mostanado farhang (2).indd

ویژه نامه مستند و فرهنگ38* فرشاد فداییان‏«صدای موسیقی»‏ و ‏«موسیقی صدا»‏ در سینامی مستند و نیمه مستنداین نوشته بر اساس طرح درسى است که در سال 89 براى هنرآموزانمستندسازى در موسسه میراث فردا ایراد شد و در آن به مقوله هایىچون ‏«صداى موسیقى»،‏ ‏«موسیقى صدا»،‏ ‏«سکوت»‏ و ‏«آن چیزهایىکه سکوت نیستند»‏ به اختصار پرداخته شد.‏ پیشنهادات و نقطه نظرهایىکه طرح و نیز نمونه هایى که از فیلمهاى خودم نشان داده شد نه قطعیتدارند و نه بدعت اند؛ اینها تنها مى توانند توضیحى باشند براى آن چه درکارهاى من اتفاق افتاده.‏ کتمان نمى کنم که در سینما حرف تازه زدن،‏کار سختى ست.‏ما در تولید یک فیلم مستند یا نیمه مستند حتى اگر ‏«واقعى ترین فیلمممکن»‏ را بسازیم نمى توانیم از ملزومات بیانى هنر سینما غفلت کنیم؛موسیقى و صدا از زمره این ملزومات اند . در این جا صدا را نه به عنوانمولفه ى جدایى ناپذیر هر شىء و هر واقعه بلکه به عنوان یک مولفه ىبیانى-‏ القایى هم مى توان به حساب آورد زیرا استتیک هنر سینما،‏استتیک سینماى مستند هم هست.‏ در قسمتى از اولین فیلمم که یکفیلم صنعتى ست با نام ‏«خاك تا سنگ»‏ و تاکنون به نمایش در نیامده ومربوط است به بیش از بیست سال پیش،‏ از عناصر مالوفم یعنى موسیقىصدا و صداى موسیقى،‏ توامان و در پیوند با یکدیگر استفاده شده است.‏صداى موسیقى بسیار کوتاه شبه شبانى،‏ معرف فضاى کوهستان،‏ صداىاره برقى معرف حضور انسان در آن مکان و ترکیب صداهاى طبیعى کهما آنها را به نوعى موسیقى صدا تعبیر مى کنیم.‏نمونه 1: خاك تا سنگبد نیست یادآور شوم که طى 30 دقیقه،‏ شما فقط همین چند ثانیهموسیقى را مى شنوید:‏ نغمات ساده و پایه اى موسیقى،‏ بدوا از خود زندگىنشات گرفته و ابزارهاى ابتدایى موسیقى و سازهاى بومى و کهن هماغلب با الهام از ابزارهاى طبیعى و کار و کنش آدمى ساخته و پرداختهشده.‏ در تمامى دورانها هیچ هنرى به قد و اندازه موسیقى،‏ نتوانسته همبرانگیز و هم برون ریز عواطف و احساسات آدمى باشد.‏ موسیقى،‏ عنصرناجداى همه ى زندگى است.‏ پدید آمدن ابزار سینماتوگراف،‏ در آغازهمراهى صدا را با خود نداشت و وقتى هنوز صدا در سینما نبود ما باتجربه ى ‏«پیشین»‏ از صدا و از طریق رویارویى روزمره با خود زندگىو صداهاى زندگى و با تداعى هوشمندانه هر نوع آن،‏ این کمداشت راهمواره جبران کرده ایم به نحوى که وقتى صدا به سینما آمد برخىسرآمدان عرصه ى سینما ى صامت،‏ ورود صدا را به سینما،‏ غیر استتیک،‏مزاحم و آسیب به معیارهاى زیباشناختى آن تلقى مى کردند.‏ آنان قطعادر جهانى بى صدا و گنگ زندگى نمى کردند و ستیزشان با صدا شاید ازجمله به اتکاى حافظه و شنوایى مغز آدمى بود که با درکى درست نما،‏استفاده از موسیقى را در سینماى صامت بى مجادله قبول مى کردند.‏ یکفیلم و در اینجا فیلم مستند ‏(و یا نیمه مستند)‏ سکه ایست دو رویه ازصدا و تصویر.