Tussen Vecht en Eem, 2007 Loosdrecht

tingen op veel grotere schaal werden georganiseerd
en werden gemotiveerd in een specifiek
Vertoog' over de armen.
Vertoog over de armen
Er werd in die tijd heel veel over armen en
armoede geschreven, maar bijna geen enkele
auteur toont enig besef, dat slechts een bloeiende
nijverheid voldoende werk zou kunnen
verschaffen aan zoveel lege handen. Betje
Wolf en Aagje Deken, de meest geavanceerden
onder de verlichte schrijvers, vroegen
zich in 1779 wel af:
'Is er waarlijk, spreek eenvoudig,
Werk voor elk die werken wil?'
Maar in datzelfde jaar 1779 schrijven zij in
hun Proeve over de opvoeding over de stedelijke
armen: 'Zijn dat wezens, wier natuur edeler is
dan die der dieren! (...) Zij die noch zedelijkheid,
noch redelijkheid kennen, wier heste hoedanigheden
alleen stuiptrekkingen zijn van menschelijkheid’.
Dat liegt er niet om. Het verlichte vertoog
over de armen kende dan ook een drietal
centrale elementen:
• Het probleem is niet zozeer de armoede maar
de armen. Zij zijn zelf de oorzaak van hun
armoede door hun ondeugden. Bij sommige
auteurs krijgen zij zelfs de schuld
van de economische neergang. In een
bekroonde prijsverhandeling voor de
Maatschappij tot Nut van het Algemeen
schrijft Dirk Boing dat het verval van de
nijverheid ‘zo niet geheel, althans grootendeels,
te wijten is aan het berispelijk, onverantwoordelijk,
strafwaardig gedrag onzer
werklieden'.
• Medeschuldig aan de ondeugden der armen is
de bedeling. Zoals nu de sociale voorzieningen
wel de schuld krijgen van het feit
dat veel mensen niet werken, zo kreeg dat
toen de armenzorg. Die zou maar lukraak
geven aan de armen, zodat ze niet meer
geprikkeld werden te gaan werken. Historisch
onderzoek heeft uitgewezen, dat
hier geen snars van klopt, maar het functioneerde
in die tijd wel als legitimatie voor
allerlei maatregelen.
• De oplossing voor armoede is opvoeding en in
het bijzonder opvoeding tot arbeidzaamheid.
Natuurlijk hielpen de werkverschaffingsprojecten
ook om de economische nood
enigszins te lenigen en om de armenzorgfondsen
te ontlasten, maar het ging de
verlichte burgers toch vooral om de arbeidsmoraal.
'Ledig te gaan en ijdele dingen
te doen is voor elk verstandig schepsel schandelijk
en veragtenswaardig, daar men van
nature verpligt is nuttig voor de Maatschappij
te leeven’, schreef ds. Ris, de oprichter van
een beroemd arbeids- en opvoedingsproject
in Hoorn, in 1777.
Diezelfde doopsgezinde predikant Claas Ris
werd, samen met de hervormde ds. De Mol,
door een van de bekendste genootschappen
uit die dagen, de zogeheten Oeconomische Tak,
luid geprezen voor zijn project. Beide dominees
kregen het hoogste eerbewijs dat de
Oeconomische Tak te vergeven had: de gouden
medaille, ds. De Mol in 1779 en ds. Ris in
1780.
Ds. De Mol en zijn porseleinfabriek
Wie was ds. De Mol, wat waren zijn motieven
en wat hield zijn initiatief in? Joannes de Mol
werd in 1726 geboren in Midlum bij Harlingen
als zoon van dominee Petrus de Mol. Hij
groeide achtereenvolgens op in de plaatsen
waar zijn vader predikant was: Midlum, Jisp
in Noord-Holland en Middelburg waar hij de
latijnse school bezocht. In 1743 ging hij in
Leiden theologie studeren, studeerde af in
1749, werd predikant in het Zeeuwse 's-Gravenpolder
en trouwde in hetzelfde jaar met
Wilhelmina Jacoba van Teylingen die uit een
Leidse regentenfamilie stamde. Zijn portret
en dat van Wilhelmina zijn te zien in Loosdrechtse
Kasteel Sypesteyn. In 1753 vertrok
hij naar zijn laatste standplaats als predikant,
Oud-Loosdrecht 7 Hij overleed te Amsterdam
in 1782 op 56-jarige leeftijd 'na eene
langduurige verzwakking en waterzucht'
enkele maanden nadat hij met vervroegd
emeritaat was gegaan en ook zijn fabriek had
opgegeven.
De neerlandicus Bas de Ligt, die in het
Loosdrechtse boek een korte schets geeft van
TVE 25e jrg. 2007 177