2009-3 Randstad - Historische Vereniging Holland

stadswording in holland (12de-14de eeuw) 155
een bepalende rol speelden in de stadswording kort te karakteriseren.
De oudste centra waar handel en heer samenkwamen, waren Vlaardingen en Dordrecht,
beide gelegen in de Rijn-Maasdelta. De graven van Holland hadden reeds in de 11de eeuw
een sterkte in Vlaardingen, halverwege de 12de eeuw lieten zij er een grote kerk bouwen, die
echter nooit werd voltooid. 25 Vermoedelijk waren stormvloeden in 1163/1164 desastreus
voor Vlaardingen. Na die tijd lijkt het zwaartepunt te zijn verschoven naar Dordrecht. Uit
schriftelijke bronnen kan worden opgemaakt dat Dordrecht omstreeks 1200 in meerdere
opzichten een stedelijke nederzetting was: er is sprake van handel, een koopliedengilde, nijverheid,
voorrechten, schepenen, burgers, een grafelijke kerk en de graaf van Holland is er
stadsheer. 26 Omstreeks dezelfde tijd floreerde Muiden vermoedelijk als voorhaven van
Utrecht aan de monding van de Vecht. In bisschopstad Utrecht was het stadswordingsproces
reeds in de 11de eeuw vrij ver gevorderd. 27 In het noorden aan de Zuiderzee was Medemblik
van belang als handelsnederzetting. 28
Begin 13de eeuw blijken in Holland ook Alkmaar, Haarlem, Leiden en Delft zich in economisch,
juridisch en bestuurlijk opzicht duidelijk te onderscheiden van andere, agrarische
nederzettingen. In de plaatsen langs de binnenduinrand en Delft bezaten de Hollandse graven
naar alle waarschijnlijkheid al sinds de 10de dan wel 11de eeuw een hof en/of grond.
Henderikx typeert deze plaatsen als regionale marktcentra. 29 Ze zouden langzamerhand zijn
opgebloeid als verzorgingscentra van Kennemerland, Rijnland en Delfland. De grootschalige
ontginning van de veengebieden ten oosten van de strandwallen, die in de loop van de
11de eeuw was ingezet, deed de omvang van het achterland toenemen, in het bijzonder van
Leiden en Delft. De status als grafelijk centrum moet in belangrijke mate hebben bijgedragen
tot de stadswording omstreeks 1200, met dien verstande dat ook de inwoners van de nederzettingen
bijdroegen aan dat proces.
In de eerste helft van de 13de eeuw poogden de graven een paar keer op nogal geforceerde
wijze de wording van een stad te bewerkstelligen: in het in het grensgebied met Brabant
gelegen Geertruidenberg, dat stadsrechten kreeg in 1213, en in ’s-Gravenzande, dat in 1246
werd bevoorrecht. 30 De activiteit van de graaf in Geertruidenberg moet worden beschouwd
in het licht van de machtsstrijd die zich afspeelde tussen de graven van Holland, de hertogen
van Brabant en andere heren, zoals die van Breda en Heusden. ’s-Gravenzande was misschien
gedacht als grafelijke haven bij de Maasmond, maar de zeearm waaraan de nederzetting
lag, werd al snel na 1246 afgedamd. Anders dan in de andere steden, zoals Dordrecht
en die langs de binnenduinrand, verloopt het stadswordingsproces in deze twee plaatsen
weinig succesvol. Een belangrijke bijdrage van de inwoners aan het stadswordingsproces en
25 Henderikx, ‘Graaf en stad’; C. Hoek, ‘De Hof te Vlaardingen’, Holland 5 (1973) 57-91.
26 Henderikx, ‘Graaf en stad’; J. van Herwaarden, D.E.H. de Boer, F.J.W. van Kan en G. Verhoeven, Geschiedenis van Dordrecht.
Deel 1: tot 1572 (Hilversum 1996) 15-47.
27 K. van Vliet, ‘De stad van de bisschop (circa 925-1122)’ in: R.E. de Bruin e.a. (red.), Een paradijs vol weelde: geschiedenis van
de stad Utrecht (Utrecht 2000) 45-72.
28 Dikwijls wordt de vroege opbloei van Medemblik beschouwd in het licht van een internationaal netwerk van handelsnederzettingen
waarin Dorestad in de 8ste en 9de eeuw een belangrijk centrum vormde. Andere nederzettingen die in dit
kader genoemd kunnen worden, zijn Stavoren, Deventer en Tiel. Deze vroege ontwikkelingen gaan vooraf aan de stadswording
in Holland en vallen buiten het kader van dit artikel. Zie hierover bijvoorbeeld: H. Sarfatij, ‘Dutch towns in the
formative period (AD 1000-1400). The archeology of settlement and building’ in: J. Besteman, J. Bos en H. Heidinga
(red.), Medieval archeology in the Netherlands. Studies presented to H.H. van Regteren Altena (Assen 1990) 183-198.
29 Henderikx, ‘Graaf en stad’.
30 R. Rutte, Stedenpolitiek en stadsplanning in de Lage Landen (12de-13de eeuw) (Zutphen 2002) 123-134.