Omslag Holland 2006/2 - Historische Vereniging Holland

82 ronald van der spiegel
Hollandse tienden
Wat is het belang van dit alles voor het oudste gebruik van de naam Holland? In de lijst van
1215 komen bij het bezit de ‘de Selandia et Hollandia decimas’, de ‘tienden uit Zeeland en
Holland’ voor. In de oorkonde van 1216 ontbreekt deze formulering en worden de afzonderlijke
tienden opgesomd. Het ligt nu voor de hand dat de formulering ‘de Selandia et Hollandia
decimas’ al in de aan de pauselijke kanselarij in 1215 voorgelegde goederenlijst voorkwam.
Deze ‘Vorlage’ was opgesteld tussen 1048 en 1076. Hier uit volgt dat de naam
Holland rond 1048 maar in ieder geval voor 1076 al in gebruik kan zijn geweest in Utrecht
voor het Westfriese graafschap.
Het is natuurlijk mogelijk dat in de onderliggende goederenlijst voor de oorkonde van
1215 een andere formulering voorkwam dan ‘de Selandia et Hollandia decimas’ en dat deze
formulering pas in 1215 werd gebruikt. Maar wat zou dan de formulering in de lijst die in
1215 werd voorgelegd, kunnen zijn geweest? In 1216 blijkt deze formulering tienden in Herradeskerke,
Emekerke, Almesfote en in Tiecelleskerke te betreffen, ‘alle gelegen langs de
noordoever van de Oude Maas’. 9 Als deze plaatsnamen in de ‘Vorlage’ voor de oorkonde van
1215 hadden gestaan, waren die ongetwijfeld overgenomen, zoals vele andere rechten van
Sint-Pieter die wel per plaats werden benoemd. 10 Henderikx liet zien dat deze plaatsen pas
zijn ontstaan na de schenking beschreven in de goederenlijst opgenomen in de oorkonde
van 1215. 11 Er moet een gebiedsomschrijving zijn gebruikt in deze goederenlijst en het is
aannemelijk, dat het dan gaat om de in de oorkonde van 1215 gebruikte formulering ‘de Selandia
et Hollandia decimas’. 12
Het gaat niet aan om de formulering ‘de Selandia et Hollandia decimas’ op rechten in heel
Holland te betrekken. Het kapittel van Sint-Pieter heeft nooit pretenties gehad op alle tienden
in Holland. 13 Het gebied waar de plaatsen Herradeskerke, Emekerke, Almesfote en Tiecelleskerke
lagen, werd in de Vorlage voor de oorkonde ‘Holland’ genoemd. H. van der Linden
situeerde in 1955 het oorspronkelijke Holland bij Koudekerk. 14 D.P. Blok daarentegen
situeerde in 1969 dit gebied op de geestgronden ten noorden en zuiden van de Rijnmonding.
15 Geen van beiden kon destijds een overtuigende argumenten aanvoeren om zijn datering
te onderbouwen. Niettemin staat vast dat de naam Holland die aanvankelijk voor
slechts een deel van het grondgebied werd gebruikt, op enig moment op het gehele Westfriese
graafschap moet zijn overgegaan. Pas daarna kan deze naam worden gebruikt voor
het gebied waarin de noordoever van de Oude Maas lag. Dit naamsgebruik is dus van voor
9 Van Vliet, In kringen van kanunniken, 43 en OHZ I nr. 361.
10 Hetzelfde geldt ook voor de tienden in Zeeland, die hier verder niet van belang zijn.
11 Henderikx, ‘De bisschop van Utrecht’, 48.
12 Op zich is het niet onmogelijk dat in 1215 op aangeven van de naar Utrecht gereisde vertegenwoordiger(s) van Sint-Pieter
de formulering ‘de Selandia er Hollandia decimas’ i.p.v. een oorspronkelijke formulering werd gebruikt. Maar wat
stond er dan wel in de voorgelegde lijst? En waarom bij eventueel afwijken van de tekst van de voorgelegde lijst niet meteen
de juiste plaatsen waar tienden werd geheven, opgegeven? En zou de pauselijke kanselarij een dergelijke afwijking
hebben geaccepteerd? Kortom, het is uiterst onwaarschijnlijk dat er iets anders dan ‘de Selandia er Hollandia decimas’
heeft gestaan.
13 Henderikx, ‘De bisschop van Utrecht’, 46.
14 H. van der Linden, De cope. Bijdrage tot de rechtsgeschiedenis van de openlegging der Hollands-Utrechtse laagvlakte (Assen 1955) 358;
H. van der Linden, ‘Esselikerwoude anders genaemt Heeren Jacobswoude (ofwel de kritische toetsing van een hoogbejaarde
overlevering)’, in: J.B. Berns e.a. (red.), Feestbundel, aangeboden aan prof.dr. D.Blok ter gelegenheid van zijn 65 e verjaardag
en zijn afscheid als hoogleraar in de nederzettingsgeschiedenis in verband met de plaatsnaamkunde aan de Universiteit van Amsterdam
(Hilversum 1990) 225-248, aldaar 233-234.