2009-3 Randstad - Historische Vereniging Holland

in hetzelfde schuitje 145
inkomsten. De landsheer wentelde zijn financiële problemen meestal af op de steden, die
meer belasting dienden te betalen of meer geld op de kapitaalmarkt dienden aan te trekken.
De steden werden vervolgens geconfronteerd met toenemende lasten, waardoor de rentebetalingen
in het gedrang kwamen. Zodra zij de renten echter niet uitkeerden liep de handel
gevaar: wanbetaling leidde onherroepelijk tot het ineenstorten van de handel en een verdere
afname van stedelijke belastinginkomsten. We kwamen al een aanwijzing tegen van
problemen met het ‘represaillerecht’ in de nasleep van de collectieve publieke schuld die onder
Floris v werd afgesloten. Later, in 1351, toen Johanna werd geconfronteerd met een betalingsachterstand
van ruim 13.792 tournooische ponden, liet zij enkele poorters van Dordrecht
gevangen nemen. 51 In het vervolg van de late middeleeuwen namen de problemen
met het represaillerecht toe, vooral tijdens de oorlog die losbarstte na de dood van Willem
vi in 1417 en tijdens het eerste regentschap van Maximiliaan, vanaf 1482. In beide periodes
hadden de Hollandse steden te maken met een omvangrijke collectieve publieke schuld, die
hen dwong gezamenlijk tot een diplomatieke oplossing te komen.
Net zoals de schulden die steden eind 13de eeuw op zich namen leidden tot betalingsproblemen,
bleek het ook na 1417 lastig renten uit te betalen. De eerste betalingen van de
collectieve publieke schuld die de steden in 1417-1418 hadden gecreëerd – betaaldag 31 oktober
1418 – bleven bijvoorbeeld al uit. Toen Holland in 1420 in oorlog raakte met Brabant
werden alle rentebetalingen in het hertogdom opgeschort. Brabantse kooplieden hielden
vervolgens hun Hollandse collega’s verantwoordelijk voor rentebetalingen en lieten hen arresteren,
onder meer in Vlaanderen. Na overleg kwamen de steden tot een akkoord met de
Vlamingen: het represaillerecht zou niet toegepast worden op de Hollanders. 52
Vervolgens stokte de uitbetaling van de oudere renteverkopen uit 1405 en 1407 echter,
doordat de rentmeester van Kennemerland niet langer in staat bleek om inkomsten door te
sluizen naar de renteniers. In 1423 troffen landsheerlijke en stedelijke vertegenwoordigers
uit Vlaanderen, Holland en Zeeland elkaar om tot een oplossing te komen. Men kwam een
betalingsregeling overeen: de steden zouden de achterstallen betalen uit een grafelijke inkomstenbron.
In ruil daarvoor kregen Hollandse en Zeeuwse steden een moratorium en
kooplieden een vrijgeleide. 53
In deze periode zien we trouwens ook nog eens mooi het effect van collectieve publieke schuld
op het politieke bestel. Volgens Robert Stein leidde de schuldenproblematiek waar zowel Jan
van Beieren als de steden in verzeild raakten, tot een toenadering tot de Bourgondische hertog
Filips de Goede. De steden die waren vertegenwoordigd in de Staten van Holland zouden
vooral vanwege hun schulden in 1423 aangedrongen hebben op interventie door de Bourgondiër.
54 Het is inderdaad denkbaar dat de steden geen andere mogelijkheid zagen dan in
zee te gaan met de graaf van Vlaanderen om zo tot een oplossing voor de schuldenproblematiek
te komen. Dat zij daar eensgezind in slaagden moet grotendeels worden toegeschreven
aan het feit dat de represailles alle steden troffen (cf. tabel 3). Met collectieve publieke schuld
51 Bos-Rops, ‘De Hollandse douarie’, 80-81.
52 Bos-Rops, Graven, 171; Zuijderduijn, Medieval capital markets, 94-100.
53 Bos-Rops, ibid., 171-172; Meerkamp van Embden, Stadsrekeningen I, 443. Tot in 1435 bleven betalingen in Brabant en
Vlaanderen bij tijd en wijle uit en werd er overlegd over betalingsregelingen en vrijgeleides. Soortgelijke overeenkomsten
werden eveneens gesloten met bisschop Frederik van Blankenheim van Utrecht (1393-1423) (Zuijderduijn, Medieval capital
markets, 99).
54 R. Stein, ‘Stände und Staat in den Niederlanden’ in: R.C. Schwinges, C. Hesse & P. Moraw (eds.), Europa im späten Mittelalter.
Politik - Gesellschaft - Kultur (München 2006) 205-236, aldaar 230.