2009-3 Randstad - Historische Vereniging Holland

178 nikki brand
georganiseerde regimes in het Europa van de 19de en 20ste eeuw. 43 Kennelijk was Holland
daarop een uitzondering, want in de Republiek – een statenbond waarin zoveel mogelijk op
gewestelijk in plaats van ‘nationaal’ niveau werd georganiseerd – ontstond in de 17de eeuw
al een monocentrische stedengroep. 44
Stedelijke contractie (1670-1795)
De periode 1670-1795 was voor de Republiek en haar steden een tijd van relatief verval (figuur
5 en tabel 5). Zeker na 1735 daalde de bevolking structureel, met als gevolg dat de bevolkingsomvang
van de groep als geheel in 1795 nog maar 86% bedroeg van die in 1670. Net
als de groei van de Gouden Eeuw was ook de daaropvolgende krimp ongelijk verdeeld: zo
blijkt dat Amsterdam ondanks haar matige groei ten opzichte van de groep nóg groter was
geworden, terwijl Leiden met 44% juist fors gekrompen was. Bovendien groeide Den Haag
gewoon door (193%), en nam de bevolkingsomvang van Utrecht na een korte krimpfase na
1795 weer toe (128%).
De ongelijke verdeling van de bevolkingsafname was onder andere het resultaat van een
concentratieproces dat zich tussen de 14de en de 17de eeuw had afgespeeld. Mede door de
aanleg van waterverbindingen waren de verzorgingsgebieden van de verschillende steden
binnen elkaars bereik komen te liggen. 45 In het proces van specialisatie en concentratie dat
vervolgens ontstond, had Amsterdam haar basis verbreed terwijl de economische basis van
andere steden, zoals Hoorn en Enkhuizen ten noorden van het IJ, smaller was. 46 Toen de exporteconomie
van de Republiek begon te krimpen raakten deze steden als eerste in de problemen
terwijl Amsterdam, dat als centrale stapelplaats het voordeel had van lagere transportkosten,
er in eerste instantie van profiteerde. 47 Het samentrekken van economische
activiteiten op een kleiner gebied, in dit geval Amsterdam, wordt stedelijke contractie genoemd.
Waarom de economie in de problemen raakte is overigens niet helemaal helder. Vaak
worden protectionistische maatregelen van grootmachten als Engeland en Frankrijk als
oorzaak genoemd omdat deze landen hun eigen binnenlandse productie met succes beschermden
tegen de import uit de Hollandse steden. 48 Het Europese staatsvormingsproces
was intussen in stabieler vaarwater geraakt en de Republiek zag zich geconfronteerd met
omvangrijke, centraal georganiseerde concurrenten met aanzienlijk meer financiële en militaire
slagkracht. 49 Engeland nam, dankzij de Industriële Revolutie, na 1750 het voortouw:
de ontwikkelingen in de Republiek waren nu relatief minder gunstig ten opzichte van de rest
43 Hohenberg en Lees, The making; Monocentrische stedengroepen worden vooral geassocieerd met gebieden met een lange
traditie van centraal georganiseerd gezag waar het bestuurlijke en economische centrum gecombineerd werden in de
hoofdstad.
44 M. Wagenaar en R. van Engelsdorp Gastelaars, ‘Het ontstaan van de Randstad, 1815-1930’, KNAG Geografisch Tijdschrift 20
(1986) 14-29.
45 Voor een overzicht en een beeld van de werking van het trekvaartsysteem in Holland, zie bijvoorbeeld: J. de Vries ‘The
structure of the urban system, an overview 1600-1800’ in: P. Clark en H. Diederiks (eds), Urbanisation in Western Europe: a
reader in Dutch urban history (Leicester 1980) 119-108.
46 C. Lesger, Hoorn als stedelijk knooppunt-stedensystemen tijdens de late middeleeuwen en vroegmoderne tijd (Hilversum 1990).
47 C. Lesger, ‘Regions, Urban systems and Historical Central Place Analysis: Holland 1500-1800’ in: P. Lang, Regions and
Landscapes (Oxford 2003) 205-233. Voor meer over de economische ontwikkelingen van steden onderling en het contractieproces
in Noord-Holland, zie: Lesger, Hoorn; Lesger, Handel in Amsterdam.
48 Zie bijvoorbeeld: S. Groenveld & H.L.Ph. Leeuwenburg, De bruid in de schuit; de consolidatie van de Republiek 1609-1650 (Zutphen
1985).
49 Tilly, Coercion.