Pieter Schelte Heerema - Igitur - Universiteit Utrecht

hieromtrent echter al zijn eigen regelingen getroffen. Zo zijn er in Den Haag, Berlijn en
Rusland personeelsorganisaties opgericht en zijn er vertegenwoordigers van de NOB, zoals
Maas, werkzaam in het oosten. 138
Intussen komt de deadline voor de FAU 175 dichter bij. De NOB organiseert een grote
wervingsactie in Nederland voor arbeid in het oosten. Ondanks dat de geboden lonen onder
het Nederlandse loonniveau liggen melden zich vanaf februari toch nog ongeveer 900
vrijwilligers. Deze worden prompt “nach Berlin in Marsch gesetzt”. 139
De voorlichting van deze arbeiders is gebrekkig; sommigen krijgen onverwachts te horen dat
ze vanaf nu in dienst van de SS staan. Men deelt oude Waffen-SS uniformen uit waarvan de
militaire tekens af zijn gehaald. De geruchten over het lot van de arbeider in het oosten zijn
inmiddels ook tot in Nederland doorgedrongen. De “kleeding, voeding, ligging en
behandeling” is volgens Heerema “vaak slechter dan negerslaven zulks vóór drie eeuwen
hadden”. Men wordt onder “verschrikkelijke omstandigheden” ingezet, soms zelfs direct aan
het front. De lonen van de tewerkgestelden moeten wekelijks door de NOC (die nu immers de
financiën beheert) uitbetaald worden. Dit gebeurt niet of nauwelijks. Ten eerste komt dit
omdat “voorschotten zeer laat en zeer gedeeltelijk door de Duitschers terugvergoed worden”.
Ten tweede zorgt de administratieve rompslomp die het gevolg is van de reorganisatie voor
een gebrekkige uitbetaling. Gemaakte overuren worden niet betaald en de loonlijsten gaan
dikwijls verloren in ongelukken of bombardementen. Tot overmaat van ramp keren
Nederlandse arbeiders op verlof vaak niet terug maar duiken onder. 140
Op 7 april wordt in een aandeelhoudersvergadering de directeur van de NOB Hennig, op
verzoek van Heerema afgezet. Heerema wordt hierop officieel directeur. Twee dagen
daarvoor zet Tummers in een schrijven aan de directie van de NOB vraagtekens bij de
verdragen met de SS. Zo is het hem niet duidelijk welke verhouding er bestaat tussen
enerzijds de Oostbouw en anderzijds de SS en de aannemers. Ook is de relatie tussen de
Oostbouw en het uitgezonden personeel niet duidelijk. Heerema is in zijn wiek geschoten
door deze ‘inmenging’ van Tummers: “deze kolder gaat te ver. Laat de Heer Tummers in het
138
“Verantwortung”, 1.6.1943, NIOD, 176.76.
139
Idem.
140
Brief van B.J. Hoekstra aan P. Hoekstra, 24.2.1944, NA-CABR, dossier t.n.v. P.S. Heerema; Kort verslag van
G. Maas (NOB) 1.9.1943 – 31.12.1943 betr. SS-Frontarbeitereinsatz, Maas geeft een aantal van 4417 totaal
werkzame arbeiders in het oosten, NA-CABR, dossier t.n.v. P.S. Heerema; ‘Groen folio, de NOC’, NIOD
176.76;
44