Pryzmat • nr 247, lato 2011

konferencje
Czym jest intuicja?
Metody rozpoznawania w diagnostyce medycznej, diagnostyce technicznej,
w badaniach naukowych, które dotąd stosujemy, są oparte na dosyć
uproszczonych modelach. Zakładają one pewien typ informacji wejściowych,
pewne matematyczne właściwości tych informacji. Stosownie do tego określają
też reguły wyprowadzania jakichś wniosków. Natomiast człowiek dokonuje
rozpoznania w trochę inny sposób – mówi prof. Juliusz Lech Kulikowski.
Czy uważa Pan komputery za
nędzne naśladownictwo organizmów
ludzkich?
Nie, raczej za rozwinięte narzędzia,
które miały nam pomagać. Ale w wielu
rozwiązaniach technicznych dostrzegamy
inspirację biologiczną.
Pańskie plenarne wystąpienie
przyciągnęło uwagę uczestników
konferencji.
Ze względu na swoje zainteresowania
biocybernetyką odwoływałem się
tu do przykładów z medycyny. Porównywałem
lekarza doświadczonego
z niedoświadczonym. Choć mają
oni te same informacje o pacjencie, te
same wyniki analiz, zdjęcia, wyniki
badań tomograficznych etc., ich diagnozy
bywają różne. Doświadczony
lekarz podejmie często inną decyzję
niż ten młody. I to trafniejszą. Diagnozujące
systemy komputerowe są
gdzieś pośrodku – bywają lepsze od
niedoświadczonych diagnostów, ale
zwykle nie dorównują starym wygom.
Dlaczego? Czy wynika to tylko
z ograniczeń technicznych? Stawiam
tezę, że sprawa leży w samym sposobie
przetwarzania informacji. Doświadczony
lekarz poza danymi dotyczącymi
konkretnego pacjenta posługuje
się ogromną wiedzą ogólną.
Umiejscawia tego pacjenta w jakimś
środowisku, otoczeniu. Bierze pod
uwagę liczne uwarunkowania, których
nie uwzględnił lekarz niedoświadczony
i które są obce również
komputerowi. Tę rozszerzoną wiedzę
– połączoną, być może, ze zdolnością
sprawnego kojarzenia faktów – można
nazwać intuicją lekarza.
Stąd wyprowadzam wniosek, że
komputery powinny dysponować
szerszymi zasobami danych. A może
jeszcze powinny modyfikować informację,
która w innym przypadku byłaby
oparta na jakimś typowym algorytmie
matematycznym? Podawałem
szereg przykładów, jak taka dodatkowa
informacja może wpłynąć na jakość
podjętej decyzji. Najpierw opierałem
się na metodach rozpoznawania
tzw. bayerowskiego, na statystycznych
metodach, potem wyjaśniałem,
jak można klasyfikować punkty rozmieszczone
na terenie miasta, które
służą do oceny zagrożenia pieszych
ruchem kołowym. Na koniec dałem
kilka przykładów tzw. rozpoznawania
sceny, kiedy komputer mechanicz­
10
nie mierzy odległości, parametry, ale
robi to „bezmyślnie”, bez zrozumienia
aspektu perspektywy, kontekstu,
sytuacji ogólnej itd. Tak podejmowane
decyzje są wręcz błędne lub śmieszne.
Chodzi więc o to, by w systemie
uwzględniać informacje dodatkowe.
Ma to być podstawą quasi­intuicji
komputerów.
Jeżeli nie zdefiniujemy bliżej tego
kontekstu, nie będziemy wiedzieć,
jakim zakresem wiedzy uzupełnić
komputer. A pamięć ma ograniczoną
pojemność.
