Zobacz pełne wydanie (PDF) - SÄ deczanin

WWW.SADECZANIN.INFO
72 HISTORIA
STYCZEŃ/LUTY 2012
nich kamieniarze (głównie Włosi) i cieśle
(przede wszyst kim Ro sja nie), rze -
mieśl ni cy roz ma itych spe cjal no ści,
ogrod ni cy oraz szcze gól nie sta ran nie
dobierani projektanci: architekci, rzeźbiarze.
Jak też malarze, rysownicy, fotogra
fo wie, kre śla rze, sta no wią cy
po moc ni czy per so nel ar ty stycz ny.
Na wzmian kę za słu gu ją nie wąt pli wie
architekci i rzeźbiarze: Duśan-Jurković
(Sło wak), Gu stav Lu dwig, Emil La de -
wig, Franz Stark, Ro bert Mot ka, Hans
Mayr, Gu stav Ros smann, Jo hann Ja ger,
Heinrich Scholz, Franz Mazura, Johann
Watzal (Austriacy), Jan Szczepkowski
(Polak). Wśród przedstawicieli innych
dziedzin sztuki wymienić można tytułem
przykładu malarzy: polskich – Wojcie
cha Kos sa ka, Hen ry ka Uziem błę,
Al fon sa Kar piń skie go, au striac kich
– Franza Polednego, Reinholda Volkela,
Leo Perlbergera, i czeskiego grafika
Adolfa Kaspara. W twierdzy Przemyśl
projektantem był węgierski architekt Ferenc
Sza bolcs, rzeź bił Jó zef Wilk, a ma -
lował Wendel Schwarz.
Wszyscy wymienieni byli obywatela
mi pań stwa Habs bur gów zmo bi li zo -
wanymi na czas wojny, ale odwołanymi
z pierwszej linii walki, często byli inwali¬dami
wojennymi. Architekci i rzeźbiarze
pełnili funkcję kierowników rejonów
artystycznych. Zorganizowano ich
dziesięć; w każdym powstało od kilkunastu
do kilkudziesięciu nekropolii. Kierownicy
artystyczni, cieszący się dużą
swobodą twórczą, nadawali podległym
Za chod nią Ga li cję po -
dzie lo no na 10 okrę gów,
na cze le ka żde go stał je -
den ar chi tekt, któ ry re -
ali zo wał wła sną wi zje
ne kro po lii.
FOT. ARCH. I BW
sobie rejonom piętno własnej indywidual
no ści. Ta kie za ło że nia przy ję to, aby
uniknąć monotonii i sztampy.
Na cze le Kra kow skie go Wy dzia łu
Gro bów Wo jen nych (na zy wał się Od -
dział Gro bów Wo jen nych C. i K. Ko -
men dan tu ry Woj sko wej w Kra ko wie,
po nie miec ku Kriegsgräber -Ab te ilung
K. u. K. Mi litär -Kom man do Kra kau
– red.) sta nę li ma jor Ru dolf Broch (nie -
miec ki Żyd z Mo raw) i ka pi tan Hans
Haupt mann. Broch, któ ry rzu cił w swo -
im czasie studia architektury (na Politech
ni ce i Aka de mii Sztuk Pięk nych
w Wiedniu) dla służby wojskowej pełnionej
głównie w Galicji, wniósł do grobow
nic twa wo jen ne go wra żli wość
na sprawy sztuki, znajomość budownictwa
oraz ewidentne talenty organizacyjne.
Hauptmann, z wykształcenia kupiec,
był literatem i poetą. Jego wkładem były
m.in. wier szo wa ne in skryp cje
na cmen ta rzach oraz przy go to wa nie
i luk su so we wy da nie po mni ko we go
dzieła Die westgalizischen Heldengraeber
aus den Jah ren des We lt kriegs 1914
– 1915 (Wien 1918).
Można powiedzieć, że w pracy
nad budową grobów dla poległych spotka
li się lu dzie wszyst kich naro dów
i wyznań, obywatele walczących państw,
żołnierze na służbie i jeńcy. Historia nie
dała im wiele czasu. Jednak architekci
i rzeźbiarze otrzymali od niej wyjątkową
szan sę: przez trzy la ta mo gli się po świę -
cić projektowaniu i realizacji jednego typu
architektoniczno-funkcjonalnego.”
Barbara Polak wspomina też owe odle
głe cza sy sprzed pra wie wie ku: – Zi -
mę 1914 na 1915 spę dza li tu na li nii
frontu, w górach. Potyczki były już nieliczne,
front się ustabilizował. Żołnierze
scho dzi li więc do wsi, w mroź ne wie -
czo ry, do karcz my ogrzać się, zjeść
i wypić. Zdarzało się, że z armii rosyjskiej,
au stro -wę gier skiej i nie miec kiej
sia da li ra zem i roz ma wia li ze so bą
po polsku. Polacy byli w każdej z trzech
armii.
Za dwa lata, w setną rocznicę wybuchu
wojny, po której Polska odzyskała
niepodległość, ma zostać otwarty Szlak
Frontu Wschodniego I Wojny Światowej.
W Małopolsce, jednym z ośmiu regio
nów na szla ku, do bie ga ją koń ca
prace nad jego przygotowaniem. Ziemie
od Gor lic do Li ma no wej zna la zły się
na tej po nadre gio nal nej tra sie pa mię ci
i atrak cji tu ry stycz nej za ra zem. Szlak
ma przypominać o miejscach i ludziach,
którzy na Froncie Wschodnim wsławili
się po przez swo je bo ha ter skie czy ny.
Łączyć muzea, pola bitew, twierdze i zachowane
okopy, a także cmentarze wojen
ne. Czy do te go cza su ne kro po lii
w Zabełczu zostanie przywrócony wygląd,
któ ry bę dzie do wo dził sza cun ku
i pa mię ci dla ofiar sprzed wie ku?
BER NA DE TA WASZ KIE LE WICZ