Netherlands Yearbook - 1868_ocr

UIBA~HTS-
EN FABRIEKNIJVERHEIO
OVER t865 E.N t86t
In N oordbrabant was met uitzondering van de katoennijverheid' de toestand van het fabriekwezen over het
algemeen vrij gunstig. De fabrieken van wollen stoffen en de linnenweverijen ha~den voortdurend druk -:erk'
vooral de laatste verkeerden door de duurte van het katoen in een allergunstigsten toestand. De ber~gten
omtrent de ambachtsnijverheid zijn zeer voldoende. Door het oprig-ten van nieuwe gebouwe~' ook publieke'
waartoe door de gemeentebesturen dikwijls werd besloten' en de menigte gebouwen ten dienste der staatsspo~rwegen
in aanbouw of in aanbesteding en door het daarstellen van openbare '~erken heersc~te v:e_l w:l~aa~t
bï den ambachtsman. Ook werden vele woningen van bijzondere personen en '~mkels verfraaid ?f -ver111e~:V .
Jetselaars' timmerlieden, smeden enz. zagen hierdoor de dagloon en verhoogen. Niettegenstaande die verhoo.,., mg
bestond vooral bij de smederijen' op sommige plaatsen gebrek aan werkvolk. b k
Ook in Gelderland verkeert de ambachtsnijverheid in een guustigen staat en geve~ vele open are wer ben
en toenemende aanbouw in eenige gemeenten overvloed van werk. De overdreven pnJzen van het katoen e-
lemmerden de werkzaamheden der katoenweverijen. d d" . h t
In Zuidholland waren de suikerraffinaderijen, vooral in _1863, gedn\kt door de sterke m~ e .mgm15 va~ .~
buitenla~d. In 18G4 heeft de verlaging van regten in Engeland, waar~oor aldaar het .debiet I~ vermee~l ~t';
een unsticren invloed op dien tak van nijverheid uitgeoefend. De oorlog I~. Noord-Amerika was zeer n~o. o Io.
voorgde br~nderijen en de daarmede verwante kuiperijen of fustenmakerlJen. De overgroote mee~lmh~~ :er
branders te Schiedam heeft zich' in vereeniging met die te Rotte:dam '. Delft' Delfshave~ en aar m?.en
· d l h d b d "dend te beperken door de fabneken m gegeven omstandigheden wekellJkS
verbonden om e wer 'zaam e en e m ' . h f . l r
één dag te doen stilstaan. De ambachtsnijverheid verkeert in een staat van voormtgang en ee t olvei v oel ~g
erk terwijl het loon geëvenredigd is aan den arbeid. Vooral wordt een g-root aantal openbare wer rnn stee s
~erri 't en aan de grootste gemeenten eene belangr~jke uitbreiding gegeven.
In g N oordholland breidt zich de fabriekn\jverheicl gedurig uit. De toestanc~. van een groot laanftal arbeiders
· d 1 d · t genoegzaam ZIJn voor hunne be ioe te. Ofschoon
blijft echter hoogst ongunstig' daar e oonen e1 mees en on d . d . t
~mio·e tal· ken van nijverheid zoo als die in katoenen stoffen, de scheepsbouw en de aar me e ver wan e
~~kken"' doo; de tijdsomstandigheden in min g-unstigen toestand verkeerden' was echter over he~ a~g·e.~iee~ ~e
toestand bevredig~nd ' vooral in die fabrieken, waarvan de arbeiders ~n grootek g·e.~ouwe~ :ere~111f ~lJn o r~
root ·etal in hun ei ene woningen werken. Zoo verschaft bijv. de s1garenma eriJ aan mze~. e an en we .
~e zaa~sche nijverhe~ was door den politieken toestand van Europa zeer gedruk~' te~WlJl dde ~a~oen- 8;
he ta ïtweverïen te Hilversum leden door de katoenkrisis en' na de vermmder~ng er m rn~:n e
:~~~~:c doo/rien ver~eerderden invoer van schotsche tapijten van betere soorten. He~ paleis voor ~·ol~s~~1Jt te
Amste;dam' waarvan de bouw iu 1858 is begonnen' werd op 16 .Augustus 1864' m tegenwoor ig e1 van
7 tot & 000 personen plegtig geopend. d l ·n d
'fe Utrecht had de ambachtsman in beide jaren veel werk door de werkzaamheden aan e ve.rsc 11 en e
s ,oonve diensten' het bouwen van schoollokalen en andere bel~ngrijke .. stadswerken, waar.~nder m 18M de
b~terhal~ Niettecrenstaande in de buitenwijken vele nieuwe wonmgen ZlJU ~.angebouwd' bhJft aldaar st~e-ds
t end beho:fte bestaan aan woningen voor ambachtslieden. De huurpnJZen vo?r ~ezoude en geschikte
oen~m " erkelijk gestegen Vooral hadden metselaars, timmerlieden, hmssch1lders ' stukadoors en
wonmhgen Z~Jn eaealn'~erl{ In die gemee~te wordt veel verrigt voor de zedelijke ontwikkeling van den ambachtsman.
