El espacio social de la lengua asturiana - Academia de la Llingua ...

Uviéu, el verdor impónse. Felechos, cast,añales, matas», col
tren xiblando y «dos homes de vieyu cuñu» parllando:
«si fora varón non pero fema, cuandu quier, fai montón»,
faen bon balagar nesti patrimoniu ilitcrariu onde'l protagonismu
principal ye del «escenariu» en vez de, sigún paez
obligatorio, de los intérpretes a remolera: Coilarno-Grameo
d'oriella, del Galito d'«Estatua d'una tardi de lluvia)) del
mierense Kobertu Iglesias Hevia.
Cenciella ye, en «Lluz de domingu)) de Pérez de Ayala,
el pueblu de «paisaxe mui vede, menanconiosu y cariciosu))
nel que trabaya de secretariu del Ayuntamientu con
dos mil pesetes de sueldu, Cástor Cagigal, que yera «fíu
de llabraores probes, na proiizcia de Salamanca>> y que
se namora d'una moza del pueblu, Balbina Carbajo, ñeta
del siñor Joaco, cola que termina morriendo, afogaos tres
un ñaufraxu marinu, camín d'dmérica, fuxendo de la maldá
y los llevantos, de los Becerriles y los Chorizos, d'un
mundu que nun los dexaba vivir tranquilmente cd so fíu.
Ún de los «grandones» de les lletres n'Asturies, Armandu
Palaciu Valdés, idénticamente qu'otru «xigantón», pero
de les lletres autuales y nuversales. Xesús Fdez.-Santos, empleguen
les tierres ayeranes pal dir, vinir y vivir de les
sos creatures, el segundu na ñovela Los brawos, que nel 54
foi una perimportantísima aportación al xéneru y col campu
español d'espirica.
Cancien, «Nel añu sesenta y ochu / yera nueva esta
toná; / canciábenla los vaqueros / de Caniella a Vegara-
da», los mozos de Felechosa, «Los bravos» de Fdez-Santos
y Pichón, «el potru del siñor cura)), ~sofríu, ñoble, seguru
y conoceor como naide d'aquellos caminos)), trotiaba de
Lbna a Cabanaquinta, per Lillo, Isoba, El Pino y Felechosa,
y d'elli dicíen les males llingües qu'una vegada l'anima-
1ín durmióse nel camín y col curín enriba, polo que foi
ñecesario qu'un arrieru lu espertase a palu llimpiu, anque
al paicer. la verdá yera disferiente: tando'l so amu'n cá'l
cura de Llanulatabla unes siete hores, Pichón nun golifó
nin un llixu d'herba, y asina, famientu como s'alwntraba,
el probitín esfocicóse.
Rodilleru, iquiciá Cuideiru?, o icandás?, y talamente
esti últimu, de facer casu al estudiosu siñor Martínez Cachero,
y al propiu D. Armando: ((Tengamos enfotu nel
Santu Cristu de Rodilleru, qu'otros milagros sepio facer.. . »,
nuna de les páxines de «Xosé», el pescaor que mercaba'l
pescao «a rial y mediu)), col enfadu de la muyer mercaora,
y too naquel paisaxe, que'l ñovelista llavianés mos
ufierta d'apienzu: «Si dalgún dii vinís a la provincia d'Asturies,
nun vos vaigáis ensin char una güeyada a Rodilleru.
.. ye'l pueblu más singular y estrañu d'ella, yá que
non el más guapu)), golviendo apaicer esti llugarín mariegii
eli «La fe:?, siintc col~s de Pefiaxova, Niei~a y Sarr;iG,
un Xixón lliterariu, y nos que «los particulares s'inxurien
públicamente, Kmense canayes, míseres, etc ..., pos que...
«¿cómo sedría posible la vida nestes villes insines?)).
Y de cabu'l mar, de xunto l'ocle, les sableres, el golorín
~specíficu y muncho melecinal- salerosu y les bar-
ques, veleres y vapores, siempre talamente nesi finxu'l cielu
inalgamable pal humanu de les fasteres del interior, onde
I'aire güel a pubises, envelenáu poles fábriques y atacáu'l
so paisaxe poles escombreres, pa les «Cuenques», d'onde
yeren Palaciu Valdés, Tiadoru Cuesta, Jesús Ibáñez, Xosé
María Jove, Vital Aza, Milio Martínez, «poeta de cuerpu
y alma)), qu'escribiere «poro'l Nalón lleva lluto / des que
dexó Llaviana)), y al que-y arrespondiere otru poeta, tamién
de cuerpu y alma, ilangreanu, mineru y de gúei mesmu,
Mánfer de la Llera, asina: «Trai lluto polos mineros, / polos
homes d'esa brava / raza qu'afuraca montes / y que
muerre na batalla / ente'l carbón y costeros / de la tierra
qu'cafuraca. / . . . / Por eso el Nalón trai Uuto / desque
dexó atrás Llaviana. / Por -0'1 Nalón ta murniu / y dende
entós ya nun canta)), de un tal Valentín Ochoa Rodríguez,
trabayaor del metal, fíu de ferreru, na Duro Felguera,
primeru de deliniante y llueu d'Ayudante de Facultativu
Mines, Fornos y Máquines, asina como enducaor na
Escuela Elemental de Trabayu de La Felguera, pero wnocíu
pa les lletres pol nomatu d'Antón el Chiova, criyaor, pa
nun ser migayina menos que Dante o Petrarca, d'una Musa
de nome Cesaria, que diba cuntando la so vida, nel poe-