2003-1 - Holland Historisch Tijdschrift

tails en attributen en door het bijbelcitaat uit Exodus
wordt Willem van Oranje hier met Mozes de
verlosser geassocieerd, die vroom de geboden van
zijn God volgt en zijn onderdrukte volk wegleidt
uit het vijandige Egypte.
Het portret van Willem van Oranje is in 1581 gemaakt,
ongeveer een jaar nadat Filips II een prijs van
25.000 gouden kronen op zijn hoofd had gezet. In
de jaren daarna werden met regelmaat aanslagen op
hem gepleegd tot in 1584 Balthasar Gerards hem met
pistoolschoten om het leven bracht.
Na de moord op de prins brengt Goltzius een
prentreeks op de markt met de begrafenisstoet van
Willem van Oranje. De kunstenaar verwerkte er
veel van de eerdere gemaakte portretjes van edelen
in, bijvoorbeeld die van Gerard Jansz van Schooten
en Jaspar van Poelgeest. 12
Dirck Volckertsz. Coornhert, 1591
Dit portret van zijn oude leermeester is ongeveer
een jaar nadat Coornhert in Gouda was overleden
gemaakt. Goltzius had waarschijnlijk eerder al een
voorstudie voor het portret getekend. De prent kan
niet anders dan als eerbetoon aan zijn zo zeer bewonderde
mentor worden opgevat. De geportretteerde
is bijna confronterend natuurgetrouw uitgebeeld.
De oneffenheden in de huid, een ader die
klopt aan de slaap en de vorsende blik zijn van een
man die werkelijk aanwezig lijkt te zijn.
De vertaling van de Latijnse tekst onder het portret
is: ‘De Hollander Coornhert, die uit zucht naar
waarheid, en liefde voor de vrijheid, Uw predikanten
niet kon verdragen, o Lemanus [Calvijn], zag
er tijdens zijn leven zó uit, maar in zijn geschriften
klinkt zijn stem met leven.’ Bovenin de omlijsting
staat Coornherts’ lijfspreuk: ‘Weet, of rust’.
Coornhert was een veelzijdig en getalenteerd
man. Hij was dichter, schrijver, moraalfilosoof,
politicus en graveur. De linker compositie, bovenaan
in de omlijsting, verwijst naar Coornherts bestuurlijke
bezigheden: het notarisambt en het secretariaat
van de Haarlemse burgemeesters en de
vrije statenvergadering. De rechter compositie bovenaan
laat boeken en schrijfgerei, burijn en
prentboeken zien. Hij hield van muziek en was bedreven
in de schermkunst. De attributen hiervan
zijn terug te vinden in het onderste gedeelte van
zijn portret: een luit en een violo da gamba,
zwaarden en degens.
Het getekende zelfportret (zie Afb. 1) dat Goltzius
enkele jaren later maakte, heeft exact dezelfde maten
als dit portret van zijn leermeester. De houding
Tastbaar verleden 55
Afb. 6. Portret van Dirck Volckertsz. Coornhert, Hendrick
Goltzius, ca. 1591/92, gravure, 521 x 414 mm.,
inv. nr. RP-P-1944-3051, Rijksmuseum Amsterdam.
van het hoofd ten opzichte van de schouders is in
spiegelbeeld in hoge mate gelijk. Hoewel de voorstudie
voor dit portret van Coornhert niet bewaard
is gebleven, is het mogelijk dat het getekende zelfportret
als pendant bedoeld was en beide tekeningen
in de werkkamer van Goltzius hebben gehangen.
Goltzius keert zich af van de portretkunst en het
graveren
Zelf beschouwde de kunstenaar zijn portretten waarschijnlijk
niet als zijn belangrijkste werken en hij is
er in de loop der tijd steeds minder gaan maken. Zijn
biograaf, Karel van Mander, vertelt dat Goltzius wel
portretten gemaakt heeft, maar benadrukt dat hij dit
vooral deed omdat hij er zelf aardigheid in had. Elders
in het Schilder-boek, doet Van Mander nogal geringschattend
over kunstenaars die zich aan de portretkunst
wijdden. Hij beschrijft het als ‘een sydwegh
der Consten’, die vooral werd ingeslagen wanneer
het echte werk niet lukte, of als de nood zo hoog
was dat een kunstenaar zich er wel toe móest zetten. 13
Het echte kunstenaarschap bestond uit het maken
van historiestukken. Hier kon een kunstenaar zich
werkelijk mee bewijzen en kon hij laten zien hoe
vaardig hij was in het schilderen van ingewikkelde
figuren en voorstellingen.
Tot ca. 1600 publiceerde Goltzius een kleine vijf-