Hoe de rode ster (pdf) - Jan van de Pavert - Xs4all

omschrijving van de meest herkenbare specifieke vorm van het modernisme, vergelijkbaar
met het ideaaltype in de zin van Max Weber, om duidelijk te maken wat het monumentalisme
ten opzichte van het modernisme betekende.
De technologie om vloeren van grote, horizontale betonnen platen op vrij staande
kolommen te plaatsen, stamde al uit de 19 e eeuw. De kolommen hoefden niet in een muur te
worden geïntegreerd. Deze technologie werd door de modernisten opgepikt en
geëxtrapoleerd. Door de constructies met vrij staande kolommen was het mogelijk de vloeren
voor het oog te laten zweven en de façade op straatniveau met louter glas te vullen; die gevel
hoefde immers het gebouw niet te dragen. De extrapolatie kon worden doorgevoerd door de
façade daarboven wel uit beton te laten bestaan. In feite waren dergelijke façades, met glas
onder en een gesloten gevel boven, al toegepast in winkelpanden uit de laat negentiende
eeuw, toen de grote etalages hun intrede deden. In diezelfde tijd had de glasindustrie het ook
al mogelijk gemaakt ruiten te plaatsen met een ononderbroken oppervlak van ongekende
grootte. Al waren de negentiende-eeuwse kolommen slank, zij waren wel in de façade
zichtbaar gebleven. De modernisten bouwden de mogelijkheden uit door de kolommen, los
van de gevel, naar achter te plaatsen. De mogelijkheden die daaruit ontstonden, werden
versterkt door de ontwikkeling van een esthetisch purisme. Het moderne bouwen
onderschreef de efficiëntie en verwierp de esthetiek. Hierbij moet esthetiek worden begrepen
als wat de modernisten onder esthetiek begrepen: dat was de verzameling krullen en andere
versieringen, die uit de negentiende eeuw waren overgeleverd. De eliminatie van deze
versieringen werden in het programma van het modernisme begrepen als eliminatie van de
esthetiek; aldus begreep het modernisme zichzelf als onesthetisch. Die opvatting werd door
architecten al snel ontwikkeld - beroemd is het adagium van de modernistische architect A.
Loos: Ornament und Verbrechen, dat hij meegaf als titel aan zijn essay in 1908 - en werd
overgenomen door de theoretici die het modernisme beschreven. In die vorm is het al te
vinden in een boek als Time, Space and Architecture, van Siegfried Giedion uit 1932. Giedion
was een apologeet, maar in feite is vrijwel de gehele latere architectuurgeschiedenis tot de
jaren '80 van de twintigste eeuw niet vrij van deze vorm van apologie. De opvatting over
eliminatie van esthetiek werd in samenhang gebracht met de notie van functionalisme en
wordt, in die samenhang, nog steeds gehuldigd. De theorie betreffende gezondheid en goed
wonen vormt het laatste noodzakelijke element voor het modernisme en werd eveneens zo
expliciet mogelijk in de ontworpen vorm ingebracht. Voor het modernisme waren deze drie
elementen belangrijk: 1. moderne bouwtechniek, 2. theorieën over leefwijze en gezondheid en
3. purisme. Het geheel, maar ook een afzonderlijk onderdeel (een betonnen dak of een kolom)
22