mostanado farhang (2).indd

ویژه نامه مستند و فرهنگ74گفتگوی عباس ضیایی با فرهاد ورهرامضیائی:‏ تعریف شما از سینماى مردم شناسى،‏ انسا ن شناسى تصویرى و فیلماتنوگرافیک چیست؟ورهرام:‏ درباره سینماى مردم شناسى،‏ باید اشاره کنم که ما در ایرانتعریفى از آن نداریم.‏ هر تعریفى را باید از متون صحیح علمى و تولیداتآن انجام داد تا صحیح باشد.‏ ما در هیچ دانشکده،‏ موسّ‏ سه یا مکان علمىو یا تلویزیون تولیداتى نداشته ایم،‏ تا بتوانیم به تعریفى برسیم زیرا معمولاً‏اوّل تعریف وجود ندارد و مثلاً‏ کسى اوّل نمى گوید مى خواهم نقاشىکوبیسم بکشم،‏ گروهى از نقّاشان مجموعه اى از آثار را به وجود مى آورند وسپس توسط منتقدین یا کسانى که تاریخ هنر مى نویسند براساس شرایطاجتماعى که این نوع نقاشى دارد و یا ویژگى هاى آن کشور دسته بندىمى شود و مى گویند این سبک کوبیسم است و از این تاریخ تا آن تاریخهم دوام پیدا کرده است.‏ چون بحث ما سینماى مردم شناسى در ایراناست باید تعریف دقیق و علمى از آن داشته باشیم.‏ تعریفى که در ایرانوجود دارد این است که مجموعه فیلم هایى را که خارج از شهر ساختهمى شود مردم شناسى مى دانند.‏ این تعریف نانوشته است امّا هر فیلمى کهدر زمینه روستایى،‏ عشایرى،‏ صنایع دستى و در زمینه فرهنگ ها ساختهشده به گونه اى به اشتباه و غلط فیلم هاى مردم شناسى یا اتنوگرافیکنام برده شده است.‏ به هر ترتیب ما تولیدى نداشته ایم تا براساس آنهاویژگى هاى آنها به تعریفى بومى از آن برسیم.‏ تعریف هاى متفاوتى ازفیلم هاى مردم شناسى وجود دارد مثلاً‏ تعریف ژان روش با یک فیلمسازآمریکایى و یک فیلمساز فرانسوى و به خصوص آلمانیها متفاوت است کهبه نوع ساخت آن،‏ نوع مطالعه اش،‏ نوع استفاده از ابزار و سازماندهى اینکار برمى گردد.‏ ولى در ایران ما نمى توانیم تعریفى داشته باشیم،‏ یا بایدتعریف آنها را بپذیریم و یا خودمان تعریفى بسازیم که به نظر من چونتولیدى در این زمینه نداریم غلط است،‏ به همین خاطر اگر تعریفى کهبخواهیم در کتاب،‏ جزوه یا توسّ‏ ط استادى در دانشگاه ثبت شود،‏ بهتراست نداشته باشیم.‏ضیائی:،‏ خارج از ایران سینماى مردم شناسى چه تعریفى دارد؟ورهرام:‏ سینماى مردم شناسى،‏ به طور کلى سینماى علمى محسوبمى شود یعنى یک نوع ابزار مردم شناسان براى تحلیل و شناسایى یکمنطقه چه از نظر فرهنگى و چه از نظر جغرافیایى.‏ فیلم مردم شناسىمثل نوشتن است مثل عکّاسى کردن است.‏ قبل از این که دوربین عکاسىاختراع شود،‏ گروهى از مردم شناسان طرح هایى را از منطقه با دستمى زدنند و یکى از ابزارهاى مردم شناسان طراحى بود و آنها طراحىمى آموختند،‏ تا هنگام بازگشت به کشورشان بتوانند مطالب را عینى کنندو در مجامع دانشگاهى ارائه دهند.‏ مثلاً‏ ابزار سرخ پوستان چه شکلى استیا شکل و شمایل توتمى که مى پرستند چگونه چیست.‏ پس از طراحىعکاسى این نقش را بازى کرد که ابزارى براى مردم شناسان شد تا بتوانندتصاویرى بیاورند و نوشته هایشان را با عکس ثبت کنند.‏ و مهمتریننمونه هاى عکس مردم شناسى کارهایى است که خانم مارگارت مید انجامداد که تفسیر مطالعات مردم شناسى او بر اساس عکس بود.‏ هنگامى کهسینما وارد شد،‏ جایگاه عکاسى تضعیف شد البته نه کاملاً‏ اما تا حدىفضا را براى دوربین فیلمبردارى و سینماى مستند بازکرد تا بتوانندضبط کنند.