12. Sayı; TURAN-SAM SONBAHAR Sayısı, 2011

TURAN-SAM * YIL: 2011 * CİLT: 3 * SAYI: 12 * SONBAHAR 2011TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİwww.turansam.orgüçün səhra yaxud meşəyə çəkilir. Bu öz kulminasiya nöqtəsini ruhi-mənəviyenidəndirçəlmədə tapır və şaman bu mənbədən daxili güc, möhkəmlik, emosionalgərginlik və fövqəl hissiqavrama, anlamaq qabiliyyətini əxz edib, ruhən “çevrilmişşəkildə” öz qəbilə yaxud tayfasının yanına qayıdır və cadugər-sehrbaz statusundaçalışmağa başlayır. Beləliklə, yaralara məlhəm olan şaman xəstəliyi fəth edir və onubaşqaların xeyrinə çevirir. Şaman müqəddəs yerləri ziyarət edir və öz tayfasınınadından, onun xeyri üçün dünya ruhu ilə tayfası arasında bir vasitəçi rolunu oynayir 15 .Bundan savayı, şaman psixofarmakoloji, şəfavericilik, trans hallarını böyükustalıqla bilir və icra edir, güclü idarəetmə bacarıqları və vərdişlərinə malikdir. Şəxsiruhi keyfiyyətlər qazanmaqla, şamanın “yüksək psixoloji gərginliyə”, sehrli, təhlükəlivə fövqəltəbii qabiliyyətlərə malik olması onun cəmiyyətdə qorxusuz və idarəolunmazvarlıq kimi statusunu müəyyən edir. Şamanın daxili narahatlığı, spesifik vərdiş vəbacarıqları ona qrup daxilində hökm sürən ənənəvi müdrüklüyün faniliyinə dərindənnüfuz etməyə, qrupun ehtiyac və marağlarını, “xəstəliyini” (ifadə Erik Forumundur)diaqnozlaşdırmağa imkan verir, qrup üzvlərinin sosial bəlallarını sağaltmaq üçünxususi sərancamlar hazırlayır.Antropoloq Veston La Barre şamanın bacarığını “şamanın hər cür müqavimətiqıran cazibədar xislətindən axıb gələn məşum fövqəltəbii və universal biliyi vəyenilməz qüdrəti” kimi təsvir edir və əlavə edir ki, şamanın bu cür bacarığı qrupüzvlərinin “bişüur arzu və fantaziyalarını sərrast və ağlasığmaz dəqiqliklə müəyyənetməkdən ibarətdir” 16 .Bu cür qüdrət sahibi cəmiyyətdə xususi status qazanır, lakin ona göstərilənhörmət və təzim sevgiyə deyil, qorxuya əsaslanır. Xarizmanın müasir anlamı MaksVeberin adı ilə bağladır. Adi şərhlərdən fərqli olaraq, Veber ilk dəfə xarizmanın vəxarizmalı liderin sosioloji konsepsiyasını yaradır. O, Qərb sivilizisayiyasının əsastendensiyasını həyatın bütün aspektlərini iri miqyasda rasionallaşdırmaq prosesindəgörür və eyni zamanda bu tendensiyanın təhlükəli olduğunu vurğulayır: gündəlikhəyatı özgələşmiş, mexaniki, mənasız və yeknəsək nizama salmaqla müasir həyat“dəmir qəfəsə” çevrilir. Lakin ideyalar, xüsusən dini ideyalar cəmiyyətə dərin təsirgöstərə və bütövlükdə sosial proseslərin önəmli funksiyasına çevrilə bilər. Yeniideyaların mənbələrindən biri xarizmalı liderlərin yaxud peyğəmbərlərin zamanzamantarix səhnəsində meydana gəlməsidir.“Xarizma fərdin yaxud şəxsin müəyyən keyfiyyətidir və həmin keyfiyyətəgörə şəxsə qeyri-adi, fövqəltəbii, fövqəlbəşəri və müstəsna bacarıqlar verilmişdir...həmin keyfiyyətlər ilahi mənşəyə malikdir. Lakin liderin ardıcılları ona ilahi qüvvəkimi baxır, liderin tərəfdarları və ardıcılları liderin hakimiyyətinin, həm də onun şəxsitalant və bacarıqlarının mənbəyidir, onlarsız lider heçnədir” 17 . Fikrimizcə, Veberinxarizmanı “təmiz” və “adi-praktiki” iki tipə ayırması sosial struktur və sosialdəyişikliklərlə sıx bağlıdır və sosial nizamın müəyyən zaman kəsiyyəndə stabilliyi iləəlaqəlidir. Təmiz xarizmaya nadir hallarda, xususən sosial hərəkatların ilkmərhələlərində təsadüf edilir. “Xarizmalı cəmiyyət” bu halda öz lideri ətrafında15 Ətraflı bax:Eliade M. The Sacred and the Profane: the Nature of Religion. Orlando. Florida 196816 Oakes L. Prophetic Charisma: The Psychology of Revolutionary Religious Personalities. New York,Syracuse University Press 1997, P. 14717 Max W. Essays in Sociology. Translated, edited, and Introduction by H. H. Gerth and C. WrightMills. New York, Oxford University Press, 1958,p.245-246; Max W. Economy and Society.3vols.Totowa, New Jersey, Bedminster Press, 1968.44