2009-3 Randstad - Historische Vereniging Holland

Harm Kaal
Cultuur in de Randstad
De stedelijke overheid en het culturele leven in Amsterdam, Rotterdam en Den
Haag, 1900-1940
De Randstad is lang gezien als een conglomeraat van steden die zich op een of andere manier nadrukkelijk
tot elkaar verhielden; de functieverdeling tussen Amsterdam, hoofdstad en financieel-economisch
centrum, Rotterdam, havenstad, en Den Haag, politiek centrum, gold als exemplarisch. Een associatie
van de Randstad met cultuur is minder vanzelfsprekend. In dit artikel wordt de blik gericht op het culturele
leven in de drie grootste steden van de Randstad. Centraal staat de rol van de overheid en de burgerij
bij de vormgeving van het culturele leven in brede zin: van de ‘hoge cultuur’ rond concertzalen en
schouwburgen, tot de ‘lagere’ uitgaanscultuur rond danshuizen en bioscopen. Aan de hand van ontwikkelingen
in Amsterdam, die zullen worden afgezet tegen die in Rotterdam en Den Haag, laat dit artikel
zien dat de bemoeienis van de overheid gaandeweg primair was gericht op de regulering van het
culturele leven vanuit het oogpunt van openbare orde en zedelijkheid. De Randstad als zodanig vervult
in dit artikel geen analytische rol, maar levert het decor voor de historische ontwikkelingen die voor het
voetlicht worden gebracht.
Inleiding
In het laatste kwart van de 19de eeuw raakten Amsterdam, Rotterdam en Den Haag in de
greep van een nieuw elan. In Amsterdam uitte dit zich in een groeiende ondernemersgeest
die niet alleen door de Amsterdamse burgerij ten toon werd gespreid, maar in steeds sterkere
mate ook door de stedelijke overheid. Zo besloot de Amsterdamse raad in 1874 om een
lening af te sluiten van zeventien miljoen gulden, geld dat geïnvesteerd zou worden in
schoolbouw, verbetering van de infrastructuur, de aanleg van een riool, subsidiëring van
volkswoningbouw én in de aanleg van het Rijksmuseum. 1 De aanzet tot deze dadendrang
was niettemin gekomen uit de burgerij; in het bijzonder de joodse arts, ondernemer en filantroop
Samuel Sarphati had zich verdienstelijk gemaakt. Op zijn initiatief was Amsterdam
zich weer gaan spiegelen aan de ontwikkelingen elders in Europa, vooral Parijs en Londen:
de centra van modernisering. Sarphati’s Paleis voor Volksvlijt, geopend in 1864, was gemodelleerd
naar het Londense Crystal Palace. 2 Het Paleis zou het hart moeten gaan vormen van
een nieuw stadscentrum buiten de oude stadswallen en ruimte bieden aan tentoonstellingen
van kunst, wetenschap en techniek. Hoewel veel van zijn plannen uiteindelijk niet of slechts
gedeeltelijk gerealiseerd werden, doorbrak Sarphati met zijn ondernemersgeest wel de lethargie.
De dadendrang van overheid en burgerij, waarvan ook in Rotterdam en Den Haag sprake
was, kwam onder meer tot uitdrukking op economisch terrein, zoals de aanleg van het
Noordzeekanaal, dat in 1876 geopend zou worden, de Rotterdamse havenuitbreidingen op
initiatief van Lodewijk Pincoffs en de aanleg van een binnenhaven in Scheveningen. 3 Ook
1 Harm Kaal, ‘De “scheele sodemieter” Cornelis den Tex – 1868-1880’ in: Dirk Wolthekker red., Een keten van macht. Amsterdam
en zijn burgemeesters vanaf 1850 (Amsterdam 2006) 55-67, aldaar 58.
2 Zie voor Sarphati’s plannen: Henne van der Kooy en Justus de Leeuwe, Samuel Sarphati, 1813-1866. Een biografie (Amsterdam
2001).
3 W.F. Lichtenauer, ‘Pincoffs, Lodewijk (1827-1911)’ in: Biografisch Woordenboek van Nederland I (Den Haag 1979).