderen. C.V.N. i.s.m. Koning Boudewijnstichting. Kluwer, E. Story-Scientia, Deurne. 

Desfossés, F., Geuns, J., Macro-micro in de biologie, delen 3 en 4, Plantyn, Deurne 

Dethier, M., De veldbioloog vertelt over het leven in het water en in de grond, Casterman, Doornik, 1991 

Dressler, D., Potter, H., Enzymen - Gangmakers in de natuur, Wetenschappelijke bibliotheek van Natuur en 

Techniek, Beek NL, 1992 

Ellis, W.N., Insectenfauna en natuurbeheer, KNNV-mededeling nr. 192. 

Eisenreich, W., De nieuwe dieren- en plantengids voor onderweg, Thieme, Baarn NL, 1994 

Garnweidner, Paddestoelengids in kleur, Thieme, Baarn NL, 1992 

Gould, J.L., Gould, C.G., Seksuele selectie - Een proces van tegenstrijdige belangen, Wetenschappelijke 

bibliotheek van Natuur en Techniek, Beek NL, 1993 

Gould, J.L., Gould, C.G., De honingbij - een samenleving van kleine giganten, Wetenschappelijke bibliotheek 

van Natuur en Techniek, Beek NL, 1992 

Haspeslagh, A. en G., Ik ben 12, wat verandert er in mij? De Sikkel, Malle 

Hermy, M., Natuurbeheer, Instituut voor natuurbehoud, Van de Wiele Marc, Brugge. 

Hofmann, H., Zoogdierengids in kleur , Thieme, Baarn NL 

Hoogers, B.J., van Olveren, H., Herkenning van de voornaamste water- en oeverplanten in vegetatieve toestand. 

Pudoc, Wageningen. 

Keeton & Mc Fadden (bewerkt door Dr. G.M.N. Verschuuren, Drs. H. de Bruin, M.W. Halsema), Grondslagen 

van de biologie, deel I en II, Leiden H.E. Stenfort Kroese B.V., Leiden/Antwerpen 

Klinting, L., De kleine bomengids, Ploegsma, Amsterdam NL, 1992 

Klinting, L., De kleine insectengids, Ploegsma, Amsterdam NL, 1993 

Klinting, L., De kleine vogelgids, Ploegsma, Amsterdam NL, 1994 

Klinting, L., De kleine zoogdierengids, Ploegsma, Amsterdam NL, 1993 

Koopmans, M. Dieren van stromend water, veldgids 5, KNNV Utrecht, 1991 (030/314797). 

Kremer, B., Weidebloemen, Thieme, Baarn NL 

Krommenhoek, W. e.a., Biologie in beeld, Malmberg, Den Bosch, s.d. 

Lawalrée, A., Beschermde wilde planten in België, Nationale Plantentuin van België, Domein van Boechout, 

B-1860 Meise. 

Nennema, J., Geïllustreerde flora van België, Nederland en Luxemburg, Den Gulden Engel, Antwerpen 

Nicolai, J., Roofvogels en uilen, Thieme, Baarn NL

1e graad 70 


Nys, R.J.V., Ecologie, theorie en praktijk, Monografie Leefmilieu, De Nederlandsche Boekhandel, Antwerpen/Amsterdam. 

Peterson, R., Peterson vogelgids, Tirion, Baarn - Nederland 

Reid, L., Ecologie. Het Spectrum, Utrecht/Antwerpen. 

Ros, R. & Vintges, V. (red.), Het milieu van de natuur, Stichting Natuur en Milieu, Donkerstraat 17, 3511 KB 

Utrecht. 

Strengers, P.F.W., e.a., Bloed - Van magie tot wetenschap, Wetenschappelijke bibliotheek van Natuur en 

Techniek, Maasticht/Brussel, 1994 

Struyckers, P. e.a., Ook uw bos natuurlijk(er)? - handleiding voor natuurgericht bosbeheer, Natuurreservaten 

i.s.m. Kritisch Bosbeheer. 

Van Eck, R., Wapiti beestenboek, Wapiti, Maastricht NL, 1992 

Vanhecke, J., Charlier, G., Verhelst, L., Landschappen in Vlaanderen vroeger en nu. Van groene armoede 

naar grijze overvloed, Nationale Plantentuin i.s.m. Natuurreservaten. 

Vanherck, L., Vander Veken H., Beschermde gebieden in Vlaanderen, AROL, Markiesstraat 1, 1000 Brussel 

(02/5073111). 

