Pieter Schelte Heerema - Igitur - Universiteit Utrecht

NOC zegt te huldigen. Ten tweede zorgen spanningen tussen de verschillende NOC
medewerkers en een plan om de NOC te reorganiseren voor grote moeilijkheden voor
Heerema. Het is in dit jaar dat Heerema’s ‘omslag’ plaatsvindt, en hij zijn sluimerende anti-
Duitse gevoelens naar eigen zeggen omzet in verzetsdaden. 96
Op 6 juni 1942 wordt de Nederlandse Oost Compagnie opgericht. Het startkapitaal bedraagt f
2.500.000, de “Aktien” 100.000 gulden elk. Kapitaalhouders, elk met een aandeel van 125
“Aktien” zijn de Staat der Nederlanden, de gemeenten Amsterdam en Rotterdam en de
Nederlandse Bank. Initiatiefnemer van de onderneming is mr. M.M. Rost van Tonningen.
Rost van Tonningen wordt president van de NOC, naast zijn baan als president van de
Nederlandse Bank. 97
Rost van Tonningen’s motieven om de NOC op te richten zijn ideologisch gemotiveerd.
Maar, zoals later zal blijken, spelen persoonlijke en opportunistische redenen tevens een
essentiële rol. Het doel van de NOC is centralisatie: de privé initiatieven die vanuit Nederland
opgezet zijn om met de Duitsers samen te werken in het oosten, dienen onder een paraplu te
komen. Tot op dat moment proberen verschillende Nederlandse aannemersfirma’s personeel
te leveren aan de Duitsers. Dit is aantrekkelijk vanwege de grote vraag naar arbeid en het
hoge ‘Kopfgeld’. Dit is het verschil in loon tussen wat de aannemer van de opdrachtgever
ontvangt en vervolgens aan de werknemer uitbetaald.
Een overkoepelend orgaan dat leiding zou geven aan al de verschillende Nederlandse
economische activiteiten in het oosten, zou de ondernemingen kunnen bijstaan en de
ondernemingsgeest doen vergroten. Toezicht zou eenvoudiger zijn, en er zouden voor
Nederlandse bedrijven meer gunstige afspraken met de Duitsers bedongen kunnen worden.
Het doel van de NOC is dus het stimuleren en onder een organisatie brengen van de
Nederlandse economische ‘inzet’ in Oost-Europa. De ideologische kant van die inzet speelt
tevens een grote rol. De werkzaamheden dienen het karakter te dragen van een ‘Germaanse’
kolonisatie van het oosten. Anders gezegd: het werk van de Nederlanders staat in teken van de
‘germanisatie’ van Oost-Europa. Als tegenprestatie en onder het motto van de
Gleichberechtigung, zou Nederland voedsel uit het oosten ontvangen. 98
Als Heerema in juni 1942 bij de NOC komt heeft hij zijn slechte ervaringen bij de Waffen SS
erop zitten. Na de oorlog verklaart hij dan ook tegen wil en dank zijn nieuwe baan bij de NOC
96 Rapport, 23, DOC I.653.1.
97 Notaris H.N. Groenier, “Aktiengesellschaft: ‘Nederlandsche Oost Compagnie N.V.”, NIOD, 176.76.
98 D. Barnouw, Oostboeren, Zee-Germanen en Turfstekers; Kolonisatie tijdens de Tweede Wereldoorlog,
inleiding.
34