mostanado farhang (2).indd

* محمدرضا اصلانىآیین نگاری،‏ حاصل تشرف در آیین استآیین ها و مناسک،‏ راهى هستند براى تشرف.‏ با تشرف و مشرف شدندر واقع مى خواهیم یک مرحله را طى کنیم و به مرحلۀ جدیدى برسیم.‏این آیین مى تواند نماز باشد،‏ روزه باشد و یا آیین ها و مناسک عزادارىامام حسین(ع)‏ و یا آیین هاى عبور از کودکى به بلوغ و رسیدن به مرحلۀازدواج،‏ یا آیین هاى تولید(از کاشت تا برداشت).‏ نقطۀ مشترك تماماین ها مفهوم تشرف و ورود است.‏ عبور از یک مرحله و ورود به مرحله اىجدید.‏ آیینى مثل نماز آیین تشرف و ورود به حضور خداوند است.‏ باآیین هاى تشرف،‏ پیش از ورود به امر تحویل،‏ به خودآگاهى مى رسیم،‏در نماز آگاه مى شویم که در حضور خداوند قرار گرفته ایم،‏ و مى بایدچنان باشیم که شایستۀ تشرف شویم.‏ یا آیین هاى ازدواج،‏ وقتى کهاز آیین هاى ازدواج عبور مى کنیم،‏ نشان شایستگى براى ورود به نهادمقدس خانواده را داریم و واجد شرایط تشرف به آن ساحت مى شویم.‏با آیین ها و عبور از آنها براى تشرف و ورود ناخودآگاه جمعى به آگاهفردى مى پیوندد،‏ و مرحلۀ جدیدى وجدان مى شود که آگاهى حضورىاست،‏ یا حضور آگاهى بر خود،‏ و حضور در کیهان وجود جمعى است.‏ اینآیین هاى ورود در معمارى هم هست،‏ در بدو ورود به خانه،‏ وارد هشتىمى شویم،‏ سپس از دالان و از فضاهاى در بسته مى گذریم و تازه به حیاطو فضاى باز مى رسیم.‏ این آیین ها در بهداشت و سلامت هم هست،‏ درحمام و بعد از پایان شست وشو و ورود به محیطى دیگر پاشویه انجاممى شود.‏ درمدرنیته هم هست،‏ کارگر سر ساعت فلان باید حاضر شود،‏لباسش را عوض کند و یک سلسله کارهاى دیگر؛ حتى عملکرد او همباید آیین داشته باشد.‏ این آیین ها در وجه دیگر،‏ وظیفۀ تنظیم دارند.‏حال اگر این آیین را باور نکنیم و فقط نظاره گر آن باشیم-‏ هرچقدردقیق-‏ نگاهمان دیگر آیین مند نیست،‏ مردم شناسانه است،‏ یا باید گفتآیین زدایى شده است،‏ یا رمززدایى.‏وجه دیگر در تشرف،‏ نقد خودِ‏ خویش است.‏ عمل تشرف را نمى توان نقدکرد.‏ به خود مى گوییم کودك بودن چه تفاوتى با بالغ بودن دارد.‏ درواقع کودك بودنِ‏ خود را نقد مى کنیم.‏ در نماز هم،‏ خود را نقد مى کنیم؛من گناهان بسیار کرده ام و اکنون یک لحظه مى خواهم گناهکار نباشم.‏یا تمام روز بى حضور بوده ام و اکنون در حضور هستم.‏ در حج همهمین طور است:‏ آیینى برگزار مى شود که درآن تحویل به تطهیر انسان است و شناختخدا.‏ جملۀ معروف حضرت على(ع)‏ یک جملۀآیینى است:«آنکه خود را شناخت،‏ خداىخود را شناخت».‏ حضور مناسک و آداب بهمعناى حذف نقد نیست.‏ و سرسپارى به معناى حذف ذهن نیست،‏بلکه به معناى عوض کردن سطح ذهن است.‏ در واقع در این مرحلهنقد خود تازه آغاز مى شود.‏ و آنکه آیین را پذیرفته،‏ با نقد بى واسطۀگذشته،‏ مى تواند معناى تشرف را دریابد،‏ و تشرف با نقد گذشته به آیندةاستعلایى مى پیوندد،‏ یا مى رسد.‏ اما مردم نگارى این نیست.‏ مردم نگارىتشریح صورت آیین است،‏ مثل هر چیز قابل تشریح دیگر.‏ اما در اینجاما آیین را تشریح نمى کنیم،‏ در آیین حضور فعال مى یابیم.‏ اگر در آیینحضور فعال نداشته باشیم،‏ اصلاً‏ آیین رخ نمى دهد.‏ اگر نماز را برگزارنکنیم،‏ اصلاً‏ نماز اتفاق نمى افتد.‏ تماشاى نماز یا نظارت بر نماز،‏ نمازنیست.‏ تماشاگر یا ناظر نمى تواند گوهر نماز را،‏ یا اتفاقى را که در نمازبر نمازگزار مى افتد،‏ گزارش کند.‏آیین نگارى،‏ محصول حضور فعال در آیین است.اما شناسایى مردم وآیین هاى هستیانۀ زندگى به عنوان مردم شناسى،‏ محصول دوران ظهوراستعمار صنعتى است.‏ قدرت هاى صنعتى،‏ براى اینکه مردمى را که باهدف سیطره به آنها نگاه مى کردند،‏ بشناسند-‏ که در مقام شناسا بودنآن مردم در مقام شناخته یا اُبژه قرار مى گیرند-‏ نظام علمى مردم شناسىرا به تدریج بنا نهادند-‏ که در نظام شناخت شناسى فرهنگى داراى یکسیستم قابل ارجاع و مفید مى تواند بود،‏ اما در علمى بودن آن نیز بحثاست-‏ البته بعداً‏ این مبحث از مفهوم استعمار جدا شد و خو تبدیلبه علم مستقلى شد.‏ اما با نگاه مردم شناسى به گمانم نمى شود به اثرىآیینى پرداخت.‏ مردم شناسى گزارش است،‏ گزارشى سیستماتیکاست،‏ اما نمى توان آیین را گزارش کرد.‏ گزارش آیین،‏ ضد آیین است؛آیین زدایى است.‏ نمى شود از آیین فیلم گزارشى ساخت که حامل آیینباشد.‏ هیچ حضورمندى،‏ پس از فراغت از آیین،‏ از تشرف خود گزارشنمى دهد یا نمى تواند داد.‏ تنها مى تواند ترغیب کند که دیگرانى نیز بهویژه نامه مستند و فرهنگ47