mostanado farhang (2).indd

ویژه نامه مستند و فرهنگ128بعد از یک سفر 223 روزه،‏ به تهران رسید و بدرون ارك همایونى برده شد.‏دکتر شهریار عدل به من گفت که:‏ ‏«در کاخ گلستان،‏ عکاسخانۀ مبارکۀشاهنشاهى،‏ در محلى که به کاخ سلطان عبدالحمید معروفست دایرشد»‏ البته کاخ سلطان عبدالحمید سالهاست که به موزة مردم شناسى،‏تبدیل شده است.‏ وقتى که دوربین آمد،‏ فیلمبردارى در داخل اركهمایونى،‏ در کنار عکاسى،‏ قرار گرفت.‏ فیلم ها،‏ سالهاى سال گم بود تا دردونوبت 1361 و‎1379‎ ‏[و بعد تر]‏ در کاخ گلستان کشف شد و ماجراهاىاکتشاف آن ها از قول مرحوم على حاتمى به اینجانب و از قول کارکنانکاخ گلستان خود یک پروژة تحقیقاتى است.‏ بخش اول از فیلم هاى 35میلیمترى که تقریبا داراى امولسیون هاى تاول زده بود در ایران ترمیم وچاپ شد و بخش دوم را به فرانسه فرستادند که در واقع به سال 1382توسط عموم در ایران مشاهده گردید.‏ این فیلم ها حافظ فرهنگ یکدوره و مصداق اولین نشانه هاى انسا ن شناسى شهرى هستند.‏ در آن هابا تصاویرى روبرو هستیم که با روش هاى مورد قبول انسان شناس ها ىتصویرى-‏ قدیم - و گاهى جدید حتى تطبیق مى کند.‏به نوشتة جی رابی پژوهشگر انسا ن شناسی تصویری در دانشنامة انسا ن شناسی فرهنگی:‏برخى انسان شناس ها معتقدند،‏ از نظر علمى،‏ فقط فوتیج شات ‏(تصاویرفیلمبردارى شده که تدوین نشده و قیچى نخورده باشد)‏ در سطح چشمو با کمترین حرکت دوربین و با زمانى که همان اند ازة زمان رخدادباشد،‏ قابل استفاده است.‏ از این نظر فیلم هاى قاجار،‏ تک پرده اى ها و‏«فوتیج شات هایى»‏ هستند که توسط یک اهل دربار که در دربار بزرگشده،‏ حتى خود را بر رسم زمانه در پاى عکس هایش در سفرنامۀ مبارکۀشاهنشاهى،‏ ‏«غلام خانه زاد»‏ مى نامد،‏ فیلمبردارى شده است.‏ البته بعیدهم نیست که بخشى از آن توسط خود شاه فیلمبردارى شده باشد.‏همچنان که وى بنا بر یک سند،‏ از یک عزادارى در سبزه میدان تهران همفیلم گرفته است.‏ در این فیلم ها،‏ بخشى از فرهنگ درون دربار همایونىدوران مظفرالدین شاه قاجار و آئین ها و رفتارهاى شهرى،‏ قابل شناسایىاست.‏ ‏(البته متاسفانه فیلم سینه زنى روز عاشورا هنوز بدست نیامده،‏شاید جزو همان فیلمهایى قرار داشته که به گفتۀ دکتر اکبر عالمى »مثل شیره بهم چسبییده بودند»‏ ‏.اولین فرض فیلم مردم نگارى در گذشتهاین بود که چنین کارى،‏ عبارت از مستندى دربارة مردمان و رفتارهاىاگزوتیک است.‏ براى ما که به ناگهان صد سال به عقب بازگشتیم وشاهد رفتار دلقک هاى دربار با شاه شده ایم،‏ رفتار آن ها برایمان غریباست ولى فیلمساز بدنبال مردمانى غریب نرفته است.‏ آن ها موجو داتىعادى و رفتار آن ها هر روزه است.‏ مى بینیم که در دارالخلافۀ تهران ودرون دربار چگونه،‏ ابزار مادىِ‏ فرهنگ در کف مردم بکار مى رود.‏ براىنمایش،‏ ماسک مى زنند.‏ پوست بر تن خود مى کشند.‏ صحنه را مى چینندو به بازى مشغول مى شوند و در صحنه اى الاغ سوارى مى کنند.‏ حالا بهدلیل بعد زمان،‏ ما تماما با نانموده روبروئیم.‏ به گفتۀ دکتر شهریار عدل:‏‏«فیلم هاى بدست آمده در کاخ گلستان،‏ از دورة مظفرالدینشاه تا دورةرضا شاه را در بر مى گیرد».‏ بنابراین فیلم ها،‏ داراى کیفیت هاى بصرىِ‏متنوعى هستند.‏ یعنى هر چه جلو مى آئیم فیلم هایى که در ابتدا بدونحرکت دوربین هستند،‏ روى سه پایه حرکت مى کنند.‏ اما آنچه در ایننوشته،‏ مورد توجه قرار گرفته کارهاى میرزا ابراهیم خان،‏ عکاس باشىِ‏دورة مظفرالدین شاه است که گفته مى شود بعد از دورة مظفرالدینشاهاز دربار همایونى رفت.‏ در این فیلم ها،‏ عناصرى که از فرهنگ،‏ خودش رانشان مى دهد اینهاست:‏ زمان پیش از دوران انقلاب مشروطه.