Verlinden, M., Ecologie, cursus bosbekwaamheid, Dienst Waters en Bossen, D 1991/3241/61 

Waterman, T.H., Navigatie in de natuur - Meesters in de stuurmanskunst, Wetenschappelijke bibliotheek van 

Natuur en Techniek, Beek NL, 1991 

Witte, J. Ph. M., van der Neyden, R., Natte en vochtige ecosystemen, wetenschappelijke mededeling KNNV 

nr. 200, Utrecht. 

9.4 Publicaties 

Koning Boudewijnstichting, Exploratiepakketten, handleiding, Brederodestraat 21, B-1000 Brussel 

(02/5111840 - 5134435). 

Natuur en Techniek, Het menselijk lichaam, Natuur en Techniek, Beek NL, 1990 

Jeugdbondsuitgeverij, Inventarisatie-handleiding, N.J.N. & A.W.N. 

Instituut voor Natuurbehoud, Biologische waarderingskaarten. Kievitdreef, 3500 Hasselt (011/210110). 

V.M.M., Bestuur Meetnetten en Planning, Jaarverslag fysico-chemisch meetnet oppervlaktewater. 

Nieuwstraat 43, 9300 Aalst (053/785599). 

Ministerie van Volksgezondheid en van het Gezin - Instituut voor Hygiëne en Epidemiologie, Kaart van de 

biologische kwaliteit van de waterlopen in België. J. Wytsmanstraat 14, 1050 Brussel. 

9.5 Tijdschriften 

Nationaal Geografisch Instituut, Topografische kaarten (1/25000, 1/50000, 1/100000), 1050 Brussel 

Cahiers Bio-Wetenschappen en Maatschappij, Postbus 617, 2300 Leiden (Nl). 

- AIDS-virus 

- Geslachtsziekten 

- Preventie van kindersterfte, ziekten en handicaps 

Crispeels, O., Milieukrant, Ced-Samson, Kouterveld 14, 1831 Diegem. 

Het bos ontdekken en begrijpen, educatief dossier, WWF, Brussel 

Kindje op komst. J.J. Productions BVBA, Augustijnslei 8, Postbus 28, 2930 Brasschaat 1. 

MENS, Te Boelaarlei 23, 2140 Antwerpen 

Milieumagazine. Samson H.D. Tjunk Willink. Distybo, Santvoortbeeklaan 21-23, 2100 Deurne 

Molm, Stichting Kritisch Bosbeheer Vlaanderen. Postbus 660, 6700 AR Wageningen - Nederland. 

Natuurreservaten, vzw, Kon. Ste.-Mariastraat 105, 1030 Brussel 

Natuur & Techniek - natuurwetenschappelijk en technisch maandblad. Postbus 75, 6190 AB Beek NL 

Natuur en Wetenschap. Zuidstraat 211, 3581 Beverlo (011/401354). 

Tijdschriften van WWF Waterloosteenweg 608, 1060 Brussel (02/3474770). 

Tijdschrift van JNM Kortrijksepoortsraat 14, 9000 Gent (09/2234781). 

Tijdschrift van Natuurreservaten. Kon. St.-Mariastraat 105, 1030 Brussel (02/2454300). 

Tijdschrift van de Stichting Omer Wattez. Milieucentrum, Kattestraat 23, 9700 Oudenaarde (055/318091). 

Tijdschrift voor geneeskunde 8 35 jg 15.04.79. 

- Mogelijkheden en beperkingen van prenatale genetische diagnose 

- Genetische aandoeningen, hun herhalingsrisico in theorie en praktijk. 

Valcke, R., Mens, Milieu-educatie, Natuur & Samenleving, Vlaamse Vereniging voor Biologie, Reimenhof 30, 

B-3530 Houthalen. 

VOB - Vereniging voor leerkrachten biologie, gezondheidszorg en milieu-educatie, tijdschrift biologie plus 

jaarboek, Minister De Clercklaan 2, 8500 Kortrijk 

VELEWE - Vereniging voor leerkrachten wetenschappen, tijdschrift, Mollenveldwijk 30, 3271 Zichem

1e graad 71 


In de Dienst Medische Genetica van elk universitair ziekenhuis zijn brochures i.v.m. genetisch advies verkrijgbaar 

en kan gespecialiseerde literatuur geraadpleegd worden in de bibliotheek. 

