2003-1 - Holland Historisch Tijdschrift

Tastbaar verleden
Henricus Hollandus
De portretkunst van Hendrick Goltzius (1558-1617)
In het Rijksmuseum Amsterdam is van 7 maart t/m
25 mei een tentoonstelling te zien van het werk van
Hendrick Goltzius. Voor de tentoonstelling zijn 165
werken bijeengebracht: tekeningen, gravures, houtsneden,
schilderijen en enkele voorwerpen van
kunstnijverheid. Goltzius verwierf vooral bekendheid
met zijn prenten. Opmerkelijk in zijn oeuvre zijn
de getekende en gegraveerde portretten van vooraanstaande
Hollandse burgers en edellieden.
Hendrick Goltzius leefde in het Holland van de
Spanjaarden, de Oranjes en de Geuzen. De kunstenaar,
die in zijn tijd internationaal beroemd was,
heeft zijn werkzame leven in Haarlem gewoond. In
de periode 1577-1600 maakte Goltzius tientallen gegraveerde
portretten, onder andere van Willem van
Oranje en zijn leermeester Coornhert.
In deze aflevering van Tastbaar Verleden wordt de
portretkunst van Hendrick Goltzius nader belicht. 1
Een apart artikel is gewijd aan de portretpenningen
in zilver en goud die de kunstenaar graveerde.
Het leven van Goltzius
Hendrick Goltzius werd in 1558 geboren in het
tegenwoordige Mühlbracht (Duitsland), vlak over de
Afb. 1. Zelfportret, Hendrick Goltzius, ca. 1592/94,
zwart en gekleurd krijt, witte dekverf en penseel in
verschillende kleuren waterverf, 430 x 322 mm., inv.
nr. 17-638, Graphische Sammlung Albertina, Wenen.
grens bij Venlo. Zijn vader, Jan Goltz II, was glasschilder
en Hendrick ging als kind bij hem in de leer.
Hij had aanleg voor tekenen en op zijn zestiende
werd hij aangenomen als leerling door Dirck Volkertsz
Coornhert (1522-1590) in Xanten om het vak
van graveur te leren. 2 Coornhert was uit Haarlem gevlucht
omdat hij door zowel de Spanjaarden als door
Geuzenleider Lumey vervolgd werd.
Na de Pacificatie van Gent in november 1576 brak
er in Holland een periode van relatieve rust aan. De
Spanjaarden trokken zich terug en de katholieken en
protestanten beloofden elkaar voorlopig met rust te
laten. Willem van Oranje werd erkend als stadhouder
van Holland en Zeeland. Veel gevluchte landslieden
trokken weer naar hun woonplaats terug, en
ook Coornhert keerde naar Haarlem terug. Hij raadde
Hendrick Goltzius aan om hem te volgen en die
besloot dat te doen. In het voorjaar van 1577 vestigde
hij zich in Haarlem en hij zou er tot zijn dood op
1 januari 1617 blijven wonen.
De Haarlemmers stonden in 1577 voor de wederopbouw
van hun stad. Haarlem had een maandenlange
belegering en bezetting door de Spanjaarden
ondergaan. De stad was met grof geschut
beschoten en duizenden mensen waren gedood in
het oorlogsgeweld en door de hongersnood die de
belegering met zich had meegebracht. In de jaren
daarvoor was de stad ook nog eens geteisterd door
een pestepidemie en een grote brand.
In Haarlem bleef Coornhert de mentor van
Goltzius. Hij bracht de jonge graveur in contact
met een andere voormalige leerling, Philips Galle
(1537-1612), die in 1564 in Antwerpen was gaan
werken en er een prentuitgeverij had opgezet.
Antwerpen was destijds het centrum van de
prentkunst en vrijwel alle prentuitgeverijen waren
er gevestigd. Galle publiceerde enkele vroege gravures
van Goltzius. Voor de verspreiding van gravures
bestond vanaf het eerste kwart van de 16de
eeuw een netwerk van prentverkopers. De Frankfurter
Buchmesse, die halfjaarlijks plaatsvond,
was het distributiecentrum van de prenthandel.
Het uitzonderlijke talent van Goltzius bleef niet
onopgemerkt en zijn gravures kregen al gauw
internationale bekendheid.
In 1579 trouwde de kunstenaar met de weduwe
Grietgen Jansdochter (1549-1631), die uit een katholieke
Haarlemse familie stamde. Uit een eerder
huwelijk bracht zij een zoon mee, Jacob Matham
(1571-1631), die later in de voetsporen van zijn stiefvader
zou treden. 3 In 1582, toen Goltzius een jaar of
vijf in Haarlem gewerkt had, zette hij een eigen prent-