L’EPISODIO DEL BUON LADRONE (Lc 23,39-43)NELL’ESEGESI DI AMBROGIO E AGOSTINODOMENICO DE RISIAMBROGIO 1In Ambrogio sono presenti 44 citazioni esplicite dell’episo<strong>di</strong>o.La concentrazione più alta si ha nella Explanatio Psalmorum XII(1,39; 36,77; 37,18; 39,17.19.20; 40, 13.22.29; 43,11; 45,11) e nellaExpositio evangelii secundum Lucam(4,13;10,113.121.122.129),l’unica opera esegetica neotestamentaria che ci resta <strong>di</strong> Ambrogio.Le altre citazioni si trovano nelle opere seguenti: Exameron, Defide, Epistulae, Hymni, De bono mortis, Exhortatio virginitatis, Deinstitutione virginis, De Nabuthae, De officiis, De para<strong>di</strong>so,Expositio psalmi CXVIII.DomenicoDe RisièDocente <strong>di</strong>SacraScritturaa) Explanatio Psalmorum XIIIl “para<strong>di</strong>so” <strong>di</strong> Lc 23,43 ritorna nell’esegesi fortemente allegoricadel De para<strong>di</strong>so, commento al racconto biblico delle vicendedel para<strong>di</strong>so terrestre e del peccato d’origine, <strong>di</strong> ispirazionefiloniana.Nella Explanatio Psalmorum XII il para<strong>di</strong>so è il luogo in cuiCristo, “piantato in una vergine” viene poi trapiantato (1,39). È lamèta dell’ascesi cristiana: «Sicut enim Moyses animo et mentetransivit materialia et Deum vi<strong>di</strong>t, ita et tu, si transeas hinc, ad Deigratiam vestigium tuae mentis attollens videbis eum (scil.: il riccoin questo mondo) nihil esse, qui in hac terra sibi potentissimumvidebatur. Ideo animae tuae <strong>di</strong>cit; menti tuae <strong>di</strong>cit Deus verbum:Ades huc a Libano, sponsa, ades huc a Libano; transibis et1Per la sud<strong>di</strong>visione dei testi e la traduzione seguiamo l’e<strong>di</strong>zione con testo,traduzione e note <strong>di</strong> commento ad opera della Biblioteca Ambrosiana e CittàNuova: Opera omnia <strong>di</strong> Sant’Ambrogio, Milano 1977ss.<strong>Teologia</strong> e <strong>Vita</strong> 7 - Giugno 2005Domenico De Risi5
pertransibis (Cant 4,8). Si transeas saecularia, pertransies adpara<strong>di</strong>sum. Au<strong>di</strong> transeuntem: Memento mei, Domine, cum venerisin regnum tuum (Lc 23,42); au<strong>di</strong> iterum pertranseuntem: Amen,amen <strong>di</strong>co tibi, ho<strong>di</strong>e mecum eris in para<strong>di</strong>so (Lc 23,43)» (36,77). 2È il luogo cui fa ritorno Adamo simbolizzato dal buon ladrone:«…quem (scil.: Adamo) quaerebat, ut inveniret. Retro eumquaesivit, ut supra humeros suos bonus pastor imponeret secumquepara<strong>di</strong>so in illius redemptione latronis inveheret» (40,29).Il para<strong>di</strong>so non è solo una realtà escatologica ma è, già in questavita, il premio che Cristo concede a chi fa la sua volontà: «Siquis ergo eum sequitur, induet immortalitatem; si quis voluntatemeius facit, non morietur in aeternum (Io 11,26), sed <strong>di</strong>cet ei Christus:Ho<strong>di</strong>e mecum eris in para<strong>di</strong>so … hoc est: noli dubitare de carne, etme in carne vi<strong>di</strong>sti. Noli timere, ne et tu cadas de para<strong>di</strong>so sicutceci<strong>di</strong>t Adam, sed au<strong>di</strong> quia mecum eris, quo cadere praesente nonpossis … Non <strong>di</strong>xerat (scil.: il Signore) Adae “mecum eris”, quiasciebat illum esse casurum, ut re<strong>di</strong>meretur a Christo. Felix ruina,quae reparatur in melius. Ideo iam pius pastor, bonus negotiatorgregem suum et mercem propriam non relinquit» (39,19-20).Il para<strong>di</strong>so aperto al ladrone è frutto della morte <strong>di</strong> Cristo, delsuo abbassarsi fino alla croce per rialzare tutto il mondo dal suodestino <strong>di</strong> morte: «Sed infirmum adhuc fuisset legis auxilium, nisiipse Iesus venisset in terras, qui in se nostras susciperet infirmitates,quem solum nostra peccata gravare non possent nec inclinare manuseius, qui se inclinavit usque ad mortem, mortem autem crucis inqua expandens manus suas totum orbem qui erat periturus erexit,2Cfr De para<strong>di</strong>so 11,53: «Ergo quicumque fuerit in para<strong>di</strong>so ascensionevirtutis au<strong>di</strong>et