Omslag Holland 2006/2 - Historische Vereniging Holland

126 boekbesprekingen
Weesp – en andere steden in de Republiek – baseerde
zich daarbij vooral op de aanpak van de lutherse
steden in Duitsland. Middeleeuwse instellingen
zoals het gasthuis kregen een economisch
fundament met inkomsten uit land, huizenbezit en
collectes. Uit statusoverwegingen besloot Weesp
in de 17de eeuw een burgerweeshuis op te richten
en later kwam daar nog een armenweeshuis bij.
Het gasthuis diende beide instellingen uit eigen bezit
een bruidschat mee te geven, met als gevolg dat
de eigen begroting nauwelijks meer rond te krijgen
was.
De bronnen zijn vooral institutioneel – reglementen,
financiële overzichten, namenlijsten –
waardoor het verhaal van Zondergeld zich hoofdzakelijk
richt op de bedrijfsmatige kant van de instellingen.
Ze behandelt een vrij compleet scala van
armenzorg, dus is er ook aandacht voor ondersteuning
door gildenbussen, de rol van de bank van
lening, particuliere fondsen en vooral de diaconie.
Juist omdat het gasthuis financieel steeds minder
goed functioneerde, kwam de verzorging van de armen
meer en meer in handen van de diaconie, die
echter altijd een beroep kon doen op het stadsbestuur.
Dat was ook niet zo vreemd, want de diakenen
waren vaak dezelfde personen als de stadsbestuurders,
al bewaakten beide lichamen hun
prerogatieven streng. En uiteindelijk was het stadsbestuur
verantwoordelijk voor de armenzorg, een
verantwoordelijkheid die het niet uit de weg ging.
Het armenweeshuis werd ingericht als een werkhuis.
Konden de burgerwezen nog kiezen uit een
aantal beroepen, de arme kinderen werden opgeleid
in de lakenfabricage, die voor redelijk wat inkomsten
zorgde. Toen echter de vraag naar laken
afnam, ging het ook het werkhuis minder voor de
wind. Steeds opnieuw werden ad-hocoplossingen
gezocht om aan inkomsten te komen.
Zondergeld herkent geen vooropgezet beleid of
duidelijke strategie van de elite in die oplossingen.
Daarmee gaat ze in tegen bijvoorbeeld het beeld dat
M. van Leeuwen schetst in zijn boek Bijstand in Amsterdam
ca 1800-1850. Armenzorg als beheersings- en
overlevingsstrategie (Zwolle 1992). Daar zou de armenzorg
als bewust beleid zijn toegepast om sociale
onrust te voorkomen en de standenstaat intact
te houden. Zondergeld ziet in Weesp de armenzorg
eerder als een maatschappelijke plicht van de bovenlaag,
een daad die de door het lot beter bedeelden
uit betrokkenheid deden voor de mensen aan
de onderkant van de ladder. Dat valt uiteraard
slecht te bewijzen door het ontbreken van bronnen
waarin de motieven voor die armenzorg worden
weergegeven. Het is een interpretatie van het gedrag.
Het verschil kan ook worden verklaard door
de omvang van Weesp in relatie tot Amsterdam:
misschien was er behalve de geringe afstand tussen
de standen eenvoudigweg onvoldoende ‘massa’
om een gevaar voor de status-quo op te leveren.
De studie geeft een vrij compleet beeld van alle
instellingen en instituten die zich in Weesp in de
genoemde periode bezig hielden met armenzorg.
Nadeel is dat de hoofdstukken deels thematisch
zijn geordend, waardoor dwarsverbanden tussen
de verschillende vormen van armenzorg soms lastig
te leggen zijn, terwijl Zondergeld daarnaast een
soort chronologie probeert aan te houden om de
ontwikkeling in de tijd duidelijk te maken. Alleen
doorbreekt ze die chronologie regelmatig, door in
de tijd heen en weer te springen en de tijdsgrenzen
van haar hoofdstukken niet te respecteren. Dat
maakt het lastig om een samenhangend beeld te
verkrijgen. Een ander nadeel is, dat de geboden informatie
weinig inzicht geeft in de mensen achter
de cijfers. Af en toe zijn er aardige anekdotes. Het
feit dat die soms maar zijdelings met het onderwerp
te maken hebben, is een indirect bewijs dat er
te weinig materiaal voorhanden was om een echt
‘menselijk’ verhaal te schrijven.
Een laatste punt is de opbouw: Zondergeld heeft
de neiging te beginnen met de conclusie, en dan
vervolgens enige voorbeelden te geven. Die lijken
dan wat overbodig en willekeurig: het was voor de
lezer aangenamer geweest als ze door middel van
concrete voorbeelden de lezer had geleid naar het
inzicht in het abstracte proces dat erachter ligt.
Daarmee zou het verhaal levendiger en spannender
zijn geworden: er valt dan nog wat te ontdekken,
‘mee te denken’. Het lijkt er echter op dat deze bezwaren
vooral zijn veroorzaakt door de aard van de
bronnen en daar kan de onderzoeker helaas niets
aan veranderen. Het is een mooi uitgegeven boek,
dat een breed beeld schetst van de armenzorg in
een kleine gemeenschap.
Fred Vogelzang