‏ فیلم هاى مردم شناسى اوّلیه فقط ضبط واقعیت بود تا بهنوشته کمک کند ولى کم کم بر اثر پیشرفتى که کردند رشته هایى بهوجود آمدند و سینماى مردم شناسى به طور مستقل براى تفسیر زندگىاقوام،‏ بومیان و انسان ها ضبط مى کرد و این سینما مى تواند براى تعریفزندگى،‏ آداب و رسوم و فرهنگ،‏ ابتدا در مناطق غیر اروپایى و آمریکایىو بعدها در خود اروپا و آمریکا به صورت یک ژانر مستقل عمل کند.‏ضیائی:‏ آیا بین مستند مردم شناسى و مردم نگارى تفاوتى قائل هستید؟ورهرام:‏ اگر در ادبیات مردم شناسى بنگریم دو نوع نوشتار داریم؛ یکى‏«مونوگرافى»‏ و دیگرى ‏«مردم شناسى»‏ یعنى مجموعه اى که در آن کاررا تحلیل مى کنند.‏ مونوگرافى منطقه اى را به طور دقیق ضبط مى کند،‏بدون این که دخالت و تحلیل کند.‏ اما یک متن علمى مردم شناسىعلاوه بر این که از تمام این اطلاعات استفاده مى کند،‏ آن جامعه را نیزمورد تحلیل قرار مى دهد.‏ مثلاً‏ در یک قبیله،‏ مردم شناس به دنبال ایناست که آیا زنها در این جامعه قدرت دارند و ریشه هاى مادرسالارىدر این قبیله وجود دارد یا نه و یا اگر آئینى برگزار مى شود،‏ ریشه درچه دارد.‏ براى دست یابى به اینها باید دنبال تحلیل برود.‏ تفاوت فیلممردم نگارى و فیلم مردم شناسى هم همین است،‏ فیلم مردم شناسى واردمقوله تحلیل مى شود یعنى دقیقاً‏ تحلیل آن جامعه را ارائه مى دهد ولىفیلم مردم نگارى ‏(که اکثر فیلم هاى ایرانى هم به مردم نگارى نزدیکاست)‏ بیشتر معرفى دقیق و توصیف آن جامعه است و شبیه مونوگرافىاست.‏ در فیلم هاى مردم شناسى به منظور تحلیل از روان شناسى،‏باستان شناسى،‏ جامعه شناسى و علوم دیگر کمک مى گیرند تا تحلیلدرستى ارائه دهند.‏ضیائی:‏ هدف سینماى مردم شناسى و کاربرد آن چیست؟ورهرام:‏ به نظر من کاربرد سینماى مردم شناسى کاربردى علمى استمثل یک آزمایشگاه است که ما مدت ها روى یک مقوله کار مى کنیمتا به نتیجه اى برسیم و بخشى از آن کاملاً‏ علمى و شناخت است.‏ مثلاً‏مى گویند انسان ها از یک نوع جامعه و زندگى به نوعى دیگر از جامعهو از این فرماسیون به این فرماسیون تغییر شکل داده اند و انساناوّلیه از مرحله گردآورى غذا شروع کرده و بعداً‏ به مرحله دامدارى،‏کشاورزى،‏ شهرنشینى،‏ صنعت و جامعه مدرن رسیده اند.‏ حال فیلمسازِ‏مردم شناس راجع به انسان هایى که در بخش هایى از دنیا به صورتابتدایى ‏(نه به معنى بد آن)‏ زندگى مى کنند،‏ تحقیق مى کند تا شواهدىبراى انسان هایى که در گذشته دور زندگى مى کردند بیاورد.‏ فیلممردم شناسى به تاریخ تحول انسان ها و ابزارهاى مورد استفاده آنها کمکمى کند.‏ به طور مثال تاریخ تحول ابزار شکار که در گذشته تیر وکمانبوده و اکنون به داخل موزه رفته اما در بعضى از جوامع هنوز معیشتاز طریق شکار مى گذرد و ابزار شکار تیر و کمان است.‏ این تصاویر ضبطمى شود تا روزى شاهد زنده اى براى زندگى دورانى از انسان ها باشد وکارى علمى است و کاربردش هم علمى است.‏ فیلم مردم شناسى اساساً‏براى عموم ساخته نمى شود،‏ براى کار علمى و تدریس در دانشکده هاىویژه خودش ساخته مى شود.‏ضیائی:‏ آیا براى مخاطب عام و پخش در تلویزیون ساخته هم مى شود؟ورهرام:‏ جدیداً‏ بخشى از فیلم هاى مردم شناسى جذابیت هایى پیداکرده که مردم عادى هم علاقه مند شده اند.‏ اما براى نمایش عمومىباید تا حدى دخالت هاى کارگردانى یا فیلم سازى کرد.‏ درگذشته تقریباً‏فیلم هاى مردم شناسى در حوزه محدود علمى و دانشگاهى و موزه هانمایش داده مى شد و مخاطبان علاقه مند خودش را داشت.‏ اما اکنوندر تلویزیون ها ساخته مى شود اما اکثر آنها فیلم مردم شناسى نیستندو مردم شناس ها اعتقاد دارند این فیلم ها براى نمایش عمومى است ومى خواهند تماشاگران را افزایش دهند و ظرایف و ویژگى ها و فضاهایى