mysteria Dei arcana illa atque secreta , au<strong>di</strong>et <strong>di</strong>centem dominumtamquam latroni illi a scelere ad confessionem et ad fidem a latrocinio revertenti:Ho<strong>di</strong>e mecum eris in para<strong>di</strong>so». Una fruizione totalmente futura del para<strong>di</strong>soricorre in Expositio Psalmi CXVIII 8,12: «Sed non illi soli (scil.: al buon ladrone)<strong>di</strong>cit Dominus Iesus: Ho<strong>di</strong>e mecum eris in para<strong>di</strong>so, sed et tibi <strong>di</strong>cit:Mecum eris in para<strong>di</strong>so, si confitearis Dominum Iesum, si eius patrociniumtibi poscas, si et ipse <strong>di</strong>cas: Memento, Domine, mei, cum veneris in regnum tuum.Sed tibi non <strong>di</strong>cit: Ho<strong>di</strong>e mecum eris in para<strong>di</strong>so. Tibi non <strong>di</strong>cit, quia adhuc inhoc febrienti corpore constitutus, in hoc concupiscenti, in hoc terrena adhuc desideranti.Sed cum potueris <strong>di</strong>cere: Disrupisti vincula mea (Ps 115,7), hoc est:Solvisti cursum istius vitae, liberasti me ex hoc mortis corpore, tunc tibi <strong>di</strong>cit:Ho<strong>di</strong>e mecum eris in para<strong>di</strong>so».6Domenico De Risi<strong>Teologia</strong> e <strong>Vita</strong> 7 - Giugno 2005
- Page 3 and 4: B I A N C A2Teologia e Vita 7 - Giu
- Page 5: alla nostra riflessione l’esigenz
- Page 9 and 10: parat, ut saeculi adiumenta non qua
- Page 11 and 12: abluunt, addubitatio illa nos firma
- Page 13 and 14: In 53/A,13, parlando del martirio,
- Page 15 and 16: qui perseveravit impius in cruce, c
- Page 17 and 18: Anche qui la condanna del ladrone i
- Page 19 and 20: I SUCCESSORI DEL VESCOVO PAOLINO DI
- Page 21 and 22: DP. EP.PAVLINI IVNIORISD. IIII. ID.
- Page 23 and 24: Come si vede, nel testo di Agostino
- Page 25 and 26: il decennio nel quale si va consoli
- Page 27 and 28: Ma l’archeologo Antonio Ferrua, i
- Page 29 and 30: archipresbyter, conservata a Cimiti
- Page 31 and 32: IL VESCOVO FELICE II (+484)NEL SEGN
- Page 33 and 34: Un vescovo greco a Nola, dunque. Pe
- Page 35 and 36: solo la data della sua morte: 7 dic
- Page 37: Costantino, forse della chiesa di C
- Page 40 and 41: e in largo da soldati barbari ed av
- Page 42 and 43: di Paolino fosse stato il vescovo L
- Page 44 and 45: Se nell’ultima riga della lapide,
- Page 46 and 47: na emesso dall’imperatore, condan
- Page 48 and 49: In realtà l’iscrizione sepolcral
- Page 50 and 51: “padroni” dell’Italia: i Long
- Page 52 and 53: essersi ridotto a tale povertà che
- Page 54 and 55: Il termine “sesso” dunque espri
- Page 56 and 57:
La sua forte carica pervade tutte l
- Page 58 and 59:
vive la sessualità come potenziali
- Page 60 and 61:
l’Io (che determina in parte l’
- Page 62 and 63:
Si ritrovano, infatti, personalità
- Page 64 and 65:
Sessualità ed amiciziaNell’amici
- Page 66 and 67:
Se ci si trova dinanzi ad un Io per
- Page 68 and 69:
Con il termine “iniziazione” si
- Page 70 and 71:
3. Un cammino di fede e di vitaOggi
- Page 72 and 73:
Perciò “l’adesione a Cristo de
- Page 74 and 75:
L’intero itinerario così si pres
- Page 76 and 77:
escatologico di Lc 21, 11. 25 - 26.
- Page 78 and 79:
3. Una terza serie è costituita da
- Page 80 and 81:
abbiate paura di quelli che uccidon
- Page 82 and 83:
commencera à la fin des temps, mai
- Page 84 and 85:
lui-même acquiert une valeur d’e
- Page 86 and 87:
note e interventiTeologia e Vita 7
- Page 88 and 89:
COMMEMORANDO SANDRA D’ALESSANDRO
- Page 90 and 91:
Vogliamo fermarci, in questa lectio
- Page 92 and 93:
3) La rivelazione: “Maria” -
- Page 94 and 95:
“Noi ci facciamo soli per essere
- Page 96 and 97:
e) “Va’ dai miei fratelli...”
- Page 98 and 99:
2) Oppure esso si manifesta come in
- Page 100 and 101:
cazione di una specifica forma di i
- Page 102 and 103:
l’ultimo scorcio del Settecento,
- Page 104 and 105:
santificati: divengono cioè il luo
- Page 106 and 107:
linguaggio dell’uomo, per l’imp
- Page 108 and 109:
“PRENDERSI CURA” DELLA PERSONA
- Page 110 and 111:
Ciò significa riscoprire la dimens
- Page 112 and 113:
B I A N C ATeologia e Vita 7 - Giug