12. Sayı; TURAN-SAM SONBAHAR Sayısı, 2011

TURAN-SAM * YIL: 2011 * CİLT: 3 * SAYI: 12 * SONBAHAR 2011TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİwww.turansam.orggəlmiş (VIII yüzillikdə) və bütün müsəlman ölkələrində surətlə yayılmağabaşlamışdır.Mürəkkəb və çoxsaylı fikir cərəyanı olan sufilik orta əsrlər boyu ayrı-ayrıvaxtlarda müxtəlif ideya istiqaməti almışdır. İslam dini ideologiyası zəminindəmeydana gəlmiş sufiliyə şamanlıq, zərdüştlik, buddizm, xristianlıq, neoplatonizm vəi.a. dini-fəlsəfi təlimlərinin təsiri istisna olunmur. Sufilikdə Çin və Hind fəlsəfəsinində elementlərinə təsadüf etmək olar. IX-X yüzilliklərdə sufilik başlıca müxalifətçicərəyanlardan biri hesab edilmişdir.İslamın ideoloji cərəyanları içərisində stfatiliyi, qədəriliyi, cəbəriliyini,mötəzililiyi və əşəriliyi qeyd etmək olar.Müsəlman hüququnun əsas mənbələri hesab olunan Quranın və Sünnəninşaquli hakimiyyət münasibətlərini tənzim edən çox az norma tanıyır. Nə Quranda, nədə Sünnədə müsəlman dövltinin təşkilini və fəaliyyətini tənzim edən konkret normavə göstərişlər ehtiva olunmamışdır.Başqa sözlə Qurunda və Sünnədəmüsəlman dövlətinin məzmununu vəmahiyyətini müəyyən edən normaların demək olar ki, yoxluğu ayrı-ayrı təriqətlərtərəfindənmüsəlman dövlətinin idarəçilik forması (dövlət qurluşu) ilə bağlı müxtəlifmülahizələrin irəli sürülməsinə səbəb olmuşdur. Bundan savayı, müsəlmanhüququnun xatırladan mənbələrində «dövlət», «idarəçilik forması» terminlərinə dətəsadüf olunmur. Həmin mənbələrdə yalnız «imamət» (ilkin mənası-«dua etməyərəhbərlik») və «xilafət» («varislik») anlayışlarına təsadüf edilir. Bu anlayışlar əsasənmüsəlman dövlətinin adlandırılması üçün işlədilmişdir. Xilafətin təşkili və fəaliyyətiprinsipləri müsəlman hüquqşünas- alimləri tərəfindən Məhəmməd Peyğəmbərdən birneçə əsr sonra, Quranın və Sünnənin xilafətdə ali hakimiyyətin Peyğəmbər və onuntəfsiri əsasında müəyyən edilmişdir.Müsəlmn hüququ təliminin əsas kaieqoriyasını ikiqarşılıqlı əlaqəli aspektdə nəzərdən keçirən xilafət olmuşdur. Xilafətə bir tərəfdənmüsəlman dövlət hakimiyyətinin mahiyyəti, digər tərəfdən isə dövlətin spesifiknorması kimi baxılmşdır. Xilafətə dair bütün təriflərin (definisiyaların) əsasında böyükərəb dövlətşünas-mütəfəkkiri Əl-Mərrinin mövqeyi durur.onun fikrincə, imamətimamın müdafiəsində və dünyəvi işlərə rəhbərlikdə peyğəmbərlik vəzifəsininvarisliyidir. Müasir müəlliflr məhz bu anlayışıvn əsasında bel bir nəticəyə gəlirlər ki,xilafət heç nə müəyyən bir şəxsin müsəlman dövlətinin başçısı taxt-tacındakı fərdihüququndan və ya imtiyazlarından ibarət deyildir. O, ali dünyəvi hakimiyyətin (siyasihakimiyyətin) həyata keçirilməsi və müsəlman icması səviyyəsində inamı saxlamaqüzrə müəyyən funksyalardan ibarətdir. Müsəlman siyasi konsepsiyasında xilafətinmənşəyi problemlərinin həlli mühüm yer tutmuşdur . Müsəlman mutəfəkkirlərininəksəriyyətinin fikrincə, xilafətin hakimiyyətinin təsdiqi zəruridir həm müsəlmandövləti başçısına və seçilən, xəlifəyə nəzarət edən icma nümayəndələrinə , həm dəbütün müsəlmanlara həvalə edilən vəzifələrdən ibarətdir . Xilafətin məcburiliyihaqqında nəticələrin təsdiqində müsəlman dövlətşunasları həm dini ehkamları, həm dəxalis məntiqi dəliləri irəli sürmüşdür .Bütün bu göstərilənlər orta əsrlərdə Azərbaycanda dövlətin idarəçilik formasıilə əlaqədar məsələdə heç bir rol oynamamışdır . Lakin siyasi hüquqi fikirdə, xüsusiilə bu fikrin qanun və qanunçuluqla bağlı hissəsində öz izlərini qoymuşdur .Azərbaycan siyasi hüquqi fikirdə qanun və qanunçuluğa dair ideyalara,ümumiyətlə isə hüquq sistemində islamın siyasi və hüquqi ideologiyasının təsiriözünü , hər şeydən əvvəl ,sosial-iqtisadi və inzibatiidarəçilik sahəsində büruzəvermişdir . Xilafət işğal etdiyi digər ölkələr kimi , Azərbaycanıda əvvələr öz qanunları64