Madaniyatshunoslik. Arziqulov D.N. Ma'ruzalar kursi. – Toshkent ...

Bu asosiy tarixiy-madaniy yoki ilk sivilizatsiya turlarigaN. YA. Danilevskiy yana ikkita amerikacha turni ham qo‘shadi. Bular:Meksika va Peru tarixiy-madaniy turlari yoki ilk sivilizatsiya turlaridir.Oxirgi ikki madaniyatning tugatilishi XVI asrga kelib majburiy ravishdaamalga oshgan (Amerikaga ispan bosqinchilari kirib kelishi sababbo‘lgan).N. YA. Danilevskiy o‘zgacha bo‘lgan madaniyat turlari yokisivilizatsiyalarning tarixiy rivojlana olish yo‘li qonunini ishlabchiqqan:1. Alohida til yoki qardosh tillar guruhiga ega bo‘lgan har qandayxalq yoki xalqlar guruhi – o‘zi mustaqil madaniy-tarixiy turnishakllantira oladi.2. Madaniy-tarixiy tur xususiyatiga ega bo‘lgan sivilizatsiyao‘zining tug‘ila olishi va rivojlana olishi uchun unga egalik qilgan xalqsiyosiy jihatdan mustaqil bo‘lmog‘i lozim.3. Bir madaniy-tarixiy turning boshlang‘ich sivilizatsiyasi boshqaturga kiruvchi xalqlarga ta’sir ko‘rsatmaydi. Har bir tur o‘zi uchunalohida sivilizatsiyani ishlab chiqadi.4. Har bir madaniy-tarixiy turda vujudga kelishi aniq bo‘lgansivilizatsiya gullab-yashnashi uchun ushbu turga kiruvchi xalqlar erkinsiyosatga ega bo‘lishlari lozim. Shundagina bu sivilizatsiya to‘liqravishda yetuklikka erishgan bo‘ladi.5. Madaniy-tarixiy turning rivojlanish yo‘li uzoq yashab hayotida birmarotaba hosil beradigan o‘simlikka o‘xshaydi: o‘sish jarayoni uzoqbo‘lib, gullashi va meva berish davri qisqa va bor kuchni sug‘uriboluvchi bo‘ladi. Natijada bu sivilizatsiya so‘nadi.N. YA. Danilevskiy madaniy-tarixiy turda oliy, nihoyasiga yetganijtimoiy birlikni ko‘radi. Uning fikricha, biron-bir madaniy-tarixiy turgakiruvchi xalqlarning manfaatlari, xuddi quyi manfaatlar yuqorimanfaatlarga xizmat qilishi lozim bo‘lganidek, mazkur turningmanfaatlariga bo‘ysunishi lozim.O. Shpengler nazariyasi N. YA. Danilevskiy g‘oyalari bilan ko‘pjihatdan bir-biriga mos tushsa-da, lekin u o‘z nazariyasida «madaniytarixiytur» tushunchasini ishlatmaydi, aksincha, sivilizatsiyanirivojlanish natijasida vujudga keladigan bosqich, ya’ni uni madaniyatketidan keladigan hodisa, jarayon deb biladi. O. Shpengler yoshiniyashab bo‘lgan yoki rivojlanishdan to‘xtab, qotib qolgan 8 tasivilizatsiyani ko‘rsatib o‘tadi. Uning fikricha, aynan bugungi kundaG‘arbiy Yevropa o‘zining ma’naviy rivojlanishi yo‘lidagi ijodiy46