steen ouwers v , 'v · . l · · f t t t d r
Behalve de verbetering van het lag·er en middelbaar onderwijs'. kwam m. 186.3 eene eesm:1g m~ ~ . s a~ . v;o
ba htslieden waarvan het denkbeeld van de handelssocieteit aldaar is mtgegaan en m 186 4 vereemgmb:n
~: be~ordering 'van fabriek- en handwerksnijverheid. De wasch- en badinrigting werkt voortcl~rencl zeer. g.~l~~·tl!
d · delijkheid en den gezondheid toestand van de lagere volksklasse. .Aan eene doelmatige zwemmug Ll~b
~~or eh;~n volk blijft groote behoefte bestaan. De toestand van de fabrieknijverheicl was over h~t algemeen mel
on unsti Sommi e fabrieken leden wel door de amerikaansche en deensche oorlogen en den f?e r~k.ten toestan
va~ de ~ldmarkt ~ de meesten verheugden zich in voortdurenden bloei, zoodat enkele tot mtbre1dmg moesten
~rv~rg.aan.
In Friesland werden, volgens de opgaven dei· gemeentebesturen, in 1863 en 1864 doo·r 7 ,453 en 7,973 meesters,
9,297 en 9,651 knechts 87 en 88 ambachten uitgeoefend. Door 1,632 en 1,643 fabrikanten werden g·edreven 65
en 66 verschillende fabrieken of trafieken, waarbij werkzaam waren 5,246 en 5,333 personen, waaronder 3,529
en 3,581 volwassen mannen, 297 en 294 volwassen vrouwen, 1,330 en 1,375 jongens, 90 en 83 meisjes. De
scheepsbouwmeesters en hunne knechts zijn onder de ambachten opgenomen. Tot geene ambachts- of fabrieknijverheid
maar tot andere \verkzaamheden werden gebezigd 41,439 en 43,227 niet inwonende arbeiders, waaronder
20,351 en 21,536 volwassen mannen, 9,849 en 10,096 volwassen vrouwen, 6,676 en 6,776 jongens, 4,563
en 4,819 meif'\jes, 23 ,559 en 22,726 inwonende arbeiders en dienstborlen, waarvan 11,647 en 10,722 van het
mannelijke, '11,!H 2 en 12,004 van het vrouwelijke geslacht. De toestand der fabrieken was over het algemeen
gunstig, met uitzondering van de koorn- en pelmolens, die in kwijnenden toestand verkeerden, de scheepstimmerwerven
en aanverwante vakken , die weinig werk hadden.
In Overijssel was de toestand vau den voornaamsten tak van nijverheid, de weverij en spinnerij , ongunstig
door de duurte van de grondstof. Het verschil tnsschen den prijs der garens en dien van het fabrikaat zou een
geheelen stilstand ten g·evolge gehad hebben, zoo niet allengs in 1863 eenige rijzing in den prijs dier goederen
aan de oost-indische markt was ontstaan. In 18G4 zijn op die markt de prijzen der vervaardigde goederen
op nieuw gedaald. daar de vraag door cle mislukking van den oogst gering was en door de duurte vaü. het
katoen die naar linnen toenam. Ook op de binnenlandsche markt is de vraag naar katoenen goederen veel
verminderd. De handwerlrnnijverheid was vrij levendig, vooral in Twenthe door den opbouw van Enschedé.
In de provincie Groningen bleven de scheepstimmerwerven , t0uwslagerijen , zeilmakerijen, anker~mederijen
en blokmakerijen in een ongnnstig·en toestand verkeeren door het kwijnen van de scheepvaart. In '1864 was
de toestand van vele fabrieken ongunstig, vooral van de olieslagerijen door den grootendeels mislukten koolzaadoog·st,
het toenemend gebruik van petrolfmm en de slechte verhouding van de grondstof tot het fabrikaat.
De ambachtsnijverheid was over het algemeen bloeijend, daar overvloedig werk voor den handswerkman te
..;,-inden was. In de gemeente Groningen werden in 1863 driehonderd vijfenv\jftig, in 1864 driehonderd drieenvijftig
fabrieken en werkplaatsen opgegeven met 1,547 en 1,502 arbeiders, waaronder 1,000 en 956 volwassen
mannen, 103 en 108 volwassen vrouwen, 36G en 355 jongens, 78 en 83 meisjes.
