CRISTINA BORDERÍAS, CRISTINA CARRASCO Y TERESA TORNShistóricas, a la vez que <strong>de</strong> sus rasgos <strong>de</strong> cambio y <strong>de</strong> continuidad. Esevi<strong>de</strong>nte, también, que la experiencia en este terreno no es forzosamentehomogénea, por tanto lo aquí dicho respecto a algunos paísesy casos no es forzosamente extrapolable a otros, aunque hay concomitanciasmuy relevantes en muchos <strong>de</strong> los procesos y <strong>de</strong> las prácticasconsi<strong>de</strong>radas. Cada uno <strong>de</strong> los casos escogidos sirve, sobretodo, para componer una imagen <strong>de</strong>smitificadora <strong>de</strong> los habitualeslugares comunes que consiguen ocultar las huellas <strong>de</strong> un pasadomás orientador para el presente <strong>de</strong> lo que solemos pensar. La perspectivahistórica permite apreciar mejor algunas evoluciones y cam -bios en las prácticas y las formas conceptuales que respecto a los<strong>cuidados</strong> se dieron en un pasado no muy lejano. En algunas <strong>de</strong> estasimágenes sobre el pasado reconoceremos problemáticas y <strong>de</strong>batesmuy recientes y soluciones a veces comparables, a veces muy distintasa las que vivimos hoy. <strong>El</strong> <strong>trabajo</strong> doméstico y el <strong>trabajo</strong> <strong>de</strong> <strong>cuidados</strong>suscitaron en el tránsito a la sociedad liberal conflictos tanrelevantes como los que vivimos hoy en día. Y estos estuvieron ya enesa época estrechamente relacionados con la re<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> lasrelaciones <strong>de</strong> género. Entonces, como hoy, se planteó ya el <strong>de</strong>batesobre la responsabilidad social <strong>de</strong>l <strong>trabajo</strong> <strong>de</strong> reproducción, y, aunqueen distintos términos, se examinó también el papel que en ellocorrespondía a lo privado y lo público —a la familia y al Estado—; asícomo la contribución <strong>de</strong> hombres y mujeres. En síntesis, la búsqueda<strong>de</strong> soluciones a los problemas suscitados por la reproducciónsocial, incluyendo el <strong>trabajo</strong> doméstico y <strong>de</strong> <strong>cuidados</strong>, fue uno <strong>de</strong> losnú cleos conflictuales en el tránsito <strong>de</strong> la sociedad <strong>de</strong> antiguo régimena la sociedad mo<strong>de</strong>rna.Los estudios históricos, cuestionando falsos esencialismos ynaturalizaciones, han mostrado la gran variabilidad que el <strong>trabajo</strong>doméstico y <strong>de</strong> <strong>cuidados</strong> ha experimentado a lo largo <strong>de</strong>l tiempo,las encrucijadas en las que se plantearon distintos modosposibles <strong>de</strong> organizarlos y cómo y por qué unas opciones prevalecieronsobre otras. La perspectiva histórica muestra también quela <strong>de</strong>svalorización <strong>de</strong> dicho <strong>trabajo</strong> fue una construcción socialque acompañó al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la producción mercantil, y ofreceluz sobre las profundas raíces <strong>de</strong> la <strong>de</strong>sigualdad sexual sobre lasque se fundamenta.16
INTRODUCCIÓNUN APUNTE SOBRE EL TRABAJO DOMÉSTICO, LA INFANCIAY LOS CUIDADOS EN LAS SOCIEDADES PREINDUSTRIALESEs sabido que los hogares preindustriales aunaban funcionesproductivas y reproductivas y que la división sexual <strong>de</strong>l <strong>trabajo</strong>—mercantil y doméstico y <strong>de</strong> <strong>cuidados</strong>— variaba sensiblementesegún los contextos económicos. Hombres y mujeres participaban,según marcas <strong>de</strong> género y edad, en estas tareas, pero lasdistinciones no respondían a los patrones actuales y eran másdiversas que en siglos posteriores (Boydston, 1990). Como al -gunas historiadoras han señalado, en algunos lugares los hombresparticipaban muy activamente en el proceso <strong>de</strong> preparaciónalimentaria, por ejemplo, pues cortaban la leña para el fuego,participaban en la matanza y en las labores <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong>los alimentos, producían