mostanado farhang (2).indd

ویژه نامه مستند و فرهنگ63مردم نگارانه وجود دارد اما روششما و به ویژه ژان روش،‏روشهاى جلب تماشاگر هستند.‏روشهایى که خود مردم شناسهم ذهنیت خودش را در فیلمبا شناختى که از واقعیت دارددخالت میدهد و یک اثرى کهمحصول تالیفى خودش هسترا به وجود مى آورد.‏ جدا ازاینها انسان شناسان آمریکا همروشهایى دارند مانند روشهایى که اصلا از گفتار استفاده نمیشود.‏ مانندفیلمى که در بمبئى ساخته شده است.‏ اینان روشهاى متداول در دنیاهستند.‏ حال میخواهم بدانم که شما هم به عنوان یک مستندساز وکسى که با ژان روش کار کرده اید و در عنوان فیلم اصفهان نام شمابه عنوان دستیار مرحوم ژان روش آورده شده است،‏ در میان اینشیوه ها فکر میکنید براى مردم شناسى ایران در شناخت اقوام،‏ طوایف وفرهنگهاى شهر و روستا کدام شیوه بیشتر در مواجه با واقعیت بر دیگرشیوه ها ارجحیت دارد؟طاهرى دوست:‏ به نظر من همان طور که اشاره کردید ژان روش نهمردم شناس است و نه سینماگر.‏ اما در مواردى هم مردم شناس استو هم سینماگر.‏ او در ابتدا مردم شناس نبوده و فیلمى را ساخته،‏ اماسینماگر هم نبوده که به عنوان یک سینماگر این فیلم را بسازد.‏ او حتىرشته اش هم ربطى به این دو حوزه نداشت.‏ کشف و دریافت و فرهنگىکه در این زمینه مى یابد به او کمک میکند تا هم به علم مردم شناسىبپردازد و هم سینما را فرا بگیرد.‏ لزومى ندارد که فرد مردم شناسى خواندهباشد تا به سراغ این کار برود.‏شاید امروزه به جهت هاى مختلفى این ضرورت ایجاد شده باشد اما درابتدا به ساکن این ضرورت وجود نداشته است.‏ به عنوان مثال آقاى ناصرتقوایى فیلمى براى تلویزیون میسازد و تنها از نظر تجربى با دانش سینماآشنایى دارد زیرا با ابراهیم گلستان کار کرده است.‏ براى ما تنها علمفرهنگ و رفتن به مدرسه براى کارکردن کافى نیست بلکه تجربه هممطرح است.‏ او موضوعى را براى کار استفاده میکند که سالها با آن زندگىکرده و آشنایى عینى و مستقیم با آن دارد.‏ این فیلم شکل کامل فیلممردم شناسى را ندارد.‏ ایشان از طریق تجربه این فیلم را ساخته و به دنیاارائه میکند که در نوع خودش خوب است اما اطلاعات کامل و واضحىدرباره ى مراسم زار در اختیار ما قرار نمیدهد.‏ در صورتى که در فیلم آزارسرخ هنگامى که من قصد کرده ام که از طریق علم سینما به این موضوعپرداخته و فیلمى بسازم،‏ زارى را میبینیم که زار محدود نیست.‏ زارىاست که بسیار از آن صحبت شده اما هیچ متنى از آن نیست.‏ درواقع ازنشانه هایى که در این زمینه وجود داشته بهره گرفته و چون نمیخواستمکه از گفتار در فیلمم استفاده کنم من را مجبور کرد تا این نشانه ها رادر قصه مستتر کنم.‏ قصه در واقع ساختگى است و هیچ بهایى ندارد امانشانه هاى پیدا شده در مرض زار را که شکل فرهنگى و علمى دارد و دردنیا مطرح است را نشان میدهد.‏ من در آن زمان بیش از چندین هزارصفحه راجع به زار از ترجمه هاى مختلف دنیا به دست آورده بودم کهمجموعه اى چند هزار صفحه اى شد.‏ فیلم بعد از چندین سال اطلاعاتى بهدست ما داده که فیلم باد جن آقاى تقوایى آن اطلاعات را به ما نمیدهد.‏ورهرام:‏ اینجا که اشاره اى به آقاى تقوایى کردید اجازه بدهید من نکته اىرا خاطر نشان کنم:‏ به نظر من فیلم باد جن آقاى تقوایى نه تنها فیلممردم شناسانه اى نیست بلکه به نظر من فیلمى سیاسى است.‏ همچونفیلم یا ضامن آهو آقاى کیمیاوى.‏ زیرا دغدغه ى روشنفکران اوایل دهه ىپنجاه این بود که با پیدا کردن موضوعى دیکتاتورى را بزنند،‏ شاه دراینجا سمبلش باد است.‏ این فیلم آقاى تقوایى ممکن است که موضوعشمربوط به سینماى مردم شناسى باشد،‏ ولى همان طور که اشاره کردیدنه گفتارش مردشناسى است نه مونتاژش مردم شناسى دارد.