download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Klassieken, werd vervangen door een modern natuurwetenschappelijk
wereldbeeld. De twee pilaren
waarop het wereld- en mensbeeld al eeuwenlang
rustte, werden binnen circa honderd jaar als
kennisbron losgelaten.
Tijdens deze wetenschappelijke revolutie
maakte het natuuronderzoek in de Republiek een
periode van grote ontwikkeling door.
In Wetenschap en wereldbeeld in de Gouden Eeuw, laat
Jorink zien hoe in de zeventiende eeuw, in de Republiek,
de beoefening van ‘natuurwetenschap’
verschoof van boekengeleerdheid naar zelfstandige
waarnemingen en experimenten. Tot voor kort
besteedden wetenschapshistorici wel aandacht
aan de ‘helden van de geest’, maar lieten ze de context
waar binnen deze ‘helden’ werkten buiten beschouwing.
Inmiddels zijn er verschillende onderzoeksthema’s
zoals: de natuurlijke historie, of de
rol van magie, astrologie en religie bijgekomen.
Eric Jorink is het met deze veranderde benaderingswijze
eens, want: ‘(...) wat men als wetenschap
definieerde, werd mede bepaald door het
wereldbeeld, dat men had.’
In het wereldbeeld van de zestiende-eeuwer
stelde men het heelal als begrensd voor, met in het
middelpunt de aarde en de mens. De mens was geschapen
om God te dienen; ook de natuur gehoorzaamde
aan Gods wil. De wereld was metafysisch
en magisch. Oorlog, ziekten of natuurverschijnselen
werden gezien als tekens van Gods
wraak. Volgens geleerden was het heelal ordelijk
en overzichtelijk en hing alles met elkaar samen.
Wetenschappers hadden nog niet de intentie vernieuwend
te zijn. Nieuwe kennis werd niet anders
geïnterpreteerd, maar verzoend met de theorieën
van Aristoteles. Kennis over de natuur verkreeg
men door de Klassieken – die als onbetwiste autoriteiten
werden beschouwd -, te bestuderen.
Langzaamaan ontstond er echter twijfel aan de
alwetendheid van de Ouden. De uitvinding van de
boekdrukkunst was hierbij van fundamenteel belang.
De Klassieken konden nu door meer mensen
worden gelezen en gecontroleerd. Ook de ontdekkingsreizen,
waardoor ook anderen dan studeerkamergeleerden
zoals: zeelui, handelaars en ambachtslieden
bij de bestudering van de natuur werden
betrokken, droegen bij aan de teloorgang van
de Ouden. De Reformatie versterkte het proces. Het
afwijzen van de kerkelijke monopolie op bijbeluitleg
en de vertaling van de Bijbel in de volkstaal, waren
hierbij belangrijk. Hieruit volgde een kritischer
houding ten aanzien van de gevestigde autoriteiten.
Boekbesprekingen 29
Twijfel aan de alwetendheid van de Ouden leidde
echter tot de vraag waarop men kennis dan wèl
kon baseren. Verschillende natuuronderzoekers
stelden dat kennis over de natuur niet in studeerkamers
maar door waarneming werd verkregen.
De Franse filosoof René Descartes – die van 1629-
1649 in de Republiek verbleef –, had totaal andere
ideeën over het verkrijgen van ware kennis. Descartes
wees alle door de Bijbel, Klassieken en door
ontdekkingsreizigers, ambachtslieden en anderen
verzamelde kennis als nogal nutteloos van de
hand. Er bestond volgens Descartes slechts één
bron van kennis: het menselijk denkvermogen.
Descartes’ vertrouwen op de rede en zijn totale afwijzing
van de Bijbel en de Klassieken, leidden tot
verhitte discussies.
Aan het einde van de zeventiende eeuw bereikten
natuuronderzoekers een consensus, waarin
theorie aan praktijk moest worden gekoppeld,
rede aan geloof, en experiment aan beschrijving.
Geleidelijk kwam er een toenadering tussen boekengeleerdheid
en praktische ervaring tot stand.
Universiteiten speelden hierbij een belangrijke rol.
De Leidse universiteit was de eerste universiteit in
de Republiek waar anatomisch onderwijs werd gegeven.
De aan de universiteit van Padua verbonden,
maar uit de Zuidelijke Nederlanden afkomstige
Andreas Vesalius (1514-1564) was de eerste
hoogleraar die tijdens een college een menselijk
lijk opensneed. De Leidse universiteit volgde zijn
voorbeeld om ‘door lycke te schouwen, bij wintertijden
de anatomia te expliceren ende administreren’.
Een collectie anatomische preparaten diende
ter ondersteuning van de colleges. Al in 1593 begon
de Leidse universiteit met het aanleggen van
een botanische tuin, rariteitenverzamelingen volgden.
Studenten konden hierdoor boekenwijsheid
door zelfstandige waarneming toetsen. Aan het
begin van de achttiende eeuw is het de natuur zelf,
en niet meer de Bijbel en de Klassieken, die door
natuurwetenschappers als belangrijkste kennisbron
wordt beschouwd.
Het natuurbeeld rond 1700 was dus totaal verschillend
aan dat van circa 1600. In acht hoofdstukken
beschrijft Jorink het proces dat tot deze
veranderde visie leidde, waarbij zowel aandacht
aan de ‘helden van de geest’, als aan het kader
waarbinnen zij werkzaam waren wordt besteed.
Wetenschap en wereldbeeld in de Gouden Eeuw is helder
geschreven en toegankelijk voor een breed publiek.
Het is een handzaam, goed verzorgd en met
zeer mooie zwart-wit foto’s geïllustreerd boekje,