‏ فیلم ها بهصورت فوتیج ‏(تکه فیلم)‏ هستند و زمان خطى را نشان مى دهند.‏مکان درون کاخ گلستان،‏ خیابانى در تهران،‏ صحن حرم حضرتمعصومه ‏(س)،‏ محل ورزش قزاق ها،‏ نهرى در حاشیۀ شهر و گدارِ‏ عبورقاطر ها.‏ شخصیت شخصیت هاى دربارى،‏ از جمله شاه،‏ عیسى خان،‏قزاق ها،‏ سایر عملۀ خلوت،‏ مردمان کوچه و خیابان در لباس ها،‏ رفتار ها وجنب و جوش ها.‏ واقعه واقعه،‏ عبارتست از رفتار فرهنگى و حضور شاهبدون تشریفات در برابر دوربین،‏ اجراى نمایش،‏ الاغ سوارى،‏ یک صحنهکریسین برومبرژهرفتار قزاق در خیابان ‏(مردى را ظاهرا دستگیر مى کنند و مى برند)،‏ورزش،‏ نوع پوشش و حرکت زنان در خیابان و گار ماشین.‏ نحوة عبور ومرور مردم در خیابان.‏ فرهنگ احترام و بالا تر از همه زندگى که در هیچنوشتۀ مردم نگارى اینگونه توصیف پذیر نیست.‏ در رفتارِ‏ زنان،‏ حضورشاندر خیابان و حرکت دستجمعى شان در گار ماشین براى سوار شدن بهماشین دودى،‏ نوعى ‏«فضا « ى خاص وجود دارد.‏ این فضا،‏ بى اغراق،‏فضایى عمومى و مورد پذیرش جامعه است که با ایجاد فاصله خودشرا نشان مى دهد.‏ نه اینکه این فاصله بین شاه و تماشاگرش موجودنبوده،‏ چرا آنجا هم هست.‏ زیرا در حالى که در همان سال ها درونقهوه خانۀ زرگرآباد و یا در حیاط پشت آنتیک فروشىِ‏ میرزا ابراهیم خانصحافباشى در شهر فیلم نمایش داده مى شد،‏ فیلم هاى میرزا ابراهیمخان عکاس باشى و مظفرالدین شاه براى تماشاى عمومى نبود.‏ یعنىفاصله اى بنیادى وجودى داشت و هیچگاه جز در سال هاى اخیر بر پردهظاهر نشد.‏ بنابراین آن فضا و آن حریم جدا از اهل پرده و حرم،‏ در مورددربار هم حفظ مى شد که بخشى از نظریۀ سینماى مستقیم با عنایت برحریم ایرانى را توضیح مى دهد.‏فیلم های دورة اول،‏ جدا از صحنة رستوران دو دسته اند:‏ فیلم های خبری اجرای دوبارهبخش عمده اى از فیلم ها،‏ خبرى هستند.‏ از جمله جشن گل،‏ ورود بهباغ وحش،‏ ورود زنان روبنده دار به گار ماشین،‏ تمام صحنه هاى سانورژه،‏ ورود سفیر،‏ عبور قاطر ها از نهر.‏ عبور موزیکانچى ها از برابر دوربین،‏ورزش قزاق ها دربیرون شهر و خیابان شلوغ.‏ اما بخش دیگرى هم وجوددارد که بازسازى است.‏ مى دانیم که وقتى خرسواران درون خیابانىمشجر بسوى دوربین مى دوند فیلمبردارى به صورت سینماى مستقیمصورت نگرفته.‏ در سینماى مستند اولیه بدلیل سنگینى و مشکلحمل ونقلِ‏ دوربین،‏ همیشه از دیگران خواسته مى شد تا واقعه را در برابردوربین اجرا کنند.‏ واقعا کار عملۀ خلوت در دربار چه بود؟ چطور استکه آن ها اینطور به شاه نزدیک اند؟ در کاخ گلستان اینطور دنبال شاه راهمى افتند و حرکاتش را تقلید مى کنند و شاه به میان آن ها مى رود و روىپشت بام،‏ دوربین مى اندازد به دنبال شکار.‏ آن ها به دستور عکاس باشىبه دربار دعوت نشده اند بلکه آموخته و عملۀ خلوت و خانه زاد ند.‏ بنابراینیکبار دیگر،‏ نمایش عرب را در برابر دوربین به اجرا در آورده اند.‏ درستمثل آنجا که شاه سه بار از کادر خارج مى شود و برمى گردد.‏ مثل ماشیندودى که ورودش تکرار مى شود.‏ به گمان من تمام اهمیت این فیلم هااین است که هنرپیشه ندارد،‏ داستان ساختگى در میان نیست و هیچآدمى بدستور کارگردان،‏ چیزى را نمى سازد.‏ آن ها در یک نماى عمومى،‏بازى هرروزه و یا هر ماهۀ خود را این بار در برابر دوربین،‏ با مقدارىشلوغبازى،‏ دوباره اجرا مى کنند.‏ البته در تمام لحظات،‏ نوعى انرژىِ‏روانى بین شاه و عمله خلوت در صحنه حس مى شود.‏ آن ها هواىخودشان را دارند.‏ سعى مى کنند به صورتى غیر تصنعى ولى محسوس،‏فضاى متعلق به شاه را حفظ کنند.‏سخن آخر اینکه همه چیز در شهر رخ مى دهد.‏ دربار و شهر محور ماجرا