directamente algunos <strong>de</strong> ellos, elaborabano contribuían a elaborar el pan (Cowan, 1983). De igualforma, hombres y mujeres <strong>de</strong> eda<strong>de</strong>s muy distintas podían hilary tejer juntos en los hogares fuese para confeccionar su propiavestimenta, fuese en las ca<strong>de</strong>nas proto-industriales (Shorter,1975). Como han mostrado algunos estudios específicos sobrela historia <strong>de</strong>l <strong>trabajo</strong> doméstico, las tareas consi<strong>de</strong>radas hoycomo genuinamente domésticas, como el lavado <strong>de</strong> la ropa, lalimpieza <strong>de</strong> la casa, la preparación <strong>de</strong> los alimentos y el cuidado<strong>de</strong> menores eran una parte ínfima <strong>de</strong> todas ellas y ni siquieraalgo cotidiano (Ehrenreich y English, 1975). Por su parte, losmenores se incorporaban muy tempranamente al <strong>trabajo</strong>, los hi -jos junto a los padres, las hijas junto a las madres, <strong>de</strong> modo quelos <strong>trabajo</strong>s <strong>de</strong> <strong>cuidados</strong> se insertaban mucho antes en las ru -tinas cotidianas <strong>de</strong> la familia (Aries, 1973; Borras, 2001; Hum -phries, 2010). Sin embargo, este no era el patrón único <strong>de</strong> familiapues la movilidad era muy relevante en las socieda<strong>de</strong>s preindus -triales.Las especialistas en historia <strong>de</strong> la maternidad han subrayadoque, en algunos contextos, muchas mujeres tenían <strong>trabajo</strong>s que lesimpedían ocuparse <strong>de</strong> sus criaturas, por lo que la crianza se exter -nalizaba muy frecuentemente recurriendo también a la lactanciaasalariada <strong>de</strong> las nodrizas; y el cuidado <strong>de</strong> los y las menores era17
- Page 4 and 5: CRISTINA CARRASCOPROFESORA DE TEOR
- Page 6 and 7: COLECCIÓN ECONOMÍA CRÍTICA Y ECO
- Page 8 and 9: CAPÍTULO 5. EL DESCUBRIMIENTO DEL
- Page 10 and 11: PRESENTACIÓNposibles y diversas ac
- Page 13 and 14: INTRODUCCIÓNEL TRABAJO DE CUIDADOS
- Page 15: INTRODUCCIÓNy su nuevo interés po
- Page 19 and 20: INTRODUCCIÓNEL IMPACTO DE LA INDUS
- Page 21 and 22: INTRODUCCIÓNde trabajo cambió rad
- Page 23 and 24: INTRODUCCIÓN“ganador-de-pan” (
- Page 25 and 26: INTRODUCCIÓNmecanización hacían
- Page 27 and 28: INTRODUCCIÓNdesarrolladas anterior
- Page 29 and 30: LA EMERGENCIA DEL TRABAJO DE CUIDAD
- Page 31 and 32: INTRODUCCIÓN2005; Carrasco, 2001;
- Page 33 and 34: INTRODUCCIÓNitalianas Balbo (1980)
- Page 35 and 36: INTRODUCCIÓNEn concreto, aquella q
- Page 37 and 38: INTRODUCCIÓNEuropea por crear empl
- Page 39 and 40: INTRODUCCIÓNsoporte y cuidado emoc
- Page 41 and 42: INTRODUCCIÓNproductivo y mercantil
- Page 43 and 44: INTRODUCCIÓNy las mujeres, en part
- Page 45 and 46: INTRODUCCIÓNde organizar los cuida
- Page 47 and 48: INTRODUCCIÓNcontinuum entre los de
- Page 49 and 50: INTRODUCCIÓNTRABAJO DE CUIDADOS, R
- Page 51 and 52: INTRODUCCIÓNpermanece oculto no es
- Page 53 and 54: INTRODUCCIÓNde manera diferenciada
- Page 55 and 56: INTRODUCCIÓNsocial, particularment
- Page 57 and 58: INTRODUCCIÓN2002; Budlender, Sharp
- Page 59 and 60: INTRODUCCIÓNapareciendo el trabajo
- Page 61 and 62: INTRODUCCIÓNcaracterísticas medio
- Page 63 and 64: INTRODUCCIÓNlibro de Borderías et
- Page 65 and 66: INTRODUCCIÓNLas siguientes limitac
- Page 67 and 68:
INTRODUCCIÓNAhora bien, a pesar de
- Page 69 and 70:
INTRODUCCIÓNque dichas actividades
- Page 71 and 72:
INTRODUCCIÓNtrabajo doméstico—
- Page 73 and 74:
INTRODUCCIÓNOtro aspecto que defin
- Page 75 and 76:
INTRODUCCIÓN5. Estas ideas tambié
- Page 77 and 78:
INTRODUCCIÓN29. En España, la con
- Page 79 and 80:
INTRODUCCIÓNaños ochenta. La auto
- Page 81 and 82:
INTRODUCCIÓNALKIRE, Sabine (2008).
- Page 83 and 84:
INTRODUCCIÓNBORDERÍAS, Cristina,
- Page 85 and 86:
INTRODUCCIÓNCROMPTON, Rosemary (20
- Page 87 and 88:
INTRODUCCIÓN— (1994). Who Pays f
- Page 89 and 90:
INTRODUCCIÓN— (2001b). The Time
- Page 91 and 92:
INTRODUCCIÓNNUSSBAUM, Martha, y SE
- Page 93 and 94:
INTRODUCCIÓNROSE, Sonya O. (1992).
- Page 95:
INTRODUCCIÓN— (2008). “Políti