9.6 Nuttige adressen 

Administratie Milieu-, Natuur-, Land- en Waterbeheer, www.mina.be Koning Albert II-laan 20, 1000 

Brussel 

Antigifcentrum (Tel. 070- 245 245), www.poisoncentre.be 

p/a Militair Hospitaal Koningin Astrid, Bruynstraat 1, 1120 Brussel 

Belgisch Federatie Tegen Kanker, www.acc-vkb.be/index.cfm?LANG=NL 

Leuvensesteenweg 479, 1030 Brussel 

Bijenteeltmuseum, www.kalmthout.be/bijent.htm 

Putsesteenweg 131, 2920 Kalmthout 

Bond Beter Leefmilieu, www.bondbeterleefmilieu.be 

Overwinningsstraat 26 b11, 1050 Brussel 

Centrum ter preventie van zelfmoord, http://home.planetinternet.be/~cc318786/CPZ2.html 

Kasteleinplein 46, 1050 Brussel 

Centra voor Geboorteregeling en Seksuele Opvoeding, www.cgso.be 

Meersstraat 138 B, 9000 Gent 

Centrum voor Natuur- en milieueducatie, http://home2.planetinternet.be/pin29501/ 

Ommeganckstraat 20, 2018 Antwerpen 

De Dopinglijn, www.wvc.vlaanderen.be/dopinglijn 

Markiesstraat 1, 1000 Brussel 

European Schoolnet Office, www.eun.org 

Plejadenlaan 11, 1200 Brussel 

Europees Initiatief voor Biotechnologie Educatief (EIBE) 

Universiteitsplein 1, 2610 Antwerpen 

Federatie van de Voedingsindustrie, www.fevia.be 

Kortenberglaan 172, 1000 Brussel 

Green vzw 

Vanderstappenstraat 36, 1030 Brussel 

"Groene school" project, www.mina.vlaanderen.be/milieueducatie/groeneschool/ 

Koning Albert II-laan 20, 1000 Brussel 

Het Vlaamse Kruis, www.hvk.be 

Kronenburgstraat 41D, 2000 Antwerpen 

Hortus en Schoolmuseum Michel Thiery, www.gent.be/gent/vrijetij/feesten/pers623.htm 

Sint-Pietersplein 14, 9000 Gent 

Instituut voor Natuurbehoud, www.instnat.be 

Kliniekstraat 25, 1070 Brussel 

Instituut voor Tropische Geneeskunde, www.itg.be 

Nationalestraat 155, 2000 Antwerpen 

Jeugd en Seksualiteit, www.jeugdwerknet.be/jeugd.en.seksualiteit

1e graad 72 


Koningin Astridlaan 106, 2800 Mechelen 

Koning Boudewijnstichting, www.kbs-frb.be 

Brederodestraat 10, 1000 Brussel 

Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen, www.kbinirsnb.be 

Vautierstraat 29, 1040 Brussel 

Koördinatiekomitee Algemene Tabakspreventie (K.K.A.T.), 

www.ihe.be/epidemio/morbidat/NL/STYL/TABA10.htm 

G. Schildknechtstraat 9, 1020 Brussel 

Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde, www.zooantwerpen.be 

Koningin Astridplein 26, 2018 Antwerpen 

Leefsleutels voor jongeren, www.leefsleutels.be 

Leopoldstraat 95, 2800 Mechelen 

Marien Ecologisch Centrum, http://user.online.be/~mec-voc/noframes01.html 

Langestraat 99, 8400 Oostende 

Ministerie Vlaamse Gemeenschap, www.wvc.vlaanderen.be/welzijnengezondheid 

Markiesstraat 1, 1000 Brussel 

Museum voor Dierkunde, http://allserv.rug.ac.be/~dvscheld/ 

K.L. Ledeganckstraat 35, 9000 Gent 

Museum voor de GesIhiedenis van de Wetenschap 

Krijgslaan 281, Gebouw S30, 9000 Gent 

Nationale Plantentuin, Educatieve dienst 

Nieuwelaan 38, 1860 Meise 

Natuur- en milieueducatieve centra,www.mina.vlaanderen.be/milieueducatie/centra 

Vlaanderen 

Natuurpunt vzw, www.natuurpunt.be 

K. Mercierplein 1, 2800 Mechelen 

Natuurpunteducatie vzw educatie@natuurpunt.be 

Graatakker 11, 2300 Turnhout 

Natuur & Techniek, www.natutech.nl 

Postbus 3144, 4800 DC Breda 

Nederlandse vereniging voor het onderwijs in de natuurwetenschappen, www.nvon.nl 

Westerse Drift, 4841 CA Prinsenbeek (NL) 

