download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

geheim’ (p. 7-59), een persoonlijke kijk op de
deels in het Hollandse landschap verscholen en in
verval geraakte Waterlinie. Hij plaatst de linie in
het brede kader van de Hollander en zijn strijd tegen
en met het water. In het tweede deel van het
boek (p. 59-103) verkent de Belgische Magnumfotograaf
De Keyzer de linie en het omringende
landschap met zijn camera. Tot slot beschrijft
Schepel (p. 105-149) de ontwikkeling van de Waterlinie
in de 21ste eeuw. Nogmaals krijgen we net
zoals in het hoofdstuk van Matsier een historische
schets, doch dit keer komen meer de militair-strategische
aspecten van de linie aan de orde. Interessant,
ook in het kader van de huidige discussie
over de toekomst van de Waterlinie, zijn haar beschrijvingen
anno 2001 van negen forten die een
nieuwe bestemming hebben gekregen. Sommige
forten zijn als munitie-opslagplaats in gebruik
door defensie. Aangezien deze forten gesloten zijn
voor publiek, bieden ze een goede broed- en
schuilplaats voor allerlei vogels en vleermuizen.
De forten bij Muiden zijn al tientallen jaren geïntegreerd
in het maatschappelijke leven en worden
vrijwel volledig en heel divers benut. Men treft er
kantoorruimtes, de plaatselijke VVV, een trouwzaal,
een zeeverkennersgroep en er maken zo’n 40
culturele verenigingen en welzijnsinstellingen gebruik
van de ruimtes.
Veel verder ging men bij Fort Steurgat, waar bij
wijze van experiment een projectontwikkelaar toestemming
kreeg, het fort te verbouwen tot koopappartementen.
Weer een ander fort werd omgebouwd
tot partycentrum of kreeg een bescheiden
functie als natuurkampeerterrein. Ambitieuzer is
de aanpak van Fort bij Vechten. In 1998 gaf Staatsbosbeheer
Fort bij Vechten in beheer aan een bedrijf
onder voorwaarde dat het opgeknapt zou
worden, een publieke functie zou krijgen en het
zichzelf kon bedruipen. Daarmee zijn twee belangrijke
knelpunten aan de orde: herstel door
goed onderhoud en het behouden van een publieke
functie.
De toekomst van de Waterlinie hangt niet alleen
af van haar hergebruik, maar vooral ook van de bekendheid
en de publieke belangstelling. Dit fraai
geïllustreerde boekwerkje kan daar zeker aan bijdragen.
Edwin Maes
Boekbesprekingen 41
J.P. Verhave, Afgescheiden en wedergekeerd. Het
leven van J.A. Wormser en zijn gezin (Heerenveen,
Uitgeverij Groen, 2000, 250 blz., ISBN 90-5829-
005-0).
De eerste helft van de 19de eeuw was een roerige
tijd voor de Nederlandse Hervormde Kerk. Dit
boek werpt een blik op de opkomst van de godsdienstige
opwekkingsbeweging waarbij mensen
zich afkeerden van de Hervormde Kerk. De auteur
heeft ervoor gekozen om bij zijn beschrijving van
dit Réveil de Amsterdamse deurwaarder Johan
Wormser tot hoofdpersoon van zijn boek te maken.
Volgens hem hebben eerdere historici te weinig
aandacht besteed aan de rol die Wormser heeft
gespeeld in het Réveil.
Bij het schrijven van het boek heeft Verhave zich
grotendeels gebaseerd op de intensieve correspondentie
tussen Johan Wormser en de staatsman
Groen van Prinsterer. Soms heeft hij ook delen uit
deze briefwisseling vrijwel letterlijk overgenomen.
Helaas ontbreekt een notenapparaat. Dit boek kan
dus niet dienen als uitgangspunt voor verder wetenschappelijk
onderzoek. In zijn Verantwoording
verwijst de auteur de geïnteresseerde lezer naar het
archief van de Vrije Universiteit, waar zowel de bewuste
briefwisseling als een geannoteerd manuscript
van dit boek worden bewaard. De auteur verantwoordt
zijn beslissing om in deze uitgave geen
noten op te nemen echter niet. Wellicht vloeit deze
omissie voort uit de vorm die de auteur heeft gekozen
om geschiedenis te schrijven.
In feite heeft Verhave Afgescheiden en wedergekeerd
bewerkt tot een roman, waarbij hij het verhaal vertelt
vanuit het perspectief van de oudste dochter
van Johan Wormser. Verhave beschrijft hoe hij: ‘In
de huid is gekropen van Jans Wüstenhoff-Wormser,
die in het begin van de 20de eeuw haar herinneringen
over haar jeugd en de milieus van Afscheiding
en Réveil heeft opgeschreven.’ Het gehele
boek lang blijft Jans aan het woord. Opmerkingen
als: ‘Ik zie de propere gordijntjes en valletjes
nog voor me,’ en: ‘Voor het presenteren van
koffie legde ik graag mijn werkje opzij en dan genoten
we van een janhagel of een Amsterdams
korstje,’ dienen ertoe de lezer bij haar relaas betrokken
te houden. Maar deze schrijfstijl doet het
boek geen goed. Het boek blijft hangen tussen de
poging om een roman te schrijven en een overzicht
te geven van Wormser en de kerkgeschiedenis van
de 19de eeuw. Dit resulteert in een moeilijk toegankelijk
boek. Verstrooid tussen de persoonlijke