2003-1 - Holland Historisch Tijdschrift

60 Tastbaar verleden
Afb. 6. Wierix, Portret van Marnix van Sint Aldegonde,
1581, gegraveerde zilveren plaat, 127 x 90 mm.,
inv. nr. RP-D-00-1068, Rijksmuseum Amsterdam.
voorwerpen. Goltzius zal zich van dat fenomeen
wel bewust zijn geweest. Via zijn contacten in Antwerpen
was hij misschien ook bekend met het
werk van de prentgraveurs Wierix, die ook enkele
portretten in zilver graveerden. Beroemd is hun
’zilveren prent’ van Marnix van St. Aldegonde, die
tegenwoordig in het Rijksmuseum Amsterdam bewaard
wordt. 6
Raadsels in spiegelbeeld
In het tweede deel van Johan Willem Frederiks’
overzicht van zilveren voorwerpen uit de Nederlanden,
Dutch Silver 7 , komen de portretpenningen
van Hendrick Goltzius uitgebreid aan de orde.
Concreet kan Frederiks zich baseren op de drie al
besproken portretpenningen. Toch brengt hij
daarnaast nog 38 prenten onder de aandacht waarvan
hij met rede aanneemt dat het afdrukken moeten
zijn van gegraveerde penningen die in de loop
der eeuwen verloren zijn geraakt. Het kleine formaat
en de ovale vorm van de stukken geven daarbij
voor hem een eerste aanwijzing. Een sterker argument
heeft hij wanneer hij prenten bespreekt
waarvan alleen spiegelbeeldige afdrukken bestaan.
Deze afdrukken (zoals Afb. 5) zijn duidelijk
niet bedoeld als afdruk omdat de tekst in druk in
spiegelbeeld tevoorschijn komt. De tekst is alleen
goed te lezen op het gegraveerde plaatje en daarom
moet het plaatje zelf het eindproduct geweest zijn.
De prenten die Frederiks alleen uit positieve afdrukken
kent, zijn waarschijnlijk in koper gegraveerd
en hebben volgens dezelfde redenering ondanks
hun kleine formaat, niet als penning gediend,
maar waren bedoeld om afgedrukt te worden.
8
Deze logisch klinkende argumenten zijn echter
niet van toepassing op een plaquette in het Kunsthistorisches
Museum in Wenen. 9 Goltzius heeft
hier geen portret in zilver gegraveerd, maar een
mythologische voorstelling, op behoorlijk formaat
(163 mm). De plaquette is om onverklaarbare
redenen spiegelbeeldig in zilver gegraveerd,
ogenschijnlijk om afdrukken van te maken. Waar
heeft het stuk voor gediend? Ook bij een enkel gedrukt
portret zijn voorbeelden te vinden van een
mengvorm waarbij het omschrift positief, maar de
signatuur spiegelbeeldig te lezen is. En hoe is het
portret van Adriaen van Westcapelle 10 te verklaren
dat alleen uit afdrukken bekend is: Het portret zou
in zilver gegraveerd geweest kunnen zijn (de op afdrukken
duidelijk zichtbare doorboring versterkt
die suggestie). Maar hoe is, anders dan de bekende
afdrukken met een spiegelbeeldig omschrift,
een afdruk van dit portret te verklaren met een positief
omschrift?
Het is denkbaar dat Goltzius voorstellingen in
zilver graveerde, die primair bedoeld waren ter decoratie,
als zelfstandig kunstwerk. Om verspreiding
van die afbeelding mogelijk te maken en zijn
virtuositeit in breder verband te demonstreren,
werden er ook afdrukken van gemaakt. Zo kreeg
de portretpenning een soort dubbelfunctie als origineel
en als drukplaat. Er is een aantal afdrukken
van Goltzius’ werk op een satijnen ondergrond bekend.
Afdrukken van de oorspronkelijk in zilver
gegraveerde voorstellingen op een zacht glimmende
ondergrond waren heel goed in staat het beeld
van het originele voorwerp te imiteren.
Tot slot
Het is opmerkelijk dat Goltzius zich aan het begin
van zijn carrière als graveur zo bewust heeft beziggehouden
met kleine in edelmetaal uitgevoerde
portretjes. Wat hem daartoe bewoog is niet bekend.
Misschien beschouwde hij de penningen
aanvankelijk als proeve van zijn bekwaamheid, en
werd dit fenomeen zo snel populair in zijn kennis-