Omslag Holland 2006/2 - Historische Vereniging Holland

90 erik swart
Een moeilijkheid hierbij was dat het Nederduitse voetvolk dezelfde organisatie en instituties
had als hun Hoogduitse collega’s. Zij waren landsknechten (afb. 1), die zichzelf als
een ‘orde’ beschouwden, met eigen vormen van bestuur en rechtspraak, evenals gewoonten
en gebruiken, die hun eenheden een sterke interne samenhang verschaften. De gewone
landsknechten, het zogenaamde Gemein, zagen zichzelf als werknemers en vormden een
macht waar rekening mee gehouden moest worden. Opkomen voor eigen belangen en participatie
waren voor hen fundamenteel. Hiertoe beschikte elk vendel over een aantal ambten
die het Gemein zelf koos. Dit waren de twee weifels, de voerder en de foerier, die naast hun militaire
taken ook grieven van de landsknechten bij hun kapitein mochten brengen. De voerders
waren tevens juridisch adviseur en konden in de eigen rechtbanken zitting nemen. In
speciale gevallen benoemden de landsknechten Ambossaten of Amissaten om met de kolonel
of de regering te spreken. Hun dagelijks leven speelde zich af in een rot. Dit was een militaire
eenheid van circa tien man, die de landsknechten zelf samenstelden en waaruit ze zelf
een leider kozen: de rotmeester. Het probleem voor overheid en bevelhebbers met het landsknechtenwezen
was dat als het Gemein besloot dat hun belangen te ernstig werden geschaad,
zij konden besluiten te ‘staken’. Door dergelijke muiterij – want dat was het voor overheid
en bevelhebbers – hielden alle militaire operaties gewoonweg op. 23
Karel V en Filips II hadden in de jaren 1550 op disciplinaire gronden al gepoogd de macht
en eigengereidheid van de Nederduitse landsknechten af te breken. Karel verbood in 1554 de
maandelijkse verkiezingen, die volgens hem alleen maar ‘groete meuterye’ veroorzaakten en
tot de keuze van ongeschikte personen leidden. Filips wilde in 1558 de benoeming van de rotmeesters
overnemen. Het is echter onduidelijk hoe succesvol dit in de praktijk was. De Nederduitse
vendels in Holland hadden in 1572-1573 nog de traditionele landsknechtenorganisatie
en er zijn aanwijzingen dat het Gemein, mogelijk zonder gekozen vertegenwoordigers,
nog steeds een factor van belang was. Oranje, voor wie discipline belangrijker was dan deze
voor de landsheren ooit was geweest, schafte de landsknechtenorganisatie nu volledig af. In
1574-1575 verscheen een nieuwe organisatie in Zuid-Holland; het Noorderkwartier, relatief
geïsoleerd na de val van Haarlem in 1573, volgde grotendeels pas in 1576-1577. Deze nieuwe
organisatie bevatte zeker geen gekozen ambten meer. 24
Zowel de terminologie als het kader en de interne structuur van de nieuwe organisatie wijzen
erop, dat Oranje de Franse compagniesorganisatie, die het Waalse voetvolk van oudsher
deelde, had overgenomen. De eigenaren van de vendels, meest de kapiteins, benoemden nu
alle functies. De weifels heetten voortaan sergeanten en de rotmeesters werden korporaals,
die met hulp van een zogeheten lanspassaat een escuadre van circa dertig soldaten leidden.
De voerder verdween geheel, evenals de veldwevel, een belangrijke functie in een vendel belast
met de opstelling van de mars- en slagorde, welke taken de oudste sergeant overnam. De
compagniesstaf, die onder de landsknechten kon variëren, was uniform dertien man. 25 Vrijwel
23 Reinhard Baumann, Die Landsknechte. Ihre Geschichte und Kultur vom späten Mittelalter bis zum Dreißigjährigen Krieg (München
1994) 76, 81-82, 98-100, 109-113, 115-120, 202-206, 209, 212-214; Hans-Michael Möller, Das Regiment der Landsknechte. Untersuchungen
zu Verfassung, Recht und Selbstverständnis in deutschen Söldnerheeren des 16. Jahrhunderts (Wiesbaden 1976) 1, 4-5, 50-
51, 58, 71-76, 95-100, 109, 213-215; Swart, Krijgsvolk, 11-12, 58-61, 259-260.
24 Huisarchief Bergh, ’s-Heerenberg, inv. nr. 381 (art. 40); Henne, Histoire III, 53-54; C. Terlinden en Jacques Bolsée (red.),
Recueil des ordonnances des Pays-Bas (hierna ROPB) 2de serie, VII (Brussel 1957) 266-268: instructie 16 januari 1558; Swart,
Krijgsvolk, 61-62, 259-260.
25 Baumann, Landsknechte, 98; C.M. Schulten, Contribution à l’étude des termes militaires Français en Néerlandais 1567-1625 (Den
Haag 1966) 50-52, 72, 87, 104, 111; J.W. Wijn, ‘Het Noord-Hollandse regiment in de eerste jaren van de opstand tegen