Madaniyatshunoslik. Arziqulov D.N. Ma'ruzalar kursi. – Toshkent ...

uyg‘un bo‘lgan. Diniy tasavvur va e’tiqod shakllari madaniyatningmoddiy va ma’naviy turlarining rivojiga samarali ta’sir ko‘rsatgan.Ibtidoiy odamlar turli mintaqalarga tarqalib, turli xil tirikchilik bilanshug‘ullana boshlaydi. Tabiatning va tirikchilikning xilma-xilligi turlie’tiqodlarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘lgan.Tabiat va jamiyat hodisalariga bog‘liq g‘ayritabiiy kuchlargaishonish ibtidoiy e’tiqod deyiladi. Uning totemizm, animizm, sehrgarlikkabi turlari ibtidoiy jamoa tuzumi davrida keng tarqalgan.Totemizm – jamoaning hayvon yoki o‘simlik turi bilan g‘ayritabiiyqarindoshlik aloqasiga ishonishi bo‘lib, ovchilik va termachilikrivojlangan davrda paydo bo‘lgan. Bu e’tiqodda totem – hayvon yokio‘simlik nihoyatda hurmat qilingan. Totemizmning ilk bosqichidahayvon muqaddas sanalib, uni o‘ldirish yoki go‘shtini iste’mol qilishtaqiqlangan. Faqat urug‘ning urf-odat marosimlaridagina bu hayvongo‘shti iste’mol qilingan.Animizm – «ruh», «jon» ma’nosini bildirib, bu dunyoda ruhlar,jonlar shaklidagi g‘ayritabiiy kuchlarning borligiga ishonishgan.Tabiatdagi narsalar, odam va boshqalarning ruhlari – shularjumlasidandir. Urug‘chilik jamoasining rivojlanishi bilan urug‘boshliqlar, harbiy yo‘lboshchilar ruhiga-ajdodlarga sig‘inish paydobo‘lgan. Matriarxat davrida ruhlar ayollar nomi bilan atalgan.Xo‘jalik shakllari paydo bo‘lgach, tabiatdagi narsalar (quyosh, suv,yer)ning ruhiga topinish kuchayadi.Sehrgarlik – odamning g‘ayritabiiy kuchlarga ta’sir ko‘rsatishqobiliyatiga asoslangan amallardir.Bu ibtidoiy san’atda ham o‘z ifodasini topgan. Qoyatosh tasvirlaridagiyaralangan hayvon ifodasida ovchilar bo‘lg‘usi ovning baroridankelishini ko‘zlab, hayvonlarni sehrlaganligini kuzatish mumkin.O‘zbekiston hududidagi ibtidoiy tasviriy san’at namunalarining engqadimgisi mezolit-neolit davrlariga oid bo‘lib, ular jahon tasviriy san’attarixining ajralmas qismidir. Shuningdek, bu tasviriy san’at tarixi birqator alohida ko‘rinish, o‘ziga xos va farqli jihatlariga ega bo‘lib,quyidagi bosqichlardan iborat:1) g‘orlar, qadimgi toshlar va turli qoyalarda saqlanib qolganibtidoiy tasvirlar yaratilgan davr;2) loy, ganch, tosh va yog‘ochdan ishlangan qadimgi haykallarnamunalari va turli hunarmandchilik buyumlaridagi tasvirlar yaratilgandavrlar;79