745b601f10

Abdülkadir Meragi bir
müddet Bağdat’ta
yaşamış, Sultan Yıldırım
Bayezit’in davetiyle
Osmanlı himayesine
girmiştir. Daha sonra
Timur ile Yıldırım
Bayezit arasında yapılan
Ankara savaşında esir
düşüp Timur’la beraber
Semerkant’a
götürülmüştür. Buradan
kaçarak Bağdat’a geri
dönmüştür.
Meraga; İslam bilim tarihi okumalarımda tekrar karşıma çıktı,
hem de Semerkand, Bağdat gibi İslam bilim ve medeniyetinin zirveye
çıktığı şehirlerle birlikte anılarak. İslam dünyasının en önemli
rasathanelerinden birisi bu şehirde, Meraga’da kurulmuştu. Semerkand’daki
Rasathanenin kalıntılarını görmüş ve çok heyecanlanmıştım.
Timur’un torunu Uluğ Bey tarafından kurulan bu rasathane
bilim dünyasına pek çok alim ve eser hediye etmişti.
Artık Meraga’yı görmem için yeterli sebeplerim vardı. Bir İran seyahatimin
tatil gününü (İran’da tatil günü Cuma) Meraga için ayırdım.
Meraga Tebriz’e 160 km. mesafede Azeri nüfusun yaşadığı bir
şehir. Tebriz’de kaldığım otelden sabah kahvaltıdan sonra yola
çıktık. Tebriz’i geçince her yerde bembeyaz kar var. Hava güneşli.
Öğleye doğru Meraga’ya geldik. Meraga düzgün ve çınar ağaçlı
caddeleriyle şirin bir şehir. İlk olarak rasathaneyi soruyoruz.
Tarif üzerine şehrin kenarındaki tepeye tırmanmaya başlıyoruz.
Bir müddet sonra yoldaki kar bize izin vermiyor. Arabayı kenara
çekip yürüyerek tepeye çıkıyoruz. Rasathanede bekçilik yapan bir
asker karşılıyor bizi. Türk olmamasına rağmen bizi şaşırtacak kadar
güzel Türkçe konuşuyor. Türkçeyi Türk televizyonlarından öğrenmiş.
Bize rasathane hakkında kısaca bilgi verdi.
Rasathane 1259 yılında Hülagu Han tarafından yapımına başlanmış
ve 1271 yılında tamamlanmış. Rasathane kompleksi temel ve
yardımcı binalar olmak üzere 13 binadan oluşmuş. İlk bina grubunda
gözlemevi, ikincisinde ise medrese, kütüphane ve çarşı yer
alıyormuş. Rasathane tıpkı Semerkand’da olduğu gibi şehre hakim
bir tepenin üzerine kurulmuş. Ne yazık ki kompleksin sadece
temelleri kalmış. Bu kalıntıları korumak üzere 1970’li yıllarda kübik
bir koruyucu yapılmış.
Meraga Rasathanesi’nin başına atanan Nasiruddin-i Tusi kısa sürede
burayı bir bilim merkezi haline getirmiş.
O’nun rehberliğinde çeşitli bilim dallarında çok ciddi ilmi çalışmalar
yapılmış ve kıymetli eserler ortaya konmuş. Rasathanede gök
cisimlerine ait yapılan astronomi cetvelleri Kepler’in 1627 yılında
yayınladığı astronomi cetvellerine kadar 350 yılı aşkın bir süre Avrupa
rasathanelerinde kullanılmıştır.
İstanbul’da da rasathane 1570 yılında Takiyuddin ibn Maruf (1521-
1585) nezaretinde padişah III.Murat’dan izin ve ödenek alınarak
Cihangir/Tophane sırtlarına kurulur. Ancak ömrü çok uzun olmaz.
Rasathane 1577 yılında gözlenen kuyruklu yıldız ve 1578’de baş
gösteren veba salgının nedeni olarak gösterilmesi üzerine 1580 yılında
padişahın emriyle Kılıç Ali Paşa tarafından yıktırılıyor. (Doğrusu
incelemeye değer bir konu.)
Rasathaneyi gezdikten sonra Meraga’daki tarihi eserleri görmeye
gidiyoruz. Gömbet-i Kebut (mavi kümbet) Selçukluların son döneminde
yapılmış, Hülagu Han’ın annesinin mezarı olduğu söyleniyor.
10 köşeli ve 10 sütunlu bir yapı. Gömbet-i Sorgh (kırmızı kümbet)
Bu yapı da bir Selçuklu eseri. Gömbet-i Gaffarin 4 köşe formunda
bir İlhanlılar eseri. Maalesef eserlerin firuze çinileri büyük
ölçüde tahrip olmuş. Ancak eserler bu halleriyle bile Meraga’ya
tarihi bir hüviyet kazandırmaya yetiyorlar.
Gömbet-i Gaffari’nin bulunduğu parkın sol yanında bir güneş saati
dikkatimi çekiyor. Yanındaki panodan bunun çağdaş bir güneş
saati olduğunu öğreniyorum. 2005 yılında Dünya Fizik Yılı dolayısı
ile Meraga Astronomi ve Astrofizik Enstitüsü ile Fransız Büyükelçiliği
Kültür Servisi ortaklaşa yapmışlar. Oldukça ayrıntılı bir güneş
saati.
Meraga tam bir Selçuklu şehri.
Meraga gezimiz akşamüstü son bulduğunda şehirden ayrılırken
Abdülkadir Meragi’nin rast nakış bestesi hala kulaklarımdaydı.
Amed nesim-i subh-u dem…
MART-N‹SAN 2011 73