2009-3 Randstad - Historische Vereniging Holland

Sjoerd Bijker, Paul van de Laar, Henk Laloli & Kim Zweerink
Inleiding
Randstad: van sikkel tot hoefijzer
De Randstad als metropool klinkt intrigerend. Maar wat is een metropool? Er zijn uiteenlopende
definities in omloop. De belangrijkste elementen hiervan wijzen op de omvang van
de bevolking en een internationaal aanbod van veelzijdige sociaal-culturele en economische
functies. Maar zonder glamour gaat het ook niet, want het maakt nogal uit of we het hebben
over de megasteden uit de Derde Wereld, of de kosmopolitische metropolen zoals Saskia
Sassen in haar standaardwerk beschrijft. 1 Nederland heeft geen metropolen. Zelfs degenen
die menen dat Amsterdam of Rotterdam mondiale allure hebben, zullen moeten erkennen
dat beide steden in de schaduw staan van Londen, Parijs, New York of Tokio.
Nederland neemt echter in Europa een bijzondere plaats in vanwege de positie van Holland
en in het bijzonder de Randstad, dat zonder de dominantie van de drie Hollandse steden
– Amsterdam, Den Haag en Rotterdam – ondenkbaar was. Het is echter maar de vraag
of we de Randstad, het ‘curieuze bandvormige urbanisatiepatroon’, zoals Auke van der
Woud het noemt, als een metropool kunnen opvatten. 2 Of moeten we ons er gewoon bij
neerleggen dat het gaat om een min of meer losse organisatie van stedelijke agglomeraties
zonder duidelijk dominant centrum die passen in het stadsgewestmodel dat zo kenmerkend
is voor een stad als Los Angeles. Het gaat daarbij om lokale landschappen, suburbanisaties,
die een eigen historische ontwikkeling hebben doorgemaakt en daarmee ook een eigen
plaats hebben gekregen en behouden. Het duidt daarmee op een ‘gefragmenteerde verstedelijking’
en dat is een andere ontwikkeling dan die we bij de meeste metropolen terugzien. 3
Om de betekenis van de Randstad te kunnen doorgronden en de positie in de internationale
context te kunnen plaatsen, zal men terug moeten in de tijd. Dat is opvallend genoeg
niet vaak gebeurd. Er is veel over de Randstad geschreven, vooral door planologen en economen,
maar het historisch perspectief is meestal afwezig. Auteurs volstaan met de verwijzing
naar het 20ste-eeuwse vogelvluchtperspectief van de ‘uitvinder’ van de Randstad, de
oprichter van de KLM Albert Plesman. Om de bijzondere positie van de Randstad te begrijpen,
kunnen we niet volstaan met de 20ste eeuw, hoe belangrijk ook voor de wording van de
Randstad. Toen kreeg immers de sikkel rondom het centrale poldergebied steeds meer het
karakter van de hoefijzervorm. 4
Het polderlandschap neemt een centrale plaats in de voorgeschiedenis van de latere
Randstad (afb. 1). Reinout Rutte gaat in dit themanummer daar uitgebreid op in. Rutte gaat
daarvoor terug tot in de 13de eeuw. Zijn bijdrage biedt de lezer een helder overzicht van economische
en ruimtelijke factoren die bepalend zijn geworden voor de structuur van de
Randstad. Het stedenlandschap heeft geen willekeurig verloop gekend, maar is ten sterkste
beïnvloed door de fysieke kenmerken van het gebied. Hij laat zien hoe het landschap van ste-
1 S. Sassen, The global city: New York, London, Tokyo (Princeton 2001).
2 Auke van der Woud, Een nieuwe wereld. Het ontstaan van het moderne Nederland (Amsterdam 2006) 233.
3 Oedzge Atzema, Stad uit, stad in. Residentiële suburbanisatie in Nederland in de jaren zeventig en tachtig (Utrecht 1991) 32-33.
4 A.F.J. Niemeijer, ‘Een aangeharkt en dichtbevolkt land: waterstaat, infrastructuur en verstedelijking’ in: T. de Nijs (red.),
Geschiedenis van Holland van 1795 -2000 (Hilversum 2003) deel IIIa, 184.