2009-3 Randstad - Historische Vereniging Holland

stadswording in holland (12de-14de eeuw) 159
het idee dat bij deze groep inderdaad die verzorgende functie voor de regio’s Kennemerland,
Rijnland en Delfland doorslaggevend geweest zal zijn voor de stadswording.
Een goede vaarverbinding door Holland, de zogenaamde route ‘binnen dunen’, kwam tot
stand door het graven van een aantal nieuwe watergangen in de eerste helft van de 13de eeuw
en de aanleg van enige sluizen (in dammen) omstreeks 1250. 40 De aanleg van deze werken
had ongetwijfeld van doen met het verbeteren van de afwatering in de veengebieden, maar
resulteerde tevens in een belangrijke vaarweg dwars door Holland: vanaf Dordrecht, via de
IJssel naar Gouda, dan over de Gouwe, de Woudwetering, het Braassemermeer, de Oude
Wetering, het Leidse en Haarlemmermeer, over het Spaarne, langs Haarlem en via Spaarndam
over het IJ naar de Zuiderzee (afb. 2). Deze binnendunenvaart werd onderdeel van internationale
handelsverbindingen omdat de route via de Zuiderzee aantakte met de handelsstromen
van en naar het Oostzeegebied, via de grote rivieren en de zuidwestelijke delta
met het Rijnland en Vlaanderen, en over de Noordzee naar Engeland, Frankrijk en verder
richting het zuiden. Deze handelsroute moet doorslaggevend zijn geweest voor de stadswording
van Gouda. Ook de opbloei van de andere steden uit de groep die tussen 1270 en
1300 opkwam, kan hiermee in verband worden gebracht. Schoonhoven en Gorinchem lagen
langs de Lek en Waal op de route van Gouda richting Rijnland, Schiedam op weg van
Gouda naar de Noordzee.
In het licht van de binnendunenvaart lag Amsterdam eveneens gunstig: alle schepen op
die route kwamen erlangs, zelfs als de schippers het alternatief kozen, niet over Haarlem
maar via Drecht en Amstel. Maar alleen een ligging langs een handelsroute levert nog geen
stadswording op. Het gaat om de ligging op een plek die een knooppunt vormt in die route.
Bij Amsterdam en Gouda was dat bij uitstek het geval. 41 Schepen en handelswaar moesten
dwars door Gouda, dat op de route lag, tussen IJssel en Gouwe. Het was een flessenhals met
sluizen, wat voor oponthoud en vermoedelijk ook veel overslag dus bedrijvigheid in de haven
van Gouda zorgde. In Amsterdam zullen vrachten uit grotere schepen van zee zijn overgeslagen
op kleinere schepen voor de vaart binnen dunen. Daarnaast was de dam in de Amstel
een plek waar overladen noodzakelijk was, zowel voor handel over de langere afstand
als voor waren uit het achterland, die daar deels op de markt werden verkocht.
Naar wordt aangenomen werd de noodzaak tot overslag versterkt doordat grotere schepen
werden gebouwd met meer diepgang. Lange tijd was gebruik gemaakt van boten die zowel
op zee als rivieren konden varen. Grotere schepen konden vanwege de diepgang niet
meer ver de rivieren op, laat staan binnenwater bezeilen. Daarom werd het overladen van de
vracht van deze schepen op kleinere vaartuigen die wel geschikt waren voor de binnenwateren
noodzakelijk aan de kust, langs zeearmen of in het deltagebied van grote rivieren. 42 De
meningen over het moment waarop een groter type kogge werd geïntroduceerd lopen uiteen.
Gezien de wording van het grote aantal nieuwe havensteden in het mondingsgebied
van Rijn en Maas – na Schiedam omstreeks 1270 kwamen Rotterdam, Brielle en Goedereede
daar kort na 1300 bij – is het aannemelijk dat aan de Hollandse kusten de grotere koggen
40 De Neve en Van Heezik, ‘Binnenvaart en zeehavens’, 186-192.
41 Ibidem, 181-199.
42 Vergelijk: Hoppenbrouwers, ‘Waterland tot stedenland’, 118-134. Zie en vergelijk ook: P.A. Henderikx, ‘Havenplaatsen
in Zeeland in de dertiende eeuw’ in: P.A. Henderikx, Land, water en bewoning. Waterstaats- en nederzettingsgeschiedenis in de
Zeeuwse en Hollandse delta in de Middeleeuwen (Hilversum 2001) 68-80.