Omslag Holland 2006/2 - Historische Vereniging Holland

96 erik swart
Holland als anker van de Staatse militaire macht
De fysieke impact van de oorlogsjaren 1572-1576 op Holland was groot. Grote delen waren
op bevel van Oranje in het kader van de defensie onder water gezet. De infrastructuur was
grotendeels vernield. De inwoners van dorpen nabij Haarlem leefden in mei 1576 in kelders
en hutten. Pieter Bor bezocht in deze tijd een desolaat Den Haag; de huizen waren als stallen
gebruikt. 41 Hoeveel van de gevluchte, meest katholieke, Hollanders naar huis terugkeerden
is onduidelijk. Na de hereniging van Holland in 1577-1578 waren de steden en Staten
vastbesloten het oorlogsgeweld voortaan buiten het eigen gebied te houden. Herstel van het
eigen gewest stond voorop, al ging dat niet overal even snel. Begin jaren 1580 stond het land
van Arkel grotendeels nog onder water en de woningen, molens, kaden en bruggen waren
nog niet herbouwd. 42 Hulp aan Vlaanderen en Brabant, toen de oorlog in 1577 aldaar opnieuw
uitbrak (afb. 4), had voor Holland lagere prioriteit. Dit gold zeker toen er vanaf 1580
sprake was van oorlog in het noordoosten van de Nederlanden. Daar deze een concrete bedreiging
vormde voor de zogeheten ‘Hollandse tuin’, financierde Holland hier de helft van
de oorlogsinspanning. Troepen in Hollandse betaling hielpen de Friezen reeds in 1580 en
na de val van Zutphen in 1583 was Holland de voornaamste geldschieter van een veldleger
aan de IJssel. Nu had ook voor de andere gewesten de eigen verdediging altijd prioriteit,
maar Holland was hierin veel succesrijker. Door de oorlog buiten het eigen land te houden,
legden de Staten van Holland het fundament voor de ongekende economische groei waarmee
ze de langdurige oorlog zouden betalen. 43
De lessen en ontwikkelingen uit de jaren 1572-1576 leverden een belangrijke bijdrage aan
dit succes. Omdat Oranje in deze periode volledig afhankelijk was van de Hollandse steden
en Staten, verwierven zij een buitengewone machtspositie met het inzicht en het zelfvertrouwen
om – ook in militaire zaken – zelfstandig op te treden, desnoods zonder stadhouder
of regeringshoofd. De manieren om de troepen te financieren en geldgebrek te ondervangen,
die Holland in de jaren na 1572 had ontwikkeld, paste het in de jaren 1580 weer toe.
Soldaten leefden meest van wekelijkse leningen als voorschot op hun soldij. De afrekening
moest elke zes maanden plaatsvinden, maar werd door Holland zo lang mogelijk uitgesteld.
Troepen in het Noorderkwartier klaagden in februari 1588 dat ze al 26 maanden geen afrekening
hadden gehad. 44 De door Oranje vastgestelde basissoldij van acht gulden bleef ongewijzigd,
maar de betaalmaand nam weer in lengte toe tot 48 dagen tegen 1588. Hiermee
verdienden soldaten feitelijk weer evenveel als in 1572. De belastingdruk, die in 1572-1576
al fors was gestegen, nam nog verder toe. Ironisch genoeg betaalden de Hollanders nu meer
belasting dan de Habsburgse regering ooit van hen had gevraagd. 45
Na het wegvallen van Brabant en Vlaanderen in 1580-1585 domineerde Holland de Staten-
Generaal volledig. De resterende gewesten waren afhankelijk van Hollands geld om de strijd
vol te kunnen houden. Met name het geteisterde en half door het regeringsleger beheerste
Gelre en Overijssel genereerden in de jaren 1580 zelf dermate weinig inkomsten, dat ze zonder
hulp reddeloos verloren waren. De Hollandse dominantie leidde ertoe dat de wensen,
41 RSH, 11 mei 1576; Bor, Oorsprongk, boek IX, 676; G. ’t Hart, ‘Rijnlands bestuur en waterstaat rondom beleg en ontzet van
Leiden’, Jaarboekje voor geschiedenis en oudheidkunde van Leiden en omstreken 64 (1974) 13-33, aldaar 28-30.
42 ’t Hart, ‘Rijnlands bestuur’, 30-31; NA, Paulus Buys, nr. 16.
43 James D. Tracy, For Holland’s Garden. The war aims of the States of Holland, 1572-1588 (Amsterdam 2004) 8-9, 23-25; Koopmans,
De Staten van Holland, 149-150; Bor, Oorsprongk, boek XIV, 166, 170; Swart, Krijgsvolk, 127, 134.
44 Bor, Oorsprongk, boek XXIV, 188; NA, Paulus Buys, inv. nr. 40: reglement van Oranje en de Staten, 1 mei 1582 (art. 13).
45 Vermeesch, Oorlog, steden en staatsvorming, 54-63; Swart, Krijgsvolk, 63.