Rzeczywiście, nasz mózg jest bardziej
pojemny. Ale na szczęście sztuczne
pamięci tanieją. Kiedyś komputery
stosowane do rozpoznawania obrazów
miały pamięć mierzoną w kilobajtach,
a dziś to są gigabajty. I to jeszcze
nie koniec. Ale rzeczywiście, trudność
leży w decyzji, co załadować do
tej pamięci, aby poprawić jakość podjętej
decyzji. Oczywiście w każdej sytuacji
będzie potrzebne coś innego. Jeśli
diagnozujemy pacjenta, warto na
pewno wziąć pod uwagę, z jakiego
środowiska pochodzi, czy w tym środowisku
występowały podobne przypadki
medyczne, jakie jest psychiczne
nastawienie pacjenta itd. To są dodatkowe
czynniki, które mogą mieć bardzo
istotny wpływ na jakość podjętej
decyzji.
Lekarz działa podświadomie.
Tak lekarz nie uświadamia sobie nawet,
że odwołuje się do swojego dodatkowego
zasobu wiedzy. Liczy się
nie tylko „mędrca szkiełko i oko”.
Wielu psychologów jest zdania, że
nasze świadome myślenie to tylko
szczyt jakiejś góry, a większość procesów
przetwarzania informacji, myślenia,
diagnozowania przebiega w podświadomości,
w którą wyposażyła
nas ewolucja. Zwykle nie zdajemy sobie
nawet sprawy, jaką drogą doszliśmy
do pewnych wniosków. Czasem
rano budzimy się z gotowym rozwiązaniem
problemu, który dręczył nas
poprzednio. To efekt pracy wykonanej
przez mózg.
Czy to nie jest tak, że mózg ma
zdolność odsuwania na margines
świadomości tych informacji, które
chwilowo nie są przydatne?
Tak, dziecko, które wybrało konkretną
drogę przez park, nie uświada­
Rozmawiała:
Maria Kisza
Zdjęcie:
Konrad Jackowski
Prof. Juliusz Lech Kulikowski
Pracuje w Instytucie Biocybernetyki
i Inżynierii Biomedycznej im. Macieja
Nałęcza PAN, zajmuje się biocybernetyką
i inżynierią biomedyczną. Z wykształcenia
jest inżynierem elektronikiem.
Swoją dziedzinę studiów uważa za
dobry wstęp do wszechstronnej działalności
intelektualnej. Jego domeną
badawczą są systemy informatyczne,
techniki fal ultrakrótkich, teoria informacji
oraz zastosowania komputerów
w medycynie, informacji naukowej
i badaniach doświadczalnych. Jest
przewodniczącym Komitetu Narodowego
do Spraw Współpracy z Komitetem
Danych dla Nauki i Techniki ICSU
(CODATA) podlegającego Prezydium
PAN.
Kontakt: jlkulikowski@ibib.waw.pl
mia sobie czasem, że woli ją od innej,
na której kilka lat wcześniej spotykało
groźnego psa. Podświadomy wybór
zawdzięcza intuicji ostrzegawczej.
Czasem zresztą intuicja może dawać
nam mylne wskazówki.
Jest też inny rodzaj intuicji, który
wspomaga procesy myślenia kreatywnego.
Matematycy lubią zajmować
się intuicją matematyczną. Jest
też intuicja muzyczna. Wiadomo, że
rozwiązanie procesów myślowych
przychodzi w nieoczekiwanej chwili,
jako „spóźniony” efekt pracy intelektualnej.
Jakie zadania czekają więc
dzisiejszych badaczy?
Warto pracować nad sposobami
ulepszenia systemów rozpoznawania
automatycznego. Obecne komputery
bardzo szybkie, pamięci bardzo pojemne,
systemy są dobre, ale sposoby
przetwarzania danych – zbyt niedoskonałe.
Trzeba udoskonalić mechanizmy
doboru danych, kojarzenia.
Na przykład „inteligentniejszy” komputer
pracujący w systemie informacji
bibliograficznej powinien brać pod
uwagę wcześniejsze pytania konkretnego
klienta, aby lepiej określić profil
jego zainteresowań. Choć oczywiście
użytkownik może zmienić dziedzinę,
którą się interesuje.
Na tym polu celowa byłaby współpraca
informatyków z psychologami.
Badania interdyscyplinarne są tu bardzo
przydatne. Nauka rozwija się dobrze
na pograniczach.
numer 247