‏ در واقع سینما،‏ نوعى بیان حس و معرفت است با اهرمتصویر و صدا از جهان اما براى برخى،‏ منزلت صدا هم اندازه ى منزلتتصویر نیست آنها صدا را همچون زائده ى تصویر مى شناسند نتیجه اینمى شود که قدرت خلاقه ى عنصر شنوایى یا گوش را نادیده مى گیرند.‏گوش ما گاهى صدایى را از صداهاى دیگر بیش تر و حتى بلندتر مى شنوددلیلش توجه بخشى از قدرت شنوایى به یک صدا و اهمیتى ست که بهآن مى دهد.‏ گاهى صدایى را در میان صداها نمى شنود زیرا که متوجهو متمرکز صداى دیگر است و یا نمى خواهد صداها یا صدایى را ازمیان مجموعه ى صداها بشنود همان طور که گاهى پاره اى چیزها را انگارنمى بیند زیرا که بخشى از قدرت بینایى را به عمد،‏ به جزء دیگرى تغییرجهت مى دهد.‏ ما گاهىبراى آن که چیزى را بهتربشنویم،‏ چشمهایمان رامى بندیم یعنى آن بخشاز توانایى مغز را موقتاغیر فعال مى کنیم.‏ کاربردهنرمندانه و متمرکزصدا و درك و ارائه ىقابلیتهاى بى مانند آن،‏مى تواند علاوه بر توجهبه عرضه ى تصویر ناب‏(که به نوبه خود امرىضرورى و جذاب است)‏به ارائه ى صداهاى ناب ازاشیا،‏ چیزها،‏ و موضوعات،‏در سینماى مستند و نیمه مستند منتهى شود.‏ صدا،‏ عنصرى متصل بهماهیت شى یا تصویر است و درك آن به اندازه ى درك خود شى،‏ اهمیتدارد.‏ در عین حال،‏ درك نسبتها،‏ رابطه ها و ترکیبها در صدا،‏ ما را بهحیطه ى نوعى از موسیقى نزدیک مى کند.‏نمونه 2: دامبه تعبیرى کاربرد متمرکز صدا در یک فیلم یعنى تبدیل صداى طبیعىبه موسیقى صدا.‏نمونه 3: دامبه تعبیر دیگر،‏ کاربرد متمرکز موسیقى در یک فیلم یعنى در همتنیدگى صداى موسیقى با تصویر.‏بسیارى،‏ در سینماى مستند،‏ موسیقى را عنصرى جانبى و فرعىمى دانند.‏ این کاملا درست است اما درستِ‏ مشروط!‏ وقتى شما در القاىصدا ناتوان باشید!‏ مجبورید از موسیقى جبرانى استفاده کنید.‏ ناتوانى درالقاى تصویر هم گاهى ما را به این ورطه سوق مى دهد و در این حالگاهى موسیقى براى ما،‏ کارِ‏ ‏«پس زمینه»‏ را مى کند یعنى براى حسىکردن بیان موقعیتها،‏ از نوعى موسیقى ژنریک استفاده مى کنیم.‏ دیده امهنگام استفاده از موسیقى براى فیلم مستند و حتى غیرمستند،‏ یکقطعه موسیقى با یک حالت خاص را روى تصویر جاى مى دهند و بعددر یک جایى ناچار آن را قطع و یا محو مى کنند و یا با ملاحظه فواصلمتریک که معمولا با اعداد لبه میز موویلا و تعداد فریم و یا طول زماندر کامپیوتر نشان داده مى شود،‏ صرفا براى ایجاد نوع الکنى از ضربآهنگ‏(ریتم)،‏ تاکید و هیجان،‏ تصویر را با موسیقى،‏ ‏(به اصطلاح)‏ همراه و بهواقع،‏ آغشته!‏ مى کنند در حالى که رابطه ى ارگانیک و متقابل صدا -تصویر – موسیقى به نحوى ست که مى شود مثلا طول تصویر را تابعطول صدا یا موسیقى کرد.‏نمونه 4: ورودیهاسکوت را هم مى توان شنید و بر این مبنا،‏ سکوت،‏ همیشه،‏ ‏«نبودنصدا»‏ نیست.‏نمونه 5: صورت سنگ و خود سنگ / نیمه مستند ‏«سنگ،‏ مادرخاموش»‏گاهى تصویر نه صدا مى خواهد و نه موسیقى،‏ چون آن تصویر،‏ مجموعه