Pieter Schelte Heerema - Igitur - Universiteit Utrecht

Dit is het geval in een onstabiele instantie als de NOC, maar geldt ook voor zijn eerdere
aanvaringen met de NSB leiding en Feldmeijer.
Na de oorlog is Heerema’s berechting onderwerp van debat. In de literatuur komt dat naar
voren in de tegenstelling tussen Schrage en Barnouw. Schrage’s oordeel over Heerema is dat
hij ‘gezuiverd’ is van zijn ‘politieke misdaden’ (door zijn verzetsrol). Barnouw vindt dat
Heerema zijn straf voor zijn economische collaboratie ontlopen is. Zij beklemtonen dus ieder
een ander aspect van Heerema’s verleden; het ‘politieke’ en het ‘economische’.
Kort wil ik hierover nog iets zeggen. Heerema’s verzet was na de oorlog genoeg om hem er
met een milde straf vanaf te laten komen. Wat betreft de waarde van het verzet zijn er twijfels,
maar die zijn niet groot genoeg om Heerema een rol als “illegaal werker” te ontzeggen. Dat
heeft de rechtszaak aangetoond. Echter, de rol die Heerema speelde bij de instelling van de
Dienstverpflichtung is groter dan Schrage doet voorkomen. We hebben kunnen zien hoe
Heerema op 25 mei 1943 de arbeidsbureaus schrijft om haast te maken met de verzameling
van dienstverplichte arbeiderskrachten voor het oosten. Heerema stelt hiervoor een
verzamelpunt in Rijswijk beschikbaar. Heerema doet hier ‘gewoon’ zijn werk als directeur
van de NOB en probeert de gestelde quota te halen. Idealen van gelijkberechtiging tellen
allang niet meer. Heerema’s activiteiten op dit gebied kunnen zonder twijfel als
‘voorbereidend werk’ tot een dienstverplichting beschouwd worden. In die zin was dit
wellicht strafbaar geweest.
Maar dit voorbeeld toont ook aan dat het moeilijk is om Heerema als ‘man van de
overtuiging’, of, aan de andere kant als pure opportunist te brandmerken. Ringers geeft zeker
een treffende karakterschets als hij stelt dat Heerema zich in de problemen brengt door zijn
karakter, niet zozeer door vooraf bedachte intenties.
Heerema’s motieven zijn ingegeven door een persoonlijke drive om zich te laten gelden.
Daarmee botste hij met anderen binnen een chaotisch systeem zonder vastgestelde regels. Het
is steeds tegen de achtergrond van tegenstellingen dat we hem zien. Die tegenstellingen zijn,
zoals ik heb proberen te laten zien, deels door Heerema gecreëerd, en deels van een meer
structurele aard. Heerema was in het licht van deze situatie noch een eenzijdige idealist, noch
een pure opportunist. Zijn ‘moeilijke’ karakter is bepalend geweest voor het verloop van zijn
tweeledige oorlogsperiode.
60