In de provincie Drenthe is de fabrieknijverheid van weinig belang. Zij breidt -zich nogtans langzamerhand
uit ; vooral te Assen.
In den toestand van het fabriekwezen te Maastricht is vooruitgang waar te nemen. Te Roermond oefende
de amerikaansche oorlog, vooral in 1864 , een ongunstigen invloed uit op de katoenfabrieken. Te Venlo en
-Omstreken was de toestand der nijverheid niet ongunstig. De aanleg van den staatsspoorweg en de bouw van
de brug over de Maas gaven aan vele handen werk. ·
Wij gaan thans over tot eene afzonderlijke beschouwing der voornaamste soorten van fabrieken.
Su~ker:fab1·iehen en s1tihe1·rqjftnaderi/cn. De toestand der raffinaderijen was in 1863 en 1864 nog minder gunstig
dan rn 1862 , door gebrek aan geregelden afzet, wanverhouding tusschen de prijzen van grondstof en fabrikaat
en toenemende mededinging door oprigting van nieuwe en uitbreiding· van bestaande raffinaderijen zoo binnen
als buiten 's lands. De meeste en grootste suikerraffinaderijen verwerkten in 1864 minder dan in vorige jaren
en hadden slechts korten t~jd hun gewoon getal werklieden in dienst. Zij moesten dit getal herhaaldelijk
verminderen. De volgende staat geeft een overzigt van den in- en uitvoer van ons land in de laatste vijf jaren.
ALGEMEENE INVOER. INVOER TOT VERBRUIK. ALGEM:EENE UITVOER.
Ruwe suiker. Ruwe suiker. Ruwe suiker. Geraffineerde suiker.
18(30 97,367,673 ned. p. 78,5G1,842 ned. p. 31,544,421 necl. p. 58,949,217 ned. p.
'1861 114,982,232 85,730,412 20,651,630 64,198,304
1862 104,966,259 85,761,747 45,124,960 63,900,413
'1863 119,015,86f 91, 152,370 36,319,926 64,554,340
18(34 117,287,458 93,600,702 21,848,982 68,911,292
De beetwortelsuikerfabriek te Zevenbergen bezit een stoomwerktuig van 200 pkr. en bezigt bij afwisseling
dag en nacht 275 personen, tegen een arbeidsloon van f 0.35 tot f L In elk van beide jaren werden 900,000
en 800,000 ponden suiker naar Frankr~jk vervoerd. De nederlandsche beetwortelsuikerfabriek te Oudenbosch
verschaft werk aan ongeveer 200 pei·sonen, nagenoeg allen van de hulpbehoevende klasse. Te Bergen op Zoom
kwam in '1863 eene nieuwe fabl'iek iu werking, sedert 1864 met eene gasinrigting, die in elk jaar aan 200 en
190 personen, waaronder 140 en 128 mannen , 40 en 42 vrouwen en 20 kinderen werk verschafte. De toestand
dezer fabrieken is zeer gunstig met eeli vrij aanzienlijken uitvoer vah suiker naar het buitenland. - De suikerraffinaderij
te Dordrecht werkte -in beide jaren met 6 mannen en verkeerde in gunstigen toestand. De beetworsuikerfabriek
te Dubbeldam werkte vrij gnnstig, in 1863 met 275, in 1864 met 250 mannelijke arbeiders en
met vijf stoomwerktuigen van 46 pkr. en vier stoomketels van 170 pkr" De suike'r- en stroopfabriek uit melasse
te Gouda had door de duurte van de grondstof slechts een geringen omzet. Van de vier suikerraffinaderijen
te Rotterdam wordt het getal arbeiders niet opgegeven. Slechts ééne werkt met stoom en bezit vijf werktuigen
van 3'1 pkr" Iu de beetwortelsuikerfabriek te Rijswijk waren GO en 80 arbeiders werkzaam. In 1864 werd te
Delfshaven eene ·stoom-suikerraffinaderij op groote schaal opgerigt met vier stoomwerktuigeil van 72 pkr. en vijf
ketels; -zij bezigt 200 arbeiders. - De hollandsche suikerraffinaderij te Amsterdam, sedert J unij 1863 in volle
werking, bezat in elk jaar zeven en acht stoomwerktuig·en van 47 en 66 pkr., twee toestellen tot het uitdampen
in het luchtledige en acht turbines 'en bezigt ongeveer 136 ma.n tegen een gemiddeld weekloon van f 8. In de
l
1
1
J