Tussen Vecht en Eem, 2007 Loosdrecht

werd uitgebrachtOok beroepshistorici kunnen
zich met hun onderwerp engageren,
maar bij de leden van de Loosdrechtse historische
kring, geen professionele historici of
archeologen, is het meer dan engagement met
het onderwerp. Het is grote liefde. Met eindeloos
geduld hebben ze gezocht naar de plaats
waar de porseleinfabriek moest hebben gestaan
en met trots, toewijding én verworven
deskundigheid beschrijven ze wat zij hebben
gevonden, niet alleen de fabrieksplaats zelf,
maar ook wat er verder allemaal uit de grond
kwam: van het Amsterdamse stadsafval uit
enkele eeuwen tot de producten van de porseleinfabriek
zelf, compleet en in scherven.
Zo wordt een in stukken gebroken bordje -
rijk gedecoreerd, in bietenrood geschilderd,
met een blauwe bies versierd en nog voor
80% aanwezig - aan een minutieus onderzoek
onderworpen tot het praktisch al zijn
geheimen prijs geeft. De bundel bevat een
dertiental artikelen, geschreven door leden
van de Historische Kring Loosdrecht, de
Stichting Loosdrechts Porselein en enkele
professionele wetenschappers, die allemaal
samen een glanzend beeld geven van de
aard, betekenis en productieplaats en productiewijze
van het Loosdrechts porselein.
Laat-achttiende eeuw se arm enpolitiek
Het initiatief van de Oud-Loosdrechtse predikant
Joannes de Mol om voor de armen een
fabriek te stichten past in de laat-achttiende
eeuwse armenpolitiek en is toch ook heel
bijzonder. De Tilburgse hoogleraar in de sociale
en economische geschiedenis Van den
Eerenbeemt deed jaren geleden uitgebreid
onderzoek naar allerlei initiatieven in de periode
1760-1795 om arme arbeidslozen aan het
werk te zetten2. Tot 1780 komt hij tot zo'n
dertig plaatsen waar een of meer van dergelijke
initiatieven werden genomen of tenminste
voorgenomen. In de periode tot 1795 behandelt
hij er vierentwintig. In bijna. al deze
plaatsen was het ofwel de stedelijke overheid,
ofwel het armbestuur (diaconie, burgerlijk
armbestuur) ofwel een particuliere ondernemer
in samenwerking met een van beide
voorgaande instanties, die het initiatief tot
een armenfabriek nam. En in al deze gevallen
werden werkloze armen gedwongen in de
betreffende inrichting te gaan werken, op
straffe van verlies van hun armengeld. In
Loosdrecht was het één particulier persoon,
ds. De Mol, van wie het initiatief uitging, al
kreeg hij financiële steun van zijn familie en
latere participanten. Bijzonder was ook, dat
hij niet zoals meestal elders koos voor een
simpel bedrijfje in de textielbranche, maar
voor het maken van hoogwaardig porselein
in een gecompliceerd productieproces.
In de laat-achttiende eeuwse armenpolitiek
komen twee ontwikkelingen bij elkaar;
dat zien we ook in Loosdrecht3. Aan de ene
kant was er sprake van toenemende armoede
en werkloosheid door de enorme achteruitgang
van de Nederlandse nijverheid en handel.
Uitspraken uit die tijd van verontruste
burgers liegen er niet om: 'Onze steden grimmelen
van de schooiers' (1773), 'Ondertuschen
zugt het gemeen, dat is, het grootste gros der inwoonders
in de diepste armoede, en ziet geen kans,
of om verder aan brood te komen, of om zich te
herstellen' (1776), ‘Het gemeen arbeidsvolk vergaat
van kommer en gebrek. De armenhuizen
liggen opgepropt' (1777), 'De binnensteden zijn
met geene drooge oogen door te wandelen voor
hem die wat aandoelijk is, en eenig hart voor zijn
vaderland heeft' (1783)4.
Aan de andere kant is er de opkomende
verlichte burgerij, die zowel verontrust als
aangedaan door de toenemende armoede,
niet alleen bezig was zich zelf te ontplooien,
maar ook de armen wilde verheffen door hen
tegelijkertijd werk aan te bieden en op te voeden
tot goed burgerschap. Werkverschaffing
aan armen was er al lang, en dan niet alleen
voor veroordeelden zoals prof. Kloek veronderstelt
in zijn overigens aardige bijdrage 'De
porseleinfabriek en het nieuwe burgerideaal' in
het Loosdrechtse boek. Zie bijvoorbeeld het
Weesper Armenweeshuis annex werkhuis van
1660 of het Amsterdamse Willige Werkhuis
van 1650 die in het vorige nummer van TVE
ter sprake kwamen. Maar het nieuwe in de
late achttiende eeuw was, dat de werkinrich-
176 TVE 25e jrg. 2007