Nutri-Care vzw 

Beerveldedorp 11, 9080 Beervelde 

Nutriënten België, www.nubel.com 

Esplanadegebouw, lokaal 11.04, 1010 Brussel 

EINDTERMEN BASISONDERWIJS WERELDORIËNTATIE NATUUR 

LEVENDE NATUUR 

De leerlingen:

1e graad 73 


1 kunnen in een beperkte verzameling van mensen, dieren en planten gelijkenissen en verschillen ontdekken 

en op basis van minstens één criterium een eigen ordening aanbrengen en verantwoorden. 

2 kennen in hun omgeving een paar biotopen en kunnen erin enkele veel voorkomende dieren en planten 

herkennen en benoemen. 

3 kunnen bij organismen kenmerken aangeven waaruit hun aangepastheid blijkt aan hun voeding, aan 

bescherming tegen vijanden en aan omgevingsinvloeden. 

4 kunnen illustreren dat de mens de aanwezigheid van planten en dieren in zijn omgeving beïnvloedt. 

5 kunnen de wet van eten en gegeten worden illustreren aan de hand van een voedselketen. 

6 kunnen belangrijke organen die betrokken zijn bij de levensprocessen bij de mens (geboorte, groei, 

voeding, ademhaling en transport van stoffen) lokaliseren, benoemen en hun functie op een eenvoudige 

wijze verwoorden. 

7 kunnen de functie van de zintuigen, van het skelet en van de spieren op een eenvoudige wijze illustreren. 

8 kunnen lichamelijke veranderingen die ze bij zichzelf en leeftijdgenoten waarnemen, herkennen als normale 

aspecten in hun ontwikkeling. 

ALGEMENE VAARDIGHEDEN NATUUR 

De leerlingen: 

14 kunnen gericht waarnemen met al hun zintuigen en kunnen hun waarnemingen op een systematische 

wijze noteren. 

15 kunnen minstens één natuurlijk verschijnsel dat ze waarnemen via een eenvoudig onderzoekje toetsen 

aan een hypothese. 

16 kunnen eenvoudige, aan hun niveau aangepaste bronnen raadplegen om meer te weten te komen 

over verschijnselen in de natuur. 

GEZONDHEIDSEDUCATIE 


17 kunnen de volgende gezonde levensgewoonten in verband brengen met wat ze weten over het functioneren 

van het eigen lichaam: voldoende beweging, rust en hygiëne, gezonde voeding, vermijden van 

overbelasting. 

18 weten dat bepaalde ziekteverschijnselen of handicaps niet altijd kunnen worden vermeden. 

19 kunnen aan de hand van eigen ervaringen de samenhang illustreren tussen fysisch en psychisch 

welbevinden. Ze herkennen bij zichzelf de fysische gewaarwordingen bij gevoelens van spanning en rust. 

20 kunnen voorzorgen opnoemen die de kans op besmettelijke ziekten, parasieten of schimmels vermindert 

of uitsluit. 

21 kunnen hulp inroepen voor elk ongeval; 

kunnen elementaire hulp toedienen bij lichte schaafwonden; 

weten dat brandwonden onder koud stromend water moeten gehouden worden. 

MILIEUEDUCATIE 


23 kunnen bij de verzorging van dieren en planten uit hun omgeving zelfstandig basishandelingen uitvoeren. 

24 kunnen aan de hand van een analyse van eigen leefgewoonten, aan elkaar haalbare tips geven voor 

een milieuvriendelijk gedrag. 

25 tonen zich in hun gedrag bereid om in de eigen klas en school zorgvuldig om te gaan met papier, water, 

afval en energie. 

26 kunnen met concrete voorbeelden uit hun eigen omgeving illustreren hoe mensen op negatieve 

maar ook op positieve wijze omgaan met water, lucht, bodem en energie.

1e graad 74 


27 kunnen mogelijkheden opnoemen die de overheid heeft om milieubewust gedrag te bevorderen en 

kunnen voor- en nadelen van deze maatregelen beschrijven. 

28 kunnen illustreren met een voorbeeld uit hun omgeving dat aan een milieuprobleem vaak tegengestelde 

belangen ten grondslag liggen.

2003/001

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?