Omslag Holland 2006/2 - Historische Vereniging Holland

‘ordeninge die men ongewoon was’ 93
krijgsvolk in Holland. Hij moest alle militairen – ook kapiteins – die bevelen, artikelen en
ordonnanties ‘int minste overtreden ofte te buyten ghaen’ inrekenen en bestraffen. Daarnaast
moest elke garnizoensstad een sergeant-majoor krijgen, die mede tot taak had te waken
over het gedrag van de soldaten. Aanvankelijk had Oranje hem zelfs het inwinnen van
informatie over misdaden ter voorbereiding van aanklachten toebedeeld, maar tegen 1578
was hier geen sprake meer van. 29
Het streven naar meer controle van bovenaf en strengere discipline voor Oranjes soldaten,
vond zijn weerslag in de krijgsartikelen of artikelbrieven. Oorspronkelijk waren dit contracten,
waarin de wederzijdse verplichtingen van enerzijds regering en kapiteins en anderzijds
de landsknechten stonden. In de loop van de 16de eeuw veranderden zij steeds meer in
een set eenzijdig van bovenaf opgelegde disciplinaire regels voor de soldaten. 30 Deze ontwikkeling
is duidelijk merkbaar in de Hollandse artikelbrieven vanaf 1572. Alle bepalingen
die nog refereerden aan belangen van de gewone soldaten of waar zij rechten aan konden
ontlenen, verdwenen na dit jaar uit de krijgsartikelen. Soldaten tekenden voor onbepaalde
tijd: alleen de dood of ontslag maakte een eind aan het bestaan als soldaat, al werd het laatste
op verzoek meestal wel verleend. De overheid mocht de artikelbrief nu ook naar believen
en naar eigen inzicht aanpassen of veranderen. Het aantal artikelen waar soldaten zich naar
moesten gedragen nam steeds verder toe. In 1574 waren het er 34, in 1578 reeds 48. 31
Onderdak en onderhoud
Een andere oorzaak van ernstige onvrede onder de Hollandse bevolking was dat ze soldaten
kwartier moesten verschaffen. Onder het Habsburgs bestuur was dit verplicht en hadden
soldaten recht op een kamer met een bed voor twee soldaten of voor een gehuwde soldaat
en zijn vrouw, verwarming, verlichting en een kookplaats met zout, azijn en olie, alles tezamen
aangeduid als ‘servitium’. 32 De praktijk in Holland vanaf 1572 sloot hierop aan: Oranjes
kwartiermeesters en foeriers verdeelden de soldaten over een stad en de inwoners leverden
‘servitium’. De last hiervan, bovenop de soldij en het proviand die de steden ook al
leverden, trok een zware financiële wissel. Een uiting hiervan is de regeling uit Geertruidenberg
van november 1573, goedgekeurd door de prins, volgens welke de burgers alleen
het kader onderdak verschaften en de soldaten een plaats kregen in verlaten huizen. 33 In
april 1575 is er sprake van een ordonnantie van de Staten volgens welke de soldaten in eigen
kost en ‘service’ kwamen, maar dit bleef een dode letter. Nog in november 1575 leverde men
in Holland ‘service’ op de gebruikelijke wijze. Het Noorderkwartier was mogelijk een uit-
29 WVO 2613: aanstelling Wijngaarden, 17 januari 1574; WVO 2617-2618: aanstellingen Jan van Zwoll en Cornelis Joostens,
28 mei en 13 maart 1573; Rollin-Couquerque, ‘Oude strafwetgeving’, 379; WVO 2783: aanstelling sergeant-majoor te
Rotterdam, 6 oktober 1574; WVO 11450: krijgsartikelen 19 mei 1574, art. 33; NA, Paulus Buys, nr. 37.
30 Fritz Redlich, The German military enterpriser and his work force: a study in European economic and social history I (Wiesbaden 1964)
121.
31 Swart, Krijgsvolk, 64-66; Erik Swart, ‘From “landsknecht” to “soldier”. The Low German foot soldiers of the Low Countries
in the second half of the sixteenth century’, International review of social history 51 (2006) 75-92, aldaar 83-86.
32 ROPB VI, 470: ordonnantie Karel V, 2 juni 1555; E. Rooms, ‘De materiële toestand van het garnizoen te Antwerpen (1567-
1576)’, Belgisch tijdschrift voor militaire geschiedenis 20 (1974) 633-654, aldaar 634-635, 643, 645, 652; Gustaaf Janssens, ‘Servitium
en andere militaire lasten, belangrijke elementen voor de Brabantse loyale oppositie tegen de Spaanse landvoogden
(1567-1578)’, in: Fernand Vanhemelryck e.a. (red.), Mensen in oorlogstijd (Brussel 1988) 29-55, aldaar 36-37.
33 WVO 12306: artikelbrief garnizoen Gorinchem, ca. 19 mei 1573; WVO 2879: Oranje aan Geertruidenberg, 7 november
1573; WVO 11450: artikelbrief, 19 mei 1574 (art. 12); Griet Vermeesch, Oorlog, steden en staatsvorming. De grenssteden Gorinchem
en Doesburg tijdens de geboorte-eeuw van de Republiek (1570-1680) (Amsterdam 2006) 53.