İZZETPAŞA VAKFI ADINA SAHİBİ ve YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ NİHAT ...

ham maddesi olan ketenin bulunduğu Mısır’dı.Sonuçta İslam dünyasında görülen kâğıt bolluğu,kitap fiyatlarının düşmesine imkân sağlamışve hemen her Arap şehrinde kitap dükkânları vepazarlarının ortaya çıkmasına imkân tanımıştır.Kitap ticareti sadece kitap satıcılarına değil,aynı zamanda kopyacıları, düzelticileri ve metintoplayıcılarını da etkileyen, kazançlı bir iş hâlinegelmişti. Halkın her sınıfından insanlar kitaplarıseviyordu. Büyük devlet adamından kömürcüyevarıncaya kadar her şahıs, kitapçının devamlımüşterisiydi. Bugünkü insanın iktisadi, sosyal vefikri seviyesi nasıl, otomobil ve televizyonunla ölçülüyorsa,bir Arap’ın bu yönlerden seviyesi de9. ve 13. asır arasında sahip bulunduğu kitaplaölçülüyordu. Hatta nadir ve değerli kitaplardanmüteşekkil bir koleksiyona sahip bulunmayan birkimseyi zengin saymak yakışık almazdı.Halife Harun-ür-Reşid’in vezirinin teşvikiyleBağdat’ta kurduğu ‘‘Beyt-ül- Hikme (HikmetEvi)’’ den sonra İslam dünyasında kütüphaneler,topraktan fışkıran mantarlar gibi birdenbire gelişirve çoğalırlar. Bir seyyah, 891 yılında Diclekenarındaki başşehirde yüzden fazla umumikütüphane sayar. Irak’ın Necef gibi küçücük birkasabası 40.000 ciltlik bir kütüphaneye sahipti.Rey şehir kütüphanesinin mevcudunu tespitetmek için on büyük kataloğa ihtiyaç duyuluyordu.Kahire’deki Halife El-Aziz’in ‘FatimiKütüphanesi’nde 1.600.000 cilt kitap yer alıyordu[3] .Sabur ibn Ardasir tarafından 996 senesineBağdat’ta kurulan, mermer ve kireç taşından yapılmışbir binada, ağırlıklı olarak din kitaplarıolsa da, filoloji, tıp, felsefe, astronomi, jeoloji vb.alanlardan oluşan 10.400 cilt yer alıyordu.Emevilerin başkenti Cordoba, Müslümanfetihleriyle, Avrupa’nın en kültürlü veKonstantinapol’den sonra kıtanın ikinci büyükşehri olmuştu. Burada kitap pazarı ve Endülüs’teki70 kütüphane, İslam dünyasından gelenbilginlerin yanında, Hristiyan Avrupa ülkelerindende gezginlerin ziyaret ettiği yerlerdi. KrallıkKütüphanesi, büyük ölçüde Halife II. Hâkimdöneminde (961-976) genişleme imkânı bulmuşve maaşlı yaklaşık 5 yüz çalışanıyla 400.0003. Dr. Sigrid Hunke, ‘‘Kitaplara Karşı Büyük Alaka’’,Aktaran: Dursun Gürlek, ‘‘Çınaraltı Kitap Sohbetleri’’, TimaşYayınları, 8. Baskı: İstanbul, Haziran-2013, s.237-244.cildi kendi bünyesinde barındırıyordu. Bunlarınyalnızca listelenebilmesi için 44 büyük kitapve kütüphanenin yeni bir mekâna taşınabilmesiiçin de 6 ay gerekiyordu. Ancak 1031’deİspanya’da Emevi Hanedanı son bulduğunda veHalifelik küçük krallıklar arasında paylaştırıldığındaSaray Kütüphanesi de dağılmıştı. KraliçeIsabella da, 1499 yılında Granada’daki Plaza deBibarrambla’da 80.000 kitabın yakılmasına nedenolmuştu. Bu yakımda ancak 2 binden az kitapkurtulmuş ve Escorial Sarayı’na konulmuştu.İslam dünyasındaki bu kitap/kütüphane yakım veyıkım faaliyetleri, Haçlıların 12. yüzyılda Suriyeve Filistin’e yaptıkları saldırılarda da görüldü.Hristiyanların kitap yakma faaliyetlerinin yanındaMüslümanların mezhep farklılıklarından dolayıkendi aralarında ortaya çıkardıkları çatışmalardada örnekleri görüldü. Nitekim Mutezililer veİsmaiililerin kurmuş oldukları kütüphaneler 12.yüzyıldan sonra Sünnilerin egemenliğine girmesiylesaldırıların hedefi olmuştu. Bunlara bir de13. yüzyılda Moğolların, 1258’de Bağdat’ı işgalettiklerinde, bir hafta içerisinde bu şehirdeki 36halk kütüphanesini yerle bir edilmiş, resimli elyazmalar ve kaligrafinin mükemmel örnekleriyakacak olarak yakılmış, süslemeli deri ciltler deMoğol istilacılarının ayaklarına ayakkabı olarakkullanılmıştı. Ancak ilginç bir durum ise, MoğolHakanı Hülagü’nün, Azerbaycan’daki UrumiyeGölü yakınlarındaki Maraga’da inşa ettirdiği gözlemevininyanında kurduğu kütüphanede, Suriye,Mezopotamya ve İran fetihlerinde elde edilen400,00 bin ciltlik bir koleksiyonun yer almasıydı.Bu kitap tahribatları, İslam dünyasının gelişimiüzerinde günümüze kadar gelen derin tahribatlarayol açtı [4] .Sonuç olarak şunu ifade etmek gerekir ki,şehir-kitap-kütüphane kavramları kimi zamandoğrudan kimi zaman da dolaylı olarak birbirleriylebağlantılı olan kavramlardır. Şehirlerin kurulması,kültürün daha da kalıcı olmasına imkânsağlamıştır. Şüphesiz bu kalıcılığın en önemliunsurlarından biri de kitaplar, yani kütüphanelerolmuştur. Burada değinilmeyen Osmanlı dönemindeyabancılara satılan kitapların hikâyesi debir başka yazıda anlatılabilir. ■4. Fred Lerner, ‘‘Yazının İcadından Bilgisayar ÇağınaKütüphanelerin Hikâyesi’’, çev. Dilek Çenkciler, BileşimYayınları, İstanbul, Ekim-2007, s.95-114.47eylül-ekim-kasım2013