2009-3 Randstad - Historische Vereniging Holland

Jaco Zuijderduijn
In hetzelfde schuitje
Collectieve publieke schuld als integrerend fenomeen in laat-middeleeuws
Holland
Vanaf de 13de eeuw werden de graven van Holland geconfronteerd met ontluikende steden die uitgroeiden
tot belangrijke machtsfactoren. Deze hadden echter nog geen plaats in het maatschappelijke bestel:
behalve de grafelijke raad waren er nauwelijks bovenlokale verbanden waarmee de landsheer de steden
kon binden, om zo zijn bewind te bestendigen. Vanaf het einde van de 13de eeuw zijn de eerste aanzetten
tot interstedelijke samenwerking zichtbaar in de vorm van het creëren van collectieve publieke
schuld. Dit was niet alleen een kredietinstrument dat de landsheer voorzag van toegang tot kapitaalmarkten,
maar het moet ook gezien worden als een manier om enige structuur te brengen in de Hollandse
samenleving doordat het de steden met wederzijdse financiële verplichtingen opzadelde. De collectieve
publieke schuld dwong de steden om steeds vaker als bovenlokaal verband te opereren – vooral
wat betreft de organisatie van de renteverkoop, tijdige betalingen en schulddelging. Daarmee vormden
de netwerken die waren gebaseerd op collectieve publieke schuld rudimentaire voorlopers van het publieke
lichaam van de Staten van Holland, dat vooral in de 16de eeuw gestalte zou krijgen.
De Hollandse steden die in de 13de en 14de eeuw stadsrechten verworven, waren trotse, autonome
gemeenschappen. Vooral de grote steden waren op zichzelf gericht; dit particularisme
was eeuwen later, ten tijde van de Republiek, nog altijd het voornaamste kenmerk van
de stedelijke politiek. Sterker nog: de afwezigheid van één dominante stad wordt gezien als
een typerend kenmerk van de noordelijke Nederlanden. Deze patstelling is zichtbaar tot in
de 16de eeuw, toen de bevolkingsgroei van Amsterdam sterk toenam en deze stad langzamerhand
een leidende positie ging innemen. Gouda was de voornaamste afhaker vanwege
een stagnerende bevolkingsontwikkeling. 1 Voordien was geen enkele stad groot genoeg om
het voortouw te nemen en volgens Peter Hoppenbrouwers was het gebrek aan samenwerking
tussen de steden één van de redenen waarom het Hollandse platteland het lange tijd zo
goed kon blijven doen: terwijl elders in Europa grote steden hun achterland politiek en economisch
onderwierpen, slaagden de dorpelingen in Holland er veelal in om dergelijke tendensen
het hoofd te bieden. 2 Het onvermogen om een eenduidig beleid met betrekking tot
het platteland te formuleren werd waarschijnlijk ook in de hand gewerkt doordat de steden
economisch niet complementair waren: de belangen van handelsstad Dordrecht verschilden
met die van het lakenproducerende Leiden en de brouwerssteden Haarlem, Delft en
Gouda.
Soms hadden de steden wel degelijk gemeenschappelijke doelen, zoals het beperken van
vorstelijke belastingen en publieke schuld of het faciliteren van het handelsverkeer. Het verwezenlijken
van deze doelen vereiste de vorming van een blok, vooral tegenover de lands-
1 P.C.M. Hoppenbrouwers ‘Town and country in Holland, 1300-1550’ in: S.R. Epstein (red.) Town and country in Europe,
1300-1800 (Cambridge 2001) 54-79, aldaar 57.
2 Hoppenbrouwers, ‘Town and country’; 76-79. Cf. M. ’t Hart, ‘Town and country in the Dutch Republic’ in: S.R. Epstein
(red.) Town and country in Europe, 1300-1800 (Cambridge 2001) 80-105, aldaar 84. Larry Epstein merkte in dit verband ook
op dat de verhoudingen tussen steden en platteland in de noordelijke Nederlanden afweken van de situatie elders in Europa
(S.R. Epstein, ‘Introduction’ in: S.R. Epstein (red.) Town and country in Europe, 1300-1800 (Cambridge 2001) 1-29, aldaar
14).