Omslag Holland 2006/2 - Historische Vereniging Holland

Ronald van der Spiegel
‘De Selandia et Hollandia decimas’
Een 11de-eeuwse vermelding van Holland 1
De oudst bekende vermelding van de naam Holland voor het gelijknamige graafschap is uit 1101. Door
verscheidene auteurs is echter aannemelijk gemaakt dat deze naam al in de decennia voor 1100 werd gebruikt.
Uit een vergelijking van twee vroeg-13de-eeuwse pauselijke oorkonden voor het Utrechtse Sint-
Pieterskapittel volgt dat de naam ‘Holland’ mogelijk al rond 1048 in gebruik was voor het graafschap.
De formulering ‘De Selandia et Hollandia decimas’ kan zijn opgenomen in een verloren gegane goederenlijst
van dit kapittel uit die tijd. Een en ander geldt dan ook voor Zeeland.
Het oudst bekende gebruik in een bewaard gebleven tekst van de naam Holland voor het gelijknamige
graafschap stamt uit 1101. ‘Florentius comes de Holland’ (Floris II) trad toen op
als lekengetuige in een oorkonde van bisschop Burchard van Utrecht. 2 In 1991 wees P.A.
Henderikx in zijn bespreking van het Lexicon van Nederlandse toponiemen op een brief van Thio -
fried, abt van Echternach, aan de Duitse keizer Hendrik IV, waarin Thiofried de naam ‘Hollant’
gebruikte voor de hele kuststreek, van Vlaardingen tot Petten. Deze brief dateerde uit
1101-1103. Henderikx concludeerde dat deze naam al enige tijd in gebruik moet zijn geweest,
gegeven de vermelding daarvan zo ver weg van Holland. De correspondenten moeten
hebben geweten om welk het gebied het ging. Henderikx concludeerde voorzichtig dat
de naam Holland in de jaren zeventig of tachtig van de 11de eeuw ingeburgerd kan zijn geraakt
als naam voor het graafschap. 3 J.W.J. Burgers liet acht jaar later in zijn bijdrage voor
het themanummer Duizend jaar Holland van dit tijdschrift zien dat het gebruik ‘door de inwoners
ter plaatse’ van de naam Holland nog ouder is en van ‘kort voor het midden van de
11de eeuw’ moet dateren. Daarbij baseerde Burgers zich op een analyse van de Egmondse
geschiedbronnen. 4 Er is voor deze tijd geen naam bekend voor het graafschap Holland. Wij
spreken voor deze tijd van het Westfriese graafschap. 5
Een pauselijke bevestiging van het goederenbezit van het Utrechtse Sint-Pieterskapittel uit
1215 (afb. 1) opent de mogelijkheid dat al omstreeks 1048 de naam Holland in gebruik was
voor het Westfriese graafschap. Het kapittel van Sint-Pieter liet zich en in 1215 en in 1216 door
paus Innocentius III in zijn goederenbezit bevestigen. 6 Henderikx vroeg zich af waarom dit
kapittel zich binnen een jaar voor de tweede maal nogmaals door de paus in zijn bezit liet bevestigen.
Op basis van de elkaar niet geheel overlappende goederenlijsten, opgenomen in de
oorkonden van 1215 en 1216, kwam hij tot de volgende conclusies. Ten eerste dat de lijst van
1215 teruggaat op een veel oudere lijst van bezittingen van het kapittel dan de langere lijst van
1216. Ten tweede, dat in de lijst van 1215 zowel goederen van de proost als van deken en ka-
1 Met dank aan prof.dr. P.A. Henderikx (ook voor de titelsuggestie) en dr. J.W.J.Burgers voor hun commentaar op eerdere
versies van dit artikel.
2 A.C.F. Koch, Oorkondenboek van Holland en Zeeland tot 1299 (in het vervolg: OHZ), Deel I (Den Haag 1970) nr. 92.
3 P.A.Henderikx, ‘Bespreking van Lexicon van Nederlandse toponiemen tot 1200’, Holland 23 (1991), 373-381 en vooral
380-381. De brief van Thiofried is gepubliceerd in OHZ I, kopnoot nr. 84.
4 J.W.J. Burgers, ‘Holland omstreeks 1100. De 11 e -eeuwse transformatie van het Westfriese graafschap’, in: Duizend jaar Holland,
Holland 31 (1999) 199-209, aldaar 205.
5 Ibidem, 199.
6 OHZ I nrs. 351 en 361.