2009-3 Randstad - Historische Vereniging Holland

150 reinout rutte
in de stapsgewijze wording tot stad. Kruisheer ziet de stadsvorming zelfs als ‘autonome,
door een eigen dynamiek gedragen lokale ontwikkeling, die zich achtereenvolgens in alle
delen van het graafschap voordeed’. 5 Van een samenhangend grafelijk beleid was geen sprake,
het ontstaan van steden was een proces ‘van onderop’.
De invloed van deze bundel en andere publicaties van auteurs als Leupen en Kruisheer,
alsmede verwante studies waaronder De oudste bedelordekloosters in het graafschap Holland en Zeeland
door Henderikx 6 , is te herkennen in veel studies die sindsdien verschenen over Hollandse
steden, niet in de laatste plaats de stadsmonografie, waarmee in de afgelopen jaren
een aanzienlijk aantal steden is verblijd, bijvoorbeeld Alkmaar, Amsterdam, Leiden, Gouda,
’s-Gravenhage en Rotterdam. 7 Helaas rijst in die stadsgeschiedenissen niet zelden een weinig
uitgesproken beeld op van de wording van de stad. Een heleboel factoren zouden daarop
invloed hebben gehad, maar vooral de Hollandse graaf of een andere (lokale) stadsheer
toch niet teveel – alsof de auteurs bang waren om door Kruisheer cum suis op de vingers te
worden getikt. 8 Opmerkelijk genoeg was het Henderikx die recentelijk verklaarde dat de
wording van Haarlem, Leiden, Delft, Vlaardingen en Dordrecht ontegenzeggelijk nauw samenhangt
met de aanwezigheid van een grafelijk centrum in die plaatsen. 9 Volgens hem
hebben deze grafelijke centra de ontwikkeling van de plaatsen tot regionaal marktcentrum
bevorderd. Bovendien neemt hij aan dat het niet toevallig is dat de grafelijke hoven op gunstige
locaties lagen voor handelsverkeer. Veel meer dan naar een autonoom gebeuren per
stad neigt Henderikx hier naar een verklaring van de wording van een groep van steden die
het gevolg is van een samenhangend doch genuanceerd proces, veroorzaakt door bepaalde
factoren en bewuste actoren.
Ook in een aantal andere belangrijke publicaties uit de laatste jaren is meer nadruk gelegd
op samenhangende processen die van invloed zouden zijn geweest op de wording van meerdere
steden, zoals de grote ontginningen van de Hollandse veengebieden, structurele economische
veranderingen en toe- of afnemende handelsstromen. Hoppenbrouwers schetst
in zijn bijdrage aan de Geschiedenis van Holland tot 1572 een beeld van een leeg waterland dat
in de loop van de 12de-14de eeuw verandert in een cultuurlandschap vol steden, waarbij hij
grote economische transformatieprocessen als verklarende factor door zijn betoog weeft. 10
5 Kruisheer, ‘Stadsrechtbeoorkonding’, 51.
6 P.A. Henderikx, De oudste bedelordekloosters in het graafschap Holland en Zeeland. Het ontstaan van bedelordekloosters voor ca. 1310
te Dordrecht, Middelburg, Zierikzee en Haarlem, alsmede enige aspecten van de plaats van deze kloosters in het stedelijk leven en daarbuiten
gedurende de middeleeuwen. Hollandse Studiën 10 (Dordrecht 1977). Zie verder bijvoorbeeld: J. Kruisheer, Het ontstaan van
de stadsrechtoorkonden van Haarlem, Delft en Alkmaar.Verhandelingen der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen,
Afdeling Letterkunde, Nieuwe Reeks, Deel 130 (Amsterdam/Oxford/New York 1985); P.H.D. Leupen, ‘De rol
van de graaf bij de opkomst van de Hollandse en Zeeuwse stad in de 13de eeuw’ in: P. Bange en P.M.J.C. de Kort (red.),
Die fonteyn der ewiger wijsheit. Opstellen aangeboden aan prof. dr. A.G. Weiler ter gelegenheid van zijn 25-jarig jubileum als hoogleraar
in de Algemene en Vaderlandse Geschiedenis van de Middeleeuwen aan de Katholieke Universiteit Nijmegen (Nijmegen 1989) 99-107.
7 A. van der Schoor, Stad in aanwas: geschiedenis van Rotterdam tot 1813 (Zwolle 1999); P.H.A.M. Abels e.a. (red.), Duizend jaar
Gouda. Een stadsgeschiedenis (Hilversum 2002); R.C.J. van Maanen en J. Marsilje (red.), Leiden. De geschiedenis van een Hollandse
stad. Deel 1: Leiden tot 1574 (Leiden 2002); J.G. Smit en E. Beukers, Den Haag: geschiedenis van de stad. Deel 1: Vroegste tijd tot
1574 (Zwolle 2004); M. Carasso-Kok (red.), Geschiedenis van Amsterdam. Deel I: tot 1578. Een stad uit het niets (Amsterdam
2004); D. Aten e.a. (red.), De geschiedenis van Alkmaar (Zwolle 2007).
8 Zie voor een bespreking van de stadsmonografieën: R. Rutte, ‘Historische atlassen, stadsmonografieën en het onderzoek
naar de ruimtelijke transformatie van Nederlandse steden’, OverHolland 8 (2009) ter perse.
9 P. Henderikx, ‘Graaf en stad in Holland en Zeeland in de twaalfde en vroege dertiende eeuw’ in: R. Rutte en H. van Engen
(red.), Stadswording in de Nederlanden. Op zoek naar overzicht (Hilversum 2005) 47-62.
10 P.C.M. Hoppenbrouwers, ‘Van waterland tot stedenland. De Hollandse economie ca. 975-1570’ in: T. de Nijs en E. Beukers
(red.), Geschiedenis van Holland. Deel I: tot 1572 (Hilversum 2002) 103-148.