Women at the Peace Table Asia - Centre for Humanitarian Dialogue

Box 4: Kasaysayan ng KaguluhanAng dating kolonya ng Portugal na Timor Leste ay sinalakay ng Indonesia noong1975 at sinakop sa loob ng 24 na taon. Ang kanilang pananakop ay nagresulta sa183 000 mga napatay na Timorese, pagkapaalis dahil sa kaguluhan ng may 300,000at libo-libong paglabag sa karapatang pantao kasama ang torture, pagkawala,pagkamkam ng lupa, sistematiko at malawakang seksuwal na karahasan laban sakababaihan, sapilitang pagpapakasal, sapilitang esterilisasyon, at ang karaniwangintimidasyon ng populasyon. 1Noong 1999 nagtaguyod ang UN ng referendum para sa kalayaan ng mgaTimorese. Ang mga militia na panig sa Indonesia ay nagsagawa ng malawakan atbrutal na kalupitan na siyang nagdulot ng pagtataboy sa may 50 porsiyento ng populasyon(hindi kukulanganin sa 400,000 tao) ang karamihan sa kanila ay napatapon saWest Timor sa Indonesia. Nag-iwan ang karahasan ng humigit kumulang na pagkamatayng 1300 tao at malaking bilang nga ginahasa o malubhang nasugatan, at nagresulta sahalos pagkasira ng mga mga ari-arian at imprastraktura ng buong teritoryo. May 70porsiyento ng mga gusali ang nasunog o nasira at ang mga ari-arian ay nanakaw na lahat. 2Ito ang naging dahilan ng mga sunod-sunod na misyon ng UN. Noong kalagitnaanng 2006, nang ang mandato ng misyon ay magtatapos na, umusbong ang krisisdahil sa malaking grupo ng galit na mga sundalo ang tumiwalag sa gobyerno. Angkarahasang kanilang sinimulan ay lumaki dahil nakisangkot ang mga grupo ngkriminal na may alitan na rin. Nagkaroon ng mga kaguluhan: ninakawan at sinunogang mga kabahayan, opisina, bodega, sumugod mga tao sa Dili at may 40 tao angpinatay. Mayroon ding 150,000 tao o 15 porsiyento ng populasyon ang naitaboydahil sa kaguluhan. 3 Ang mga tropa galing sa Australia, Malaysia, New Zealand atPortugal ay dumating upang magpanumbalik ng kaayusan at ang UNMIT, angkasalukuyang misyon ng UN ay naitatag.Noong 2007, ang unang parliamentaryang eleksiyon ng bansa ay sinundan ngkarahasan. Sa pagsisimula ng 2008 nagkaroon ng mga tangkang pagpatay saPresidente at Punong Ministro. Idineklara ang state of emergency at ipinadala sa Dili angmga dagdag na tropa galing Australia, ngunit binigyang-diin ng UN na hindi katuladnoong 2006, ang pag-atakeng ito ay hindi nagdulot ng krisis na makapagpapabagsaksa buong lipunan. 41 CAVR, Chega! The Report of the Commission for Reception, Truth and Reconciliationin Timor Leste, (Dili: CAVR, 2005).2 Reiger, Caitlin and Wierda, Marieke, The Serious Crimes Process in Timor-Leste: InRetrospect, (New York: International Center for Transitional Justice, 2006). UN Officeof the High Commissioner for Human Rights, “Report of the United Nations IndependentSpecial Commission of Inquiry for Timor-Leste,” (Geneva: UNOHCHR, 2006), p.42.3 UN Office of the High Commissioner for Human Rights, “Report of the United Nations IndependentSpecial Commission of Inquiry for Timor-Leste,” (Geneva: UNOHCHR, 2006), p.42.4 “The institutions of the State responded in an appropriate and responsible mannerthat respected constitutional procedures. The Prime Minister demonstrated firm andreasoned leadership; the Parliament functioned effectively as a forum for debate inresponse to the events; and leaders of all political parties urged their supporters toremain calm, while the general population demonstrated faith in the ability of the Stateto deal with the situation.” UNMIT Background, www.un.org/en/peacekeeping/missions/unmit/background.shtml. Accessed 20 January 2011.62Women at the Peace Table Asia Pacific