Omslag Holland 2006/2 - Historische Vereniging Holland

Erik Swart
‘Ordeninge die men ongewoon was’
De Hollandse lessen uit de oorlogsjaren 1572-1576
De kritieke oorlogsjaren 1572-1576 dwongen Willem van Oranje en de ‘revolutionaire’ Staten van Holland
tot het nemen van fundamentele maatregelen om de verdediging tegen het koninklijke leger kans
van slagen te geven. Oranje moest de discipline van zijn soldaten sterk verbeteren om de economische en
morele steun van de vaak toch al niet enthousiaste Hollandse steden te behouden. De Staten wensten de
financiële last van de oorlog zoveel mogelijk te beperken; deels in eendracht, deels in strijd met elkaar,
vaardigden Oranje en de Staten hiertoe ordonnanties uit. Dit artikel laat zien hoe de Hollandse lessen
en ontwikkelingen uit de jaren 1572-1576 het succesrijke, gedisciplineerde, adequaat gefinancierde
Staatse leger van de jaren 1590 mogelijk maakten.
In 1572 had niemand kunnen voorzien dat het gewest Holland amper twintig jaar later een
ongekende economische bloei zou ervaren en een unieke federale staat, onafhankelijk van
Habsburgs bestuur, zou domineren. Het was bovendien een staat met een leger dat sterk genoeg
was om de voormalige landsheer Filips II, de machtigste vorst van Europa, te weerstaan
en dat lof ontving vanwege de goede discipline van zijn troepen en de adequate financiering
ervan. De basis hiervoor is voor een aanzienlijk deel gelegd in de eerste jaren na 1572,
toen Holland met Zeeland het laatste bolwerk was van prins Willem van Oranje en zijn aanhangers.
Voor hen was de strijd in deze periode er een op leven en dood. Een nederlaag hier
zou het definitieve einde van Oranje en de Opstand hebben betekend. De steun van de Hollandse
bevolking was essentieel voor de Opstand. Zij moest immers het geld opbrengen om
Oranjes dure oorlog te betalen. Het was vooral het vaak abominabele gedrag van de krijgslieden
van de prins dat een ernstige bedreiging vormde voor de morele en economische
steun aan zijn zaak. Oranje zag zich genoodzaakt maatregelen te nemen om met name de
steun van de Hollandse steden te behouden, wier inwoners zijn troepen vaak zonder groot
enthousiasme hadden binnengelaten. Daarnaast ging het erom een effectieve en betaalbare
militaire verdediging tot stand te brengen. De contemporain historicus Pieter Bor duidde
Oranjes optreden aan met de woorden ‘veel ordeninge den krijg aengaende die men hier te
voren al ongewoon was en de kosten van d’oorlog seer verlichten, de welke mettertijd noch
al verbetert werden.’ 1
Oranjes maatregelen bestreken een aantal terreinen. Ten eerste moest hij een werkbare
relatie met de Staten en de steden tot stand brengen. Zeer belangrijke strijdpunten hierin
waren de omvang en de prijs van Oranjes krijgsmacht. Om de controle over en discipline van
zijn soldaten te verbeteren voerde de prins een reorganisatie door, die standaardisering en
verkleining van de vendels voetvolk behelsde en een verhoging van de basissoldij van hetzelfde
voetvolk. Verder was er sprake van aanpassing van de krijgsartikelen – de bepalingen
waar de soldaten zich naar moesten richten en de eed op aflegden – en hervorming van de
militaire justitie. Een andere ernstige grief van de burgers, zowel in opstandig als loyaal gebied,
was dat ze soldaten, zowel gezonde als gewonde, onderdak en onderhoud moesten
1 Pieter Bor, Oorsprongk, begin, ende vervolgh der Nederlandsche oorlogen (Amsterdam 1679-1684) boek VI, 414; zie ook Ema nuel
van Meteren, Historien der Nederlanden, en haar naburen oorlogen tot het iaar 1612 (Dordrecht 1647) f. 74.