‏ در اینفیلم متوجه نمیشویم که مسئول این مراسم،‏ برگزارکننده اش کیست وبراى چه برگزار میشود.‏ حتى چه کسانى و به چه دلیل مریض میشوند،‏تقسیم کار آیینى چیست.‏ اما این تقصیر آقاى تقوایى نیست زیرا هیچموقع ادعا نکرده اند که این فیلم مردم شناسى است.‏ مسئله این است کهآنچه که شما در فرانسه میبینید در این جا اتفاق نیافتاده است.‏ ما تا قبلاز انقلاب به جز کارهاى ظریفى همچون کارهاى نادر افشار نادرى،‏ خودجنابعالى،‏ اصلا بحثى از سینماى مردم شناسى نبوده و حتى مقالاتى همدر این زمینه و بررسیهایى در مورد فیلمهاى مردم شناسى انجام نمیشد.‏به نظر من این اشتباه از آقاى نفیسى و طبقه بندى ایشان در دو جلدکتاب سینماى مستند صورت گرفت.‏پرسش:‏ آقاى نفیسى در جلد اول کتاب تاریخ اجتماعى سینماى ایران بهگفته اى از شما اتفاقا اشاره میکنند و میگویند که آقاى ورهرام معتقدندکه این نوع فیلمها فیلمهاى مردم نگارى بدون مردم شناس هستند.‏ ایننظریه هم در دنیا و هم در ایران مطرح شده است.‏ اما نظر دکتر نفیسىاین است که این نوع فیلمها درست است که به موضوع مردم شناسىمى پردازند اما فیلمهاى مردم نگارى نیستند.‏ ایشان با مقدارى اغماض بهعنوان فیلمهاى مردم نگارى ضعیف یا به عنوان فیلمهاى مردم نگارانه ىبدون مردم نگار از آنها یاد میکنند.‏ورهرام:‏ مثلا فیلم من به عنوان فیلم مردم شناسى نیست اما یکماتریال خوب است براى مردم شناس.‏ یک فیش خوب است براى یکمردم شناس که بتواند کوچ را،‏ رابطه ى انسان و دام و تقسیم کار را در آنپیدا کند.‏ براى فیلمهاى آقاى تقوایى ‏(اربعین)‏ اما نمیتوان این ویژگىرا تعریف کرد چون نمیشود یادداشتهاى مردم شناسى از آن برداشت.‏ آیاما متوجه میشویم که این مراسم در چه موقعیت اجتماعى بوشهر قراردارد؟ آیا میدانیم که سلسله مراتبش به گذشته بر میگردد یا خیر؟ وچرا این آیین در اربعین بوشهر به صورت دایره و ویژه انجام میشود؟براى جمع بندى باید بگویم که مشکل ما این است که در ایران فرهنگمطالعات و مکانهایى که بخواهیم این موضوعها را مورد مطالعه قراردهیم نداشته ایم.‏ به همین خاطر مشکل این است که هر موقع بخواهیمبر روى فیلم مردم شناسى و مردم نگارانه بحث کنیم دست خالى هستیم.‏نوع تولید در ایران شرایط دیگرى دارد و ویژگیهاى تولید است که فیلممردم شناسى را به وجود مى آورد.‏پرسش:‏ در ایران مى گوئیم مردم نگار یعنى کسى که در خدمت مردم شناساست و یا به نحوى دستیار اوست این از تعریفهاى دهه ى پنجاه مرحومروح الامینى است که ماندگار هم شده است.‏ استادى هست در آمریکابه اسم جى رابى که معتقد است فیلم مردم نگارانه را مستندسازها همنمیتوانند بسازند.‏ فیلم مردم نگارى را فقط مردم نگار میتواند بسازد.‏ نظرشما چیست؟طاهرى دوست:‏ به نظر من تکیه کردن بر نظرگاه هاى مردم شناسهایىکه فرانسوى یا انگلیسى زبان هستند و نسبت به شرایط زمانى و مکانى وفرهنگ و اطلاعاتى که ما در این مملکت داریم اطلاعاتى ندارند،‏ اشتباهاست و باید از آنها گریزان باشیم.‏ براى آنکه ما هنوز دنیاى وسیع و تکاندهنده ى دیجیتال رادرك نکرده و از آن استفاده نکرده ایم.‏ در فیلم آزارسرخ قسمتى از مسئله باد به مسائل جنسى تکیه و اختصاص دارد.‏ ماقصد داریم که این بحث را در فیلممان مطرح کنیم اما امکانش وجودندارد.‏ در حالى که آقاى ژان روش میتواند در آفریقا فیلمى بسازد و بهاین مسئله بپردازد و فردى به صورت برهنه نمایان شود.‏ هر چند که درفیلم آزار سرخ سعى کردیم که به گونه اى به آن اشاره کنیم اما به صورتکلى ما نمیتوانیم به این مسائل بپردازیم.‏بنابراین تکیه و عمل به نظر کسانى که در این شرایط